Morgunblaðið - 06.02.1966, Blaðsíða 10

10
MORGU NBLAÐIÐ
Sunnurdagur 6. febrúar 1966
Skaldverk og veruleiki eru sitt hvað
Haínarstúdentarnir gömlu voru vel lesnir í evrópskum bókmenntum
Rætt við Svein Skorra Höskuldsson sendi-
kennara í tippsölum um Gest Pálsson o.fl.
BÓK Sveins Skorra Höskulds
sonar, Gestur Pálsson, ævi
hans og verk, má vera bók-
menntafólki fagnaðarefni.
Skáldiverk Gests eru krufin til
mergjar, raikinn í sundur efni
viður þeirra og innilhald
grandskoðað. Fyrirmyndir
dregnar fram, ekki aðeins
boldi klæddar innlendar fyr
irmynir sagnafólks Gests,
helur einnig sýnt fram á
hvernig útlend álhriif og
lærdómur mæta innlendri
hefð, mynda ramma
um alþekkt fyrirbæri hvers-
dagslífs. Þessi könnun verka
Gests er tvímælalaust í
fremstu röð hliðstæðra verka
á okkar tungu og er því verð
mætari sem eklki er um mjög
auðugan garð að gresja hald-
góðra bókmenntarita. Þetta
rit stendur einnig nær okk-
ar tíma en velflest rit sam-
bærileg, fjallar um stefnur og
viðfangsefni, sem okkur eru
einnig kunn úr samtíðinni.
En þá fyrst má vænta veru-
legrar grósku í andlegri list-
sköpun er lærðir bókmennta-
menn láta sig varða þær hrær
ingar er bærast með samtíma
skáldum og taka sér forustu-
hlutverk á menningarvett-
vangi. Bók Sveins Skorra er
góður áfangi að þessu marki.
Fleiri en bókmenntamenn
og fagurfræðingar munu
finna í ritverki þessu nokkuð
við sitt hæfi. Ævisaga Gests,
sem spannar fyrstu hundrað
síðurnar rúmlega er ugglaust
mörgum fróðieiksmanni kær-
komið lesefni. Annar fróðleik
ur um Gest og verk hans,
sem þarna er saman dreginn,
mun einnig finna sína áhuga-
sömu lesendur. Allt bókarefni
er fram sett í lipran stíl og
á kjarngóðu máli og unnið
af alúð þrosikaðrar fræði-
mennsku.
Að lestri loknum hittum við
Svein Skorra að máli og lögð-
um fyrir hann nokkrar spurn
ingar um Gest, ævi hans og
örlög, skáldskap, skoðanir
o.fl.
— Vílkjum fyrst að Gesti
sjálfum. Telurðu það engan
hverfipunkt örlaga hans, er
Ingunn Elín Jónsdót'tir var
frá honum rægð?
— Það held ég ekki, og ég
veit ekki til, að ég hafi
nokkurs staðar látið þá skoð-
un í ljós, né heldur, að unnt
sé að túika þær heimildir,
sem ég hef fundið um það
atvik, á þann hátt. Nú veit ég
yfirleitt ekki, hversu rétt-
mætt er að tala um orsaka-
samhengi milli atburða, en ef
það er, þá bef ég litla trú á,
að einstakur atburður geti
gjörsamlega breytt lífshlaupi
manna.
Ef þú átt við þann undar-
lega miss'kt’Eúng, sem ein-
hvers staðar hefur komið
fram, að Gestur hafi hætt
námi og lagzt í drykkjuskap
af þessum sökum, þá er það
fráleitt. Hann stundaði lest-
ur og ætlaði að taka próf
löngu síðar, og hann kunni
vel að káka við staup miklu
fyrr. Hinu virðast a/llgóðar
heiruildir fyrir, að Gestur
hafi harmað slit trúlofunar
þeirra Ingunnar meira en
endalok annarra ástkynna, er
hann átti við konur. Ég hef
engar heknildir fundið um
annað en Gesti hafi, svo sem
öðrum karlmönnum, þótt líf
sitt auðugra og fegurra þann
tíma, er hann átti ástir
kvenna, hvort sem þær vör-
uðu eina ögurstund eða ævina
alla.
— Álítur þú, að ákvörðun
Gests að verða skáld hafi vald
ið eimhverju um það, að hann
lauk ekki námi í Höfn?
— Það gefur auga leið, að
það hefur ekki flýtt fyrir
próflestri í guðfræði að semja
sögu eins og KærleikSheimil-
ið. Um það eru hins vegar
öruggar heimildir, að hann
ætlaði að taka próf eftir það
og jafnvel við Prestaskólann,
eftir að hann var kominn
heim til íslands haustið 1662..
