Morgunblaðið - 12.05.1965, Blaðsíða 19

Miðvikudagur 12. maí 1965
MORGU N BLAÐIÐ
19
— / fáum orðum
Framhald aí bls. 14
heimsóttu föður minn er mér
Einar Benediktsson, skáld,
minnisetæðastur, og tel ég
hann meðal merkustu íslend-
inga, sem uppi hafa verið.
Einar ræddi mest um þjóð-
m-ál við töður minn, en minnt
ist þó á hinar tröllauknu fram
kvæmdir í raforkumálum, sem
hann >á hafði á prjónunum.
1916 hafði hann safnað hluta-
fé í fossafélagið Títan a’ð upp
hæð 13 milljónum króna.
Þegar þessi uppihæð er borin
saman við stofnkostnað fyrsta
áíanga Reykjavíkurhafnar,
sem nam 2 milljónum króna,
en lokið var við að byggja
hann um þetta leyti, þá sést
bezt hve gífurlegt fé það var
sem Einari hafði teíkizt að
safna, a'ð mestu leyti erlendis,
tffl. virkj unarf ramk/vsemda i
landinu. En þær strönduðu
á heimsstyrjöldinni fyrri og
þeirri gjörbreytingu, sem
hún olli á fjárfestingu í
vaniþróunarlöndum. Þessi
fyrsti áfangi Reykjavíkur-
hafnar var hvorki meira né
minna en bygging allra ytri
hafnargar'ðanna, haískipa-
bryggju við Ingólfsgarð og
uppfyllnigar í miðlbænum frá
Steiníbryggjunni vestur að
húsi Björns Kristjánsson-
ar. Hafði Einar þannig safnað
fé til framkvæmda, er voi-u
sex sinnum meiri en þessar
hafnarframkvæmdir í Reykja
vík á árunum 1914 til 1916,
og er þó ekiki tekið tillit til
eðlilegs lánsfjár til siíkra
framkvæmda.
.Einar Benediktsson ætlaði
íslenzku þjóðinni meiri hlut
en nokkur maður annar. Taldi
hann að í landinu væru fólg-
in slík auðæfi, að íslending-
ar gætu, með því að hagnýta
þau, orðið vel etfnuð þjóð og
rækt sinn forna menningar-
anf. TröMbrot rafar og eims
skyldu færa íslendingum lykil
hins gullna gjalds svo að ný
gullöld íslendinga rynni upp
og yrði ævarandi.
— Þú hefur sjálfur fljótt
farið að hugsa um pólitík?
— Fyrstu afskipti mín atf
stjórnmálum voru þau, að ég
seldi Vísi fyrsta daginn sem
hann kom út, og Morgunfolað-
ið daginn eftir að það kom út
1 fyrsta sinn. Sem unglingur
sótti ég oft stjórnmálafundi,
þar sem faðir minn mætti, og
minnist ég þess að hátt á ann
an áratug tók hann alltatf til
máls á öllum þessum tfund-
rnn, og fékk jafnan mest lófa
kiappið af ræðumönnum.
— Hann hafði alla tíð mik-
inn áhuga á íslenzku máli og
fornum bókmenntum.
— Jái, hann las oft fyrir okk
ur systkinin úr íslendingasög-
um og Heimskringlu, og var
tfróðari í islenzkum fombók-
menntum en nokkur annar
maður, sem ég hetf kynnzt.
íslenzkt gullaldarmál var hon
um svo tamt í ræðu og riti,
að hann þurfti ekkert fyrir
því að hafa að beita þvL
Fornt mál íslenzkt vill
o£t verða tilgerðarlegt í
munni nútíðarmanna, af
þ>vi að þeim er ekki eiigin-
legt að mæla á þeirri tungu,
en svo var ekki um föður
minn. Ast á íslenzkri Þjóð og
íslenzku máli var honum í
blóð börin.
Móðir mín var ekki sfður
áhugasöm um sjálfstæðisbar-
áttu þjóðarinnar en faðir
minn, t.d. saumaði hún ís-
lenzka fánann, sem Bjarni frá
Vogi vígði að Lögbergi á Þing
vallafundinum 29. júni 1907,
og einnig saumaði hún ís-
lenzka fána svo hundruðum
Skipti, sem Landvarnarmenn
sendu út um allt land og seldu
Iá kostnaðarverði. Einar Gunn
arsson keypti efnið frá Þýzka
landi. Móðir mín var samhent
töður minum í sjálfstæðisbar
áttunni og latti sízt stórræð-
anna, þó að það gæti bakað
þeim ýmis persónuleg og fjár
hagsleg óþægindL Heima-
stjórnarmenn og hinir dönsku
og dansksinnuðu kaupmenn,
sem þá höfðu hér tögl og
hagldir, voru engin lömb að
leika sér við, þó að þú haldir
það.
