Tímarit Máls og menningar - 01.06.1993, Page 112

mörgu. En það sem ég þekki (t.d. Adomo og
Lukács) sýnist mér Astráður gera sanngjarna
grein fyrir kenningum þessum, og gagnrýna
þær af samkvæmni. Fáar villur rakst ég á, helst
í upphafi 5. k. þar sem segir að raunsæisstefna
hafi verið drottnandi í Austur-Evrópu. Við það
ætti tímaákvörðunin sem á eftir kemur; „since
the mid-forties“, en hún er þá sett á Sovétríkin,
virki sósíalrealismans, og þá væri réttara að
segja: seint á þriðja áratugnum, „late twenties“.
Því sovésk stjórnvöld fóru að fyrirskipa skáld-
um þessa stefnu árið 1928, þótt nafnið yrði víst
til síðar, og fyrirmælin væru oft ítrekuð (sjá bók
rnína Rauðu pennamir, bls. 17 o.áfr.).
III
Lokaundirkaflinn ber fyrirsögnina: Niðurstaða.
En höfundur tekur óðar fram að þar vilji hann
ekki draga saman stuttorða niðurstöðu af öllum
sínum rökræðum, því þarmeð sé lítið úr þeim
gert. Þessu er ég öldungis ósammála, og reyndar
álít ég að ágætar greinar Ástráðs hafi haft mun
minni áhrif en efni stóðu til, vegna þess að hann
dró ekki helstu niðurstöður saman í lokin. Það
er nauðsynlegt í lok langra og víðtækra greina
svo sem „Fyrsta nútímaskáldsagan og módern-
isminn“ (í Skírni 1988, 44 bls.) eða „Hvað er
póstmódernismi" (í TMM 1988, 30 bls., byggð
a.n.l. á 3. k. þessa rits.). Ef höfundur sjálfur
dregur ekki ályktun af umfjöllun sinni og rök-
ræðum um efni sem hann hefur lengi rannsakað,
hvernig verður þá ætlast til að lesendur geri
það? En þessi hálfgildings niðurstöðukafli
dregur reyndar fram meginatriði (bls. 222); að
módernisminn beri í sér frumatriði andstöðu-
menningar; hneigist til að afneita þeirri menn-
ingarreynslu sem mest ber á í borgaralegu
samfélagi, helstu boðleiðir þess dragi hann í efa
og reyni að trufla þær.1 Innan á kápu er örstutt
samantekt, og þar segir að á sviði módernism-
ans birtist kreppa einstaklings og tilvísunar,
módernisminn sé ekki fyrst og fremst tiltekið
form, heldur truflun á umræðu — þar birtist þá
möguleikmn á annars konar nútíma, sem sýni
neikvæðar hliðar á félagslegri og mállegri
reynslu af vestrænni menningu. Víðar má
finna meginatriði ályktana, t.d. (bls. 210) að
módern verk séu iðulega af samklippingstagi,
virðist vera samtíningur ýmskonar textabúta
fremur en samræmd heild, og að sundurleysi sé
megineinkenni þeirra (bls. 126-127).
Væntanlega myndi Ástráður orða hugsun
sína nákvæmar og betur á íslensku en ég nú hefi
gert. En annars tek ég heilshugar undir þessa
niðurstöðu um módernismann.
Ritið er það umfangsmikið, að auðskil ið er að
doktorsrit héldi sig innan þessara marka. En
óneitanlega finnst mér auðteknari og gagnlegri
venjuleg söguleg framsetning, þar sem gengið
er út frá helstu módernu skáldverkum, og kenn-
ingamar prófaðar á því hve vel þær lýsi þessum
verkum, og hvernig þau greinist frá öðrum. Ég
er því meira fyrir rit eins og t.d. Die Struktur der
modernen Lyrik eftir Hugo Friedrich (til á
dönsku), safnritið Expressionismus als Litera-
tur (Bern 1969), og Saga surrealismans eftir
Maurice Nadeau. Nýútkomin bók mín um
módernismann í íslenskum bókmenntum, Kór-
alforspil hafsins, er sögulegt yfirlit, og tengist
því þessum ritum frekar en við bók Ástráðs.
Nýlegt, stórt safnrit, Les avant-gardes littér-
aires au XXe siécle (Budapest 1984, 1200 bls.),
tekur helstu móderna strauma fyrir í tveimur
bindum. Hið fyrra setur efnið fram bókmennta-
sögulega, en hið seinna fræðilega, og fer þá
rækilega í þau einkenni á ljóðum, sögum o.fl.
sem eru sameiginleg, og hvað aðgreini hinar
ýmsu stefnur. Það er einkennandi fyrir bók Ást-
ráðs að fjalla ekki um þessi eða þvílík bók-
menntasögurit, heldur eingöngu um sértækari
umfjöllun. Og slík umfjöllun bregst þegar kem-
ur að því að ákvarða einstök verk, sem margvís-
lega hafa verið túlkuð. Öðru vísi gert ég varla
skýrt að Ástráður tekur þar ekki af skarið, svo
ótrauður sem hann annars er að taka afstöðu.
Hér er einkum um að ræða skáldsögur Thomasar
Manns og Flauberts. Skáldsaga Manns, Doktor
Faustus, er hér til umræðu sem umfjöllun um
módernisma, en ekki dæmi um hann. En háð
I 10
TMM 1993:2