Mér þykir trúlegast, að hann
hafi ekki tekið embættispróf,
en til þess töldu ýmsir hann
hafa þekkingu, af þeim sök-
um, að ‘hann hafi ekki talið
sig eiga erindi í prédkunar-
stól eða hemtpu.
Á hinn bóginn má það fólk,
sem gaman hefur að íslenzk-
um skáldskap, sannarlega
vera þakklátt þessum gömlu
Hafnanjtúdentum, sem fremur
notuðu fjögurra ára Garð-
stynk sinn til að lesa evrópsk-
an ská'ldskap, hugsa og spjalla
yfir einni og einni ölkrús en
til þess að ta'ka embættispróf.
— Er það rétt skiilið hjá
mér, að þú teljir sósíalisma
Gests frernur eiga rætur að
rekja til kristilegrar mannúð-
ar en baráttunnar mil'li höfuð
stóls og daglaunavinnu?
— Ég veit ekki hvort ég
kann nóg um kenningar
þeirra Jesús Krists og Karl
Marx til að geta svarað þess-
ari spurningu. í ávarpsorðum
sínum í I. tbl. Suðra sagði
Gestur: „Það er lífsskoðun
vor, að mannúðin sé sá grund
völlur, er allt satt, rétt og
gott byggist á.....“ Þessi
mannúðarstefna, sem raunsæ-
ismenn tiðum lýstu yfir beint
og óbeint, hefur aft verið
kennd við Conte og pósitív-
isma hans, og ég geng víst
einhvers staðar í þá troðnu
slóð. Auðvitað rekst sú stefna
ekki á kröfu Krists um jöfn-
uð og góðleik gagnvart minnst
um bróður.
Ég hef ekki fundið um það
beinar heimildir, að Gestur
teldi sig kommúnista eða
sósíalista fyrr en 1890, og ég
dreg í efa ,hve mikið hann
hefur þekkt til kenninga
þeirra, þegar hann ritstýrði
Suðra 1882-8(1. Hins vegar er
augljóst, þegar hann skrifar
Blautfisksverzlun og bróður-
kærleika 1888, að hann gerir
sér glögga grein fyrir mis-
ræminu í kjörum atvinnureik-
enda og launiþega og þá lík-
lega frá sósíalísku sjónarmiði.
Þegar hann síðar tekur að
ræða átök auðvalds og verka-
lýðs í Heimskringlugreinum
sínum 1890-91, leikur ekki á
tveimur tungum, að þar held-
ur sósíalisti á pennanum og
augljóst, hvorir eigi samúð
hans: eigendur höfuðstóls eða
seljendur daglaunavinnu. Því
miður hef ég satt að segja
ekki athugað, hve mikið ber
á milli þeirra skoðana, sem
hann setur þar fram, og þess,
er Kristur kvað hafa sagt um
margnefnda vandamenn höf-
uðstólsins.
— Verk Gests sýnast hafa
orðið bitrum örlögum að bráð
í höndum þeirra, sem þau
hafa gefið út eftir hans dag.
Viltu ræða það atriði nánar?
— Ég held, að það sé ekki
ástæða til þess. Það er gleði-
legt, að svo virðist sem til-
finning manna fyrir rétti
höfundar fari vaxandi, að lát-
inn höfundur, hvort sem nafn
hans er þekkt eða óþekkt,
eigi kröfu á því, að handrit-
urn hans og þeim prentunum
verka hans, er hann sá um
sjálfur, sé sýndur heiðarleiki,
þegar nýjar útgáfur eru gerð-
ar. Ég er ekki viss um, að sú
skoðun sé ýkjagömul. Ég hef
óljósa hugmynd um, að það
sé ekki mjög langt liðið, síð-
an sjálfsagt var talið að „lag-
færa“ t.a.m. kvæði höfunda.
Auðvitað er það líka sjónar-
mið, en þá verða lesendur að
hafa í huga, að „hinn um-
bætti texti“ ber vitni „skáld-
gáfu“ lagfærandans, en segir
lí'tið um getu hins upphaf-
lega höfundar.
— Þú rekur í bókinni áhrif
erlendra verka á skáldsagna-
gerð Gests. Af innlendum
verkum, sem hann hefði get-
að orðið fyrir áhrifum af,
nefnir þú sögur Jóns Thorodd-
sens. Telurðu, að Gestur hafi
ekki orðið fyrir neinum áhrif
um af íslendingasögum?
— Ég held ég verði að
vitna til þess, sem ég segi um
Sveinn Skorri Höskuldsson
þetta í ritgerðinni:
„Sú skoðun Gests að meta
íslenzkar fornsögur fremur
sem noikkurs konar pólitískan
aflvaka en listrænar bók-
menntir virðist nú æðiþröng.
Má þó vera, að sú afstaða hafi
verið skiljanlegri á hans tíð
en síðar. Að vísu verður ekki
bent á augljós fornsagnaáhrif
á verk Gests, sízt á sögur
hans, en það virðist næsta
óhugsandi, að nokkur ísienzk
ur 'höfundur hafi lifað og sikrif
að ósnortinn af list hinna
fornu meistara. Sögur Gests
kunna að vera ágætt dæmi
um nútímaverk án fornsagna
áhrifa. Þau eru sannarlega
ekki mikil hjá Gesti. En hefði
hann getað skrifað sögur sín-
ar, svo sem hann gerði, án
þess að þekkja hina íslenzku
sagnahefð? Al'ltjent voru
förnsögurnar miikiívægur þátt
ur í bókmenntalegu uppeldi
hans og menntun.“
Um þetta hef ég í sjálfu
sér ekki neitt nýtt að segja
nú. Annars, er þessi spurning
þín sivo veigamikil, að full-
nægjandi svar við henni
mætti kannski endast til heill
ar ritgerðar. Ég hygg það sé
þó augljóst, að stílálhrif forn-
sagna á Gest séu hverfandi,
t.a.m. miðað við áhrif þeirra
á Jón Thoroddsen, sem Stein-
grímur J. Þorsteinsson hefur
sýnt fram á í riti sínu um
skáldsögur hans, og undir svip
aða sök seldur og Gestur held
ég sé stíll Einars H. Kvarans.
Bf við Mtum aftur til höfundar
eins og Þorgils gjallanda, sem
kom síðar fram, hygg ég, að
sjá megi meiri fornsagnaáhrif.
Hann bjó Mka við meiri ein-
angrun en þeir Gestur og Ein
ar og hlaut því að reisa meira
á grunni innlendrar sagna-
hefðar. Ég get ekki að því
gert, að stundum finnst mér
Geirmundur í Upp við fossa
einhvers konar mývetnskur
Gunnar á Hlíðarenda, en svo
á hann sjálfsagt allt aðrar
rætur ,
Þetta efni hefði ég senni-
lega átt að athuga miklu nán
ar hjá Gesti. Mér dettur nú
t.a.m. í hug veðrið, þegar
Sveinn 1 Tilhuga'lífi stelur
kaafunni. Víst er það sams
konar veður og þegar Jón
sniikkari stal steinolíunni hjá
Ziemsen. En þetta er líka hið
dæmigerða draugaveður.
Þannig var veðrið, þegar
Gunnar á H'Iíðarenda orti sem
bezt í haugi sínum, þegar
Grettir glimdi við Glám, og
dæmi íslenzkra þjóðsagna eru
fleiri en nefnd verði. Hvað
réði hér mestu? Eða þegar
Þuríður í Kærleiksheimilinu
læsir að sér og ráðsmannin-
um. Þar hefði mátt minna á
hliðstæðu í Njálu, þegar Hrút
ur gisti fyrst Gunnhildi kon-
ungamóður, þar sem segir:
„ Siðan gengu þau ti'l svefns,
ok læsti hon þegar loptinu
innan, og sváfu þau þar um
nóttina.“
Svona hliðstæður verður þó
aldrei nein fullnaðarsönnun,
og Njála er eins og Biblían,
að þar má finna all't. Samt
held ég, að það sé rétt að forn
sagnaáhrif á Gest séu í
minnsta lagi.
— Gætir þess meira á ís-
landi en annars staðar, að
ská'ld seilist til lifandi fyrir-
mynda að sögupersónum?
— Það þekki ég ekki. Mér
virðist það ekki trúlegt. Um
slíkar fyrirmyndir verður
heldur aldrei neitt sannað.
Mér skilst þó, að það sé ekk-
ert feimnismál, að ýmis
mestu skáld heimsins hafi
beitt slílkum vinnubrögðum,
eða sú sé a.m.k. skoðun
margra fræðimanna. Sumir
þykjast geta lesið samtíma-
atburði úr flestum leikritum
Shakespeares. Vð höfum Leid
en des jungen Werthers hjá
Goethe, svo að ekki sé talað
um Margarete í Faust. Einnig
mætti minna á samband Flau-
berts og Louise Colet sem
baks'við að Madame Bovary
eða Agnes í Brand Ibsens eða
Föðurinn hjá Strindberg. Jafn
vel svo blásaklaust verk á
yfirborðinu sem Næturgalann
eftir H. C. Andersen má lesa
sem bergmál eða mynd af
átökum tveggja skáldifylkinga
í Danmörku.