— Þú minntist á Þingvöll
áðan, hvenær fórstu þangað
fyrst?
— Ég fór þangað fyrst á-
ásamt foreldrum mínum og
Bjarna bróður mínum í ágúst
mánuði 1914. í bílnum voru
einnig prófessorarnir Agúst
Bjarnason Og Ólafur Lárus-
son. Bílstjórinn var Jón Sig-
mundsson, sem hingað kom til
landsins frá Vesturheimi með
Sveini Oddssyni. Þegar við
vorum komin um það'bil þar
sem nýji vegurinn kemur á
gamla Þingvallaveginn, var
skorningur þvert yfir veginn,
og þar brotnaði öxullinn. Við
urðum að ganga til Kárastáða.
Þar fengum við gistingu, en
gengum svo næsta dag til
Þingvalla. Á þessum tíma
þótti fréttnæmt, ef einhver
fór í bíl austur til Þingvalla,
og var sagt frá ferðinni í Morg
unblaðinu — og þó var ekki
vitað um að hún hefði orðið
söguleg vegna óhappsins.
hug en hún mundi endast alla
okkar tíð, jafnvel þótt Sam-
bandsiiagasamningurinn frá
191'8 hafi verið samþykktur
með uppsagnarrétti etftir 25 ár.
Man ég það, að við nokkrir
strákar töluðum um, að við
skyldum stofna til mótmæla-
aðgerða vegna yfirráða Dana
á íslandi á 300 ára afmæli
Kópavogssamlþykktar 1962, en
sem betur fór, kom aldrei til
þess að við þyrftum að stofna
til slíkra aðgerða, og átti
Bjarni bróðir minn malina
mestan þátt í því, að sam-
bandinu við Dani var slitið
1944.
IV.
Eins og kunnugt er hefur
Sveinn Benediktsson lengst af
helgað síldveiðum og sjávar-
útvegsmálum starfskrafta
sína. Það er því ekki hægt
að skiljast svo við þetta sam-
tal, að ekki sé minnzt á þau
mál. Þegar ég spurði hann,
hvenær hann hefði fyrst haft
afskipti af síldveiðum, svaraði
hann á þessa leið:
— Vorið 1923, er ég var 18
ára, reðst ég í síld til Óskars
Halldórssonar á Bakka á Siglu
firði. Starfaði ég hjá honum
alls fjögur sumur, fyrst við
bryggjubyggingu og síldar-
söltun ,og síðar í skrifstofu
hans á Siglufirði. í því starfi
Þessi mynd var tekin 2. sept. 1963 á Söltunarstöð IHaföld-
unnar á SeyðisfirðL Hafald an hafði saltað yfir 22 þúsund
tunnur. Eggert Gíslason á Sigurpáli, segir við Svein: „Mikið
andskoti ertu fínn í dag. Sveinn svarar: „Nú ég heí ekki
séð þig í jakka fyrr í sumar." — Sveinn leiðir við hönd sér
dóttur Björgvins Jónssonar og Ólínu Þorleifsdóttur, Ingi-
björgu liUu sem oft kom í heimsókn til hans á söltunar-
stöðina.
Klausa um tör þessa birtist I
Morgunblaðinu 24. ágúst og er
á þessa leið, ef ég man rétt:
„Benedikt Sveinsson ritstj.
fór með konu sinni og drengj
um til Þingvalla í gær“ —
en þá þótti mönnum flestir
hlutir fréttnæmari en nú ger-
ist; t.d. er þessi klausa í Morg
unblaðinu 7. ágúst 1914: „Séra
Bjarni Jónsson og kona hans
fóru austur í sveitir í fyrra-
dag sér til skemmtunar“. Og
um Einar Benediktsson segir
13. ágúst þetta ár: „Einar
skáld Benediktsson og fólk
hans eru nú að flytja í sumar
bústað sinn við Rauðará. . .“
(þ.e. Héðinslhöfða í Reykja-
vík). Ekki munduð þið í dag
birta svona merkisfréttir í
Morguniblaðinu!
— Stjórnmálaáhuginn á
æskuheimili þínu hefur haft
mikil áhrif á ykkur systkinin?
— Já. Baráttan við Dani um
stjórnfrelsið var svo langvinn,
að okkur datt ekiki annað í
kynntist ég fjölda sjómanna,
útgerðarmanna og verkafólks.
192T, eða árið eftir að ég varð
stúdent, gerðist ég urnboðs-
og umsjónarmaður með síldar-
skipum ýmissa útgerðar-
manna, sem sendu skip sín á
síldveiðar fyrir Norðurlandi,
en höfðu ekki aðstæður eða
tækifæri til að sjá um rekstur
skipanna, meðan á síldveiðun-
um stóð. 1 þessu starfi minu
lenti ég 1929 í miklu þjarki
við Sören Goos og fulltrúa
hans á Siglufirði, sem þá léku
íslenzka sjómenn og útgerðar-
menn svo grátt, að þeir lækk-
uðu bræðslusíldarverðið um
50 aura til eina krónu á dag,
þar til þeir höfðu lækkað það
úr tíu krónum niður í 3 til
4 krónur málið.
— Hver var þessi fulltrúi
Goos, sem þú minntist á?
— Hann hét Andreas Godt-
fredsen, maður sem leit niður
á íslendiniga að hætti einokun-
arkaupmannanna gömlu. Bönn
uðu þeir mér að koma á lóð
verksmiðjunnar Rauðku. Góð-
ux kunningi minn, sem nú er
látinn, Arinbjörn Clausen,
sagði mér að Godtfredsen
hefði boðið sér 100 krónur og
flösku af wlhisky, etf hann vildd
berja mig, en hann hafði neit-
að boðinu, og sagði að sjálí-
sagt væri að hann lumbraði á
Godtfredsen ókeypis, ef ég
vildi. En ég mæltist til» að
hann gerði það ekkL
Ég fékk vegabréf hjá
Tryggva ÞórhallssynL forsætis
ráðherra, sem veitti mér rétt
til að fylgjast með löndun úr
erlendum skipum fyrir hönd
ríkisstjórnarinnar, og gátu þá
Goos-menn ekki meinað mér
umferð um verksmiðjulóðina.
Aðalástæðan til þess, að þeir
voru mér svo reiðir, var sú, að
ég hafði fengið framkvæmda-
stjóra Krossanesverksmiðjunn
ar, Holdþ, til þess að kaupa
síld af íslenzkum skipum á
átta krónur málið, og síðan
sagt síldveiðiskipstjórum frá
þessu, þegar þeir komu inn
á Siglufjörð, svo þeir neituðu.
að landa í verksmiðju Goos
fyrir það smánarverð, sem
þeim var boðið.
Óskar Halldórsson hafði
fyrstur manna borið fram til-
lögu um það, að íslenzka ríkið
stofnaði til rekstrar á síldar-
verksmiðju, þar sem til slíkra
framkvæmda þyrfti svo mikið
fé, að útvegsmönnum væri um
megn að leggja það fram, og
skyldi rekstrinum vera hagað
svo, að ríkisverksmiðjurnar
tækju við síldinni til vinnslu
og skiluðu síðan hráefniseig-
endum andvirði afurðanna að
frádregnum kostnaðL
Ákvæðið um að viðskipta-
menn S.R. ættu þess kost að
laggja bræðslusíld af skipum
sínum inn til vinnslu gegn
greiðslu á 85% af hráefnisverð
inu við afhendingu og endan-
legt verð, sí’óar þegar reikn-
ingar verksmiðjanna fyrir það
ár hefðu verið gerðir upp, hef-
ur verið í gildi frá upphafi,
að undanteknum þremur ár-
um. Þurfa menn að segja til
fyrir fram, hvort þeir kjósa
að selja síldina föstu verði eða
leggja hana inn til vinnslu. Á
síðustu vertíð var aðeins lögð
inn til vinnslu síld af- 10 Vá
skipi, hitt var selt föstu verðL
Á þessum tíma voru allar
síldarverksmiðjur á Norður-
landi í eigu erlendra manna.
Magnús Kristjánsson flutti
lagafrumvarp um stofnun Síld
arverksmiðja ríkisins í þeim
anda, sem Óskar hafði lagt tiL
og Jóni Þorlákssyni var falið
að gera áætlun um bygging-
arkostnað. Á Alþingi 1928
voru samþykkt lög um að
reisa fyrstu síldarverksmiðj-
una á Siglufirði og annaðist
Guðmundur Hlíðdal verkið á-
samt Sohretzenmeyer verk-
fræðingi.
— Og fyrsta íslenzka verk-
smiðjan var reist 1930.
— Já, það er rétt. Fyrsta
stjórn S.R. var skipuð í árs-
byrjun 1930 og var ég fulb
trúi ríkisstjómarinnar í þeirri
stjórn og heí átt sæti þar
lengst af síðan, óslitið frá árs-
byrjun 1938, og verið formað-
ur stjórnarinnar frá ársbyrjun
1944.
— Nú, varstu Framsóknar-
maður?
— Hvers veigna spyrðu að
því?
— Vegna þess að Tryggvi
Þórhallsson skipaði þig 1
stjórnina.
— NeL nei, ég var ekki
Framsóknarmaður. Líklega
þefur Tryggvi skipað mig í
þetta starf vegna þeirra
kynna, sem hann hafði haft af-
mér sumarið áður. En þú
minntist á fyrstu verksmiðj-
una. Hún var reist 1930 og
hefur verið kölluð S.R. 30.
Hún hóf starfsemi sína í júlí-
mánuði þetta ár. Á fyrsta
starfsári verksmiðjunna'r féll
síldarlýsið í verði úr 28 pund-
um tonnið niður í átta pund og
tíu shillinga, cif. og varð þetta
til þess, að mikið tap var á
verksmiðjunni á þessu fyrsta
starfsárL Lýsisverð var mjöig
lágt lengst af, eða ellefu til
þrettán pund og tíu shilling-
ar á tonn cif. á árunum 1931
til “34, en þá fór það nokkuð
hækkandL var þó ekki nema
þrettán pund og tíu shillingar
vorið 1939. Síðast liðið sumar
var heimsmarkaðsverð á lýsis-
tonninu 70 til 79 sterlings-
pund cif., en komst hSest 1
Kóreustríðinu 1951, eða upp
í 135 pund, en því miður var
lýsisframlei'ðsla íslendinga
lítil á því árL
Þessi fyrsta sildarverk-
smiðja ríkisins var upphaflega
með 1700 mála afköst á sólar-
hring, en nú eru síldarverk-
smiðjur ríkisins átta að tölu,
fimm á Norðurlandi, ein á
Norð-Austurlandi og tvær á
Austfjörðum, og eru heildar-
afköst verksmiðjanna áætluð
á sumri komanda um 42 þús-
und mál á sólarhring. En þess
ber að gæta, að aðeins þrjár
af þessum verksmiðjum liggja
vel við síldarmiðunum, eins
og þau hafa verið undanfarin
ár. Þá má geta þess, að út-
flutningsverðmæti síldaraf-
urða S.R. námu á síðast liðnu
ári um 485 milljónum króna.
En nú er bezt ég segi þér
dálitla sögu, sem skýrir erfið-
leikana í atvinnumálum 1934
— ’39.
Á þessum árum heitti ég
mér ásarmt fleiri fyrir því, að
Síldarverksmiðjur ríkisins
létu reisa nýja síldarverk-
smiðju á Raufarhöfn með 5
þúsund mála afköstum á sólar
hring. Heimildarlög fengust
samþykkt um 2500 mála verk-
smiðju og síðan var heimildin
aukin upp í 5000 mál.
Þegar Ólafur Thors varð at-
vinnúmálaráðherra vorið 1939
studdi hann ötullega að því að
úr framkvæmdum yrðL en
þær höfðu strandað m. a. 4
tregðu Landsbankans til þess
að veita málinu nauðsynlega
fyrirgreiðslu.
Minnist ég þess, að einn af
bankastjórum Landsbankans,
sem var hagfræðingur að
mennt, sagði eitt sinn er verk-
smiðjustjórnin óskaði aðstoð-
ar bankans um lánsútvegun
til byggingar nýju verksmiðj-
unnar:
„Hvar er tryggingin fyrir .
því að það veiðist nokkur
síld?“
Er endanlegt leyfi hafði
fengist til byggingar verk-
smiðjunnar sigldu þeir Jón
Gunnarsson, þáverandi fram-
kvæmdastjóri S.R. og Ásgeir
Asgeirsson, þáverandi banka-
stjóri Útvegsbankans til
Noregs til þess að leita eftir
lántöku í þessu skyni. Tókst
þeim að útvega lán til véla-
kaupa, sem nam nærri helm-
ingi byggingarkostnaðar.
í septembermánuði 1939
högnuðust S.R. svo mikið á
gífurlegri verðhækkun á síld-
arlýsL vegna stríðsins, að þær
höfðu eigið fé til umráða tffl
þess að standa straum af bygg-
ingarkostnaði verksmiðjunn-
ar. Þar sem leyfi ríkisstjórn-
arinnar var fengið til fram-
kvæmdanna þá festi Jón Gunn
arsson framkvæmdastjóri
kauip á timbri og fleira i
Noregi til byggingarfram-
kvæmdanna. Nam upphæð sú,
sem hann varði í þessu skyni,
ekki nema broti af þeim hagn-
aðb sem SR höfðu af verð-
hækkun lýsisins.
Ég fór með Jóni Gunnars-
syni í Landsbankann til þess
að skýra frá rekstrarafkoma
verksmiðjanna og væntanleg-
um byggingaframkvæmdum.
í lok samtalsins skýrði Jón
Gunnarsson frá því, að hann
Framhald á bls. 23