Morgunblaðið - 27.04.1966, Blaðsíða 14

14
MORCUNBLAÐIÐ
Miðvikudagur 27. apríl 1966
Aukum fjölbreytni í fram-
leiðslu sjávarafurða
Efla þarf iðngreinar, sem vinna
útflutningsverðmæti úr sjávarafla
Matthías Bjarnason ílutti á
Alþingi sl. miðvikudag fram-
söguræðu fyrir tillögu ti þings-
ályktunar um athugun á aukinni
fjölbreytni í framleiðslu sjávar-
afurða og eflingu þeirra iðn-
greina, sem vinna útflutnings-
verðmæti úr sjávarafla.
í þessari ræðu eru margar at-
hyglisverðar upplýsingar um
sjávarútveginn og birtir Morgun
blaðið þessa ræðu lítið eitt
Stytta:
Herra forseti.
v Ég flyt á þingskj. nr. 379
eftirfarandi tillögu til þingsá-
lyktunar:
„Alþingi ályktar að skora á
ríkisstjórnina að skipa þriggja
manna nefnd til þess að gera
ýtarlegar athuganir á því, á
hvern hátt verði bezt að því
unnið að koma á mikilli fjöl-
breytni í framleiðslu sjávaraf-
urða og bæta nýtingu sjávar-
aflans með því að efla þær iðn-
greinar, sem vinna úr honum
þær vörur, sem skapa mest út-
flutningsverðmæti .
Jafnframt skal nefndin kynna
sér og gera tillögur um, ef tök
eru á, að komið verði í fram-
kvæmd nýjum vinnsluaðferðum,
svo sem frystiþurrkun og geisl-
un með geislavirkum efnum.
Nefndin skal enn fremur at-
huga að gera tillögur um, á
hvern hátt megi efla kynningu
og sölumöguleika á þessum af-
urðum meðal viðkiptaþjóða okk
ar og leita úrræða til að selja
íslenzkar sjávarafurðir til fleiri
þjóða en r|í er gert.
Nefndin skal leggja áherzlu
á að hraða störfum sínum eftir
föngum og skila áliti sinu og
tiilögum til rikisstjórnarinnar.
Kostnaður við störf nefndar-
innar greiðist úr ríkissjóði.
Sjávarútvegurinn gegnir for-
ystuhlutverki í íslenzku atvinnu
lífi og við munum um ófyrirsjá-
anlega framtíð verða að styðj-
ast við sjávarútveginn sem okk-
ar aðal atvinnuveg, þó að við
eðlilega ætlum okkur að koma
á fjölbreyttara atvinnulífi og
eiga ekki afkomu okkar næst-
um eingöngu undir einni at-
vinnugrein.
En jafnhliða því að koma upp
fleiri atvinnugreinum verðum
við að hugsa alvarlega um á
hvern hátt við getum bezt treyst
grundvöll sjávarútvegsins.
Við getum engan veginn lagt
£ það höfuð áherzlu að auka
sífellt aflamagnið, því það hlýt-
ur að vera takrrjörkunum háð.
Uppbygging fískiskipastólsins.
Við höfum á undanförnum ár-
um byggt glæsilegan fiskiskipa-
flota eins og bezt sést á því að
fyrir rúmlega tveimur áratug-
um eða árið 1944 áttum við 61
fiskiskip yfir 100 rúml. samtals
15200 rúml. og 560 fiskiskip með
þilfari undir 100 rúml. samt.
11700 rúmlestir. Samanlagður
fiskiskipastóll okkar var þá 636
skip samanlögð stærð þeirra
26.900 rúmlestir. Tuttugu árum
síðar, árið 1964, áttum við 204
fiskiskip yfir 100 rúml. samtals
56.600 rúml. og 648 fiskiskip,
undir 100 rúml. samtals 21700
rúmlestir. Samanlagður fiski-
skipastóll okkar það ár var því
852 skip og samanlögð stærð
þeirra 78.300 ílúmlestir.