Hit't gaeti ég trúað, að væri
rétt, að fámenni íslenzkrar
þjóðar og það, hve margir
þekkja marga á íslandi, va'ldi
því, að allur almenningur þar
hafi opnari augun fyrir því
en vanalegt er með stærri
þjóðum, ef þent er á hliðstæð
ur með raunveruiegu lífi ein-
stakra presóna og ákveðnum
atviikum eða persónum skáld-
verka. Af þeim sökum væri
'kannski full ástæða að brýna
fyrir lesendum, að aldrei má
draga jafnaðarmerki með
skáldverki og ra-unveruleika.
Þóft í skáldverki kunni að
geta búið ákveðnir þættir,
sem höfundur þekkti úr raun
veruleika, lifir sfcáldverkið
sjálfstæðu lífi, sem er allt
annað en hið raunverulega.
— Telurðu raunsæisstefn-
una hafa orðið skammvinna í
íslenzkum bókmenntum?
— Þessu má bæði játa og
neita. Það er komið undir
skilgreiningu á orðum. Ef við
eigum við ákveðið sögulegt
fyrirbæri í bókmenntum, sem
t.a.m. megi þekkja af stíl,
efnistökum og einihverjum
skoðunum, má sennilega játa
spurningunni. Nýrómantík og
symbólismi komu á sínum
tíma til íslands.
Bf við lítum hins vegar á
'þetta í víðari merkingu, köfl-
um skáildskap fólginn í mim-
esis — líkingu eftir raunveru
leika eða náttúrunni, ;þá hef-
ur víst aldrei ríkt eindrægni
um það, síðan Aristóteles setti
fram mimesiskenningu sína,
hvað væri raunveruleiki eða
náttúra. Fulltrúar svo ólíkra
bókmenntastefna sem franskr
ar klassiskur, rómantíkur og
natúralisma hafa allir talið
sig líkja eftir náttúrunni.
Ætli afkára leiikhúsið hafi
ekki komizt einna naest því
að losa sig undan mimesis,
og þó finnst mér stundum,
að skáld ems og Becket og
lonesoo segi mestan sannleik
um raunveruleika nútímans.
Ég þekki ek'ki, hver islenzk
skáld hafa valdið sambæri-
legum hræringum á íslandi
síðustu árin eða svipaðri stíl-
byltingu í íslenzkum skáld-
skap.
— Vinnurðu að nýjum við-
fangsefnum, ef'tir að þú laukst
við Gest?
— Nei, engu, sem hægt er
að nefna því nafni.
— Að lokum langar mig til
að leggja fyrir þig eina spurn
ingu um starf þitt hér.
— Er áhugi á íslenzkunámi
mikill meðail sænskra stú-
denta?
— Það tel ég, að segja
megi. Ef við miðum við alla,
sem eru við háskólanám í
Svíþjóð, eru auðvitað ekki
rnargir af þúsundi, sem
leggja stund á íslenzikt nú-
tíðarmál. Prófi í florníslenzku
verða allir, sem nema nor-
ræn mál, að ljúka. Nútíma-
íslenzlka er hins vegar aðeins
kennd þeim, sem hyggja á
hinar hærri menntagráður,
þrjú stig eða licentiatpróf.
Kennslan fer fram í námskeið
um ,og stendur hvert þeirra
eitt kennslumisseri. Hvert
misseri hefja þetta 5-8 stú-
dentar nám og ljúka því und-
antekningarlítið. Á hverju ári
fá því svona 10—15 nýir stú-
dentar ofurlitla nasasjón af
íslenzku nútóðarmáli, og það
getur verið fyrsta sporið til
veigameiri kynna. Mér er
ekki kunnugt, hversu má'lum
er háttað við aðra erlenda há-
skóla, en mér finnst þettá
mega heita góður og jafn á-
hugi. Ef til vill má það gleðja
hjörtu ykkar Morgunblaðs-
manna, að blað ykkar hefur
lengstum verið notað hér við
kennsluna sem sýnishorn um
íslenzkan blaðastíl. Nú hefur
blaðið hins vegar ekki komið
nokkra hríð. Ég veit ekki,
hvort brestur hefur orðið á
Framhald á bls. 22