Tímarit Máls og menningar - 01.06.1993, Page 106

sé ógeðfellt og jafnframt dregið í efa að hann sé
heiðarlegur. Þegar hann brosir við móður sinni
snemma í sögunni grunar eiginkonuna strax að
eitthvað búi að baki. Hann er tvöfaldur í roðinu
og ekki tilviljun að á sama tíma lendir hann á
svörtum lista sonar síns fyrir verstan allra
glæpa: drottinsvik.
Það verður því að hafa í huga að áður en hinir
raunverulegu dramatísku atburðir sögunnar
hefjast er Sigurbjöm þegar þjakaður af erfiðum
sálarvanda: Honum finnst hann hafa brugðist
heilagri minningu bróður síns og um leið for-
eldrum sínum. Hið mikla Vóruhús Reykjavíkur,
sem öllu illu hrindir af stað, er þess vegna ekki
bara ,,hybris“ eins og freistandi væri að halda
fram ef við værum hér með gríska harmhetju,
heldur má líta á hana bæði sem örþrifaráð
manns sem er að missa allt út úr höndum sér, en
kannski fyrst og fremst sem eins konar sáttar-
gjörð til foreldranna. Vöruhús Reykjavíkur er
kirkjan sem hann reisti móður sinni í huganum;
í raunveruleikanum hefur hún breyst í sannkall-
aða Tröllakirkju. Hugmyndin að byggingunni
kviknar í kjallaranum, á fyrrum vinnustað föður
hans, þegar honum verður litið á mynd á veggn-
um af stórmagasíni í Kanada þar sem faðir hans
vann eitt sinn sumarlangt og vísaði síðar til
stoltur að þar hefði verið „verslað á fimm hæð-
um“. Það ber líka að minnast þess að Sigurbjöm
fær af og til örvæntingarköst um að allt sé þetta
glapræði, en þá er engin leið til baka. Sé á hinn
bóginn einungis hugsað um sjálfa hugmyndina
er hins vegar auðvitað innbyggt í söguna að
Sigurbjörn hafði rétt fyrir sér: VÖruhús af þessu
tagi reyndust vera ,,framtíðin“ eins og allir
tönnlast á í sögunni.
Stóra spurningin um persónu Sigurbjarnar,
sem jafnframt hefur almenna skírskotun, er hins
vegar sú hver ábyrgð hans sé á óförum fjöl-
skyldunnar. Er hægt að kalla hann þar einan til
ábyrgðar, eða er hann kannski einnig þolandi? í
slíkum hugleiðingum er ansi freistandi að bera
hann saman við hliðstæða sögupersónu sem
hlýtur að sækja nokkuð á menn við lestur þess-
arar sögu: Bjart í Sumarhúsum. Eins og Bjartur
fórnar Sigurbjöm fjölskyldu sinni á altari hug-
myndar sem flestum virðist glórulaus; með
þrjósku sinni og mistúlkun á veruleikanum í
kringum hann leiðir Sigurbjöm ógæfu yfir sig
og alla sína nánustu. Bjartur rak Astu Sóllilju á
dyr er hann frétti að hún væri ólétt eftir kennar-
ann; Sigurbjöm rekur fjölskyldu sína frá sér eftir
að hann hefur verið settur af sem stjómarfor-
maður, sem var sjálfsögð og nauðsynleg aðgerð
í Ijósi sögunnar, eins og Sigurbjöm sjálfur gerir
sér grein fyrir þegar bráir af honum inn á milli.
Það eru hins vegar mikilvægir þættir sem
skilja á milli Bjarts og Sigurbjamar og varpar
munur þeirra ljósi á hugmyndir tvennra tíma.
Þar sem Bjartur var frekar þolandi og fómar-
lamb fjandsamlegrar hugmyndafræði má kalla
Sigurbjörn fórnarlamb tilviljunarkenndrar
illsku. Eftir að Tóti sonur hans er svívirtur í
Vöruhúsi Reykjavíkur brotnar Sigurbjöm end-
anlega. Sá atburður verður það lokahögg sem
rekur hann yfir í heim geðveikinnar. Hann tekur
að gæla við öll hin stóru ,,ef‘; ef Tóti hefði ekki
farið að vinna hefði þetta aldrei gerst og kennir
konu sinni um. Mótlætið dregur ffarn og magn-
ar brestina í sálarlífi hans og þetta nær hámarki
sínu þegar Sigurbjöm drepur þann sem síst
skyldi, eins og fyrir tilviljun, en sem á sér samt
skýringu í sálsjúkri túlkun á veruleikanum. I
huga lesanda takast þess vegna á samúð og
fyrirlitning í afstöðunni til Sigurbjarnar. Hann
ber að ýmsu leyti ábyrgðina á harmleiknum en
er jafnframt óbeinn þolandi viðurstyggilegs of-
beldis og fær alla samúð lesanda þegar hann
spyr sjálfan sig og Guð: Á ég að kyssa hendurn-
ar sem svívirtu bamið mitt? Hér er sagan sumsé
komin að sjálfum kjarnanum í kristinni trú.
I gegnum þetta tvítog fær sagan nauðsynleg-
an kraft til þess að gera siðferðilega umræðu
hennar áleitna og sannfærandi. Hér, eins og í
sögunni allri, leikur Guð stórt hlutverk. Áður
hefur verið minnst á glímu piltsins Sigurbjarnar
Helgasonar við Guð bemsku sinnar, þar sem
hann biður hann að bjarga sínum guðhrædda
bróður sem hann hlýtur að hafa velþóknun á.
Guð bregst hins vegar þessum bænum hans og
104
TMM 1993:2