Á þessum 20 árum hefur rúm-
lestafjöldi íslenzka fiskiskipa-
stólsins hækkað úr 26.900 rúml.
í 78300 rúmlestir eða um 191%.
En þessar tölur segja okkur
«kki allt. Fyrir tveimur áratug-
um var floti okkar að verulegu
leyti gömul skip og úr sér gang-
in. En floti okkar rj"i er að miklu
leyti nýleg skip, búin fullkomn-
ustu tækjum bæði hvað öryggi
snertir og veiðiskap. >að má
því fuilyrða að hér hefur orðið
mikil breyting og möguleikar á
foflun hráefnis hefur fyliilega
fylgt þróun tímans á þessum
árum tækniframfara.
Aukið aflamagn.
Aflamagnið sýnir að gvo hefur
verið: Árið 1944 var heildar-
magnið461.904 tonn, þar af síld
221.843 tonn og var það ár mik-
ið síldarár. Á árinu 1964 var
heildarmagnið 971.514 tonn þar
af sild og loðna 553.036 tonn.
Á sl. ári 1965 var heildaramgn
ið 1198.304 tonn, þar af síld og
loðna 812.612 tonn. í>ó er eftir-
tektarvert að bolfiskaflinn hef-
ur minnkað frá árinu 1964 til
1965 og margt bendir til að yf-
irstandandi vertíð verði ennþá
lak*ri en sl. ár.
Það er eðlilegt að þeirri spurn
ingu sé oft varpað fram, hvort
við getum vænst þess í framtið-
inni að aflamagnið fari vaxandi
án þess að fiskistofninn sé skert
ur.
Vissulega hljóta að vera tak-
mörk sett fyrir þvi, hversu mik-
ið má moka af sjávarafla svo að
stofninn verði ekki skertur og
margir vilja halda því fram að
við höfum þegar gengið of langt
með mikilli veiði. Þess vegna er
það ekki óeðlilegt að minnsta
kosti þeir, sem tiltölulega þekkja
lítið til þessa atvinnuvegar trúi
því að honum fari hnignandi á
næstu árum.
Það er mín skoðun að svo
þurfi ekki að vera. Þó að afla-
magnið aukist ekki frá því, sem
nú er, þá höfum við mikla mögu
leika til þess að auka fjölbreytni
í vinnslu sjávarafla og fara inn
á víðtækara svið, vinna meira
úr aflanum hér heima og gera
hann að verðmætari útflutnings-
vöru. Sú grein fiskiðnaðar, sem
tekið hefur mestum breyting-
um og hefur á undanflirnum ár-
um verið stærsti þátturinn í út-
flutningsverzlun okkar er hrað-
frystiiðnaðurinn.
Uppbyggiing hraðfrystiiðnaðar-
ins.
Ég get ekki stillt mig um að
rekja í örstuttu máli byrjunar-
sögu þessarar greinar fiskiðnað-
arins.
Á árunum 1934-35 fór mjög
vaxandi áhugi á hraðfrystingu
fiskjar, og var þá Fiskimála-
nefnd sett á stofn. Eitt helzta
verkefni hennar var að starfa
að eflingu fiskiðnaðar í land-
inu. Á árunum 1934-37 skapaðist
mikið vöruaðlögunarvandamál
hjá okkur íslendingum, einkum
vegna verðfalls á fiskinum og
borgarastyrjaldarinnar á Spáni.
Ríkisvaldið gerði á þessum tíma
í samvinnu við framleiðendur
mikið til að leysa þessi vanda-
mál, og einn merkasti þátturinn
í því var stofnun og starf Fiski-
málanefndar. Reynt var að afla
markaða fyrir saltfiskinn í Suð-
ur-Ameriku og efla sem mest
fiskiðnaðinn í landinu, og í því
efni voru hraðfrystihúsin merk-
asti þátturