Þjóðmál - 01.03.2009, Blaðsíða 20

18 Þjóðmál VOR 2009
skiptast á verðbólga og samdráttur, allt af
völdum þeirra sömu seðlabanka og eiga að
halda verðlagi stöðugu .
Skýrt dæmi um hvernig öryggisnet seðla­
banka hefur valdið áhættusamri hegð un er það
sem Bandaríkjamenn kalla „the Greenspan
put“ – eða „áhættuvörn Greenspans“ . Alan
Greenspan veitti fjárfest um þá trú á tuttugu
ára ferli sínum sem æðsti maður Seðlabanka
Bandaríkjanna að hann myndi alltaf koma til
bjargar, þegar hætta steðjaði að markaðnum,
með því að dæla peningum í umferð . Nú
kenna margir þeirri stefnu um hvernig komið
er í Bandaríkjunum .
Peningakerfi sem er byggt á lántökum get­
ur komist í vítahring . Tökum einfalt dæmi af
bankakerfi sem tryggir 10% af innistæðum
með því að eiga peninga hjá seðlabanka eða
í öðru formi . Gerum ráð fyrir að bankar
vilji halda sig við þessi 10% að minnsta
kosti, annað hvort fyrir eigin vilja eða vegna
skyldu til þess . Um leið og almenningur
tekur bara 1% af innistæðum sínum út úr
bönkum, þurfa bankar á sama tíma að selja
eignir til að ná þessu eina prósenti til baka .
Eignir falla í verði, því ef einum þeirra tekst
að selja eign til annars flyst vandinn bara
til . Bankar henda eignum á milli sín eins og
heitri kartöflu sem enginn vill halda lengi . Í
hvert sinn lækkar verðið enn frekar . Það eru
bara til 9% af innistæðum í kerfinu í alvöru
peningum og almenningur og fyrirtæki eru
ólíkleg til að leggja meira fé í bankana eða
kaupa mikið af eignum þegar ástandið er
svona . Allar eignir lækka í verði og almennt
er skortur á peningum . Lækkunin getur
verið botn laus .
Fleiri útgáfur af vítahring eru til í banka­
kerfinu, en þeir eiga það sammerkt að þeir
eru til komnir vegna of mikillar lántöku og
áhættutöku . Þegar fólk hefur t .d . tekið há
lán til hlutabréfakaupa og verður að selja
bréfin vegna mikillar lækkunar á verði þeirra,
veldur sú sala enn meiri lækkun og svo koll
af kolli . Þetta getur átt við um allar eignir,
hlutabréf, húsnæði, skuldabréf, hrávörur og
fleira .
Sá misskilningur er algengur meðal hag­
fræðinga að ríkið geti lagað þennan vanda
með því að starfa sem þrautavaralánveitandi
eða með því að veita ríkisábyrgðir og skapa
þannig „traust“ á kerfinu . Niðurstaðan er
aftur á móti sú að bankar eru hvattir til enn
áhættusamari hegðunar . Slakir bankar njóta
venjulega álíka mikillar ríkisábyrgðar og þeir
góðu . Nánast algjörlega er tekið úr sambandi
það aðhald markaðarins að lánveitendur
bankanna hafi hvata til að velja þá bestu til
að þiggja lánin .
Ekki er nóg með að lánveitendur missa
hvatann til að passa upp á fé sitt, heldur
hafa bankarnir líka hvata til að taka sem
mest að láni við þessar aðstæður, því
lántökukostnaður hækkar lítið við það . Til
að útskýra það má hugsa sér banka sem
spilar rúllettu:
• Bankinn leggur allt á svartan. Þá eru
líkur á vinningi um 50% og peningarnir
tvöfaldast ef svartur kemur upp .
• 10 krónur verða þannig 20 krónur við
vinning og 0 krónur við tap .
• Ef bankinn getur aftur á móti tekið
lán, segjum upp á 90 krónur og verið
aðeins með 10 króna framlag sem eigið
fé eigenda bankans, getur vinningurinn
orðið 100 krónur í stað 10 króna .
• 10 krónur verða þannig 110 krónur við
vinning, eftir að búið er að borga lánið
til baka, og 0 við tap .
• Vinningurinn tífaldast án aukinnar
áhættu ef lán er tekið, því líkur á tapi eru
áfram þær sömu og það sem eigendur
bankans sjálfs tapa er áfram bara 10
krónur . Hluthafar bera ekki ábyrgð á
skuldum bankans .
• Þegar hagnaðarvon er mun meiri með
auknum lántökum, án þess að tapið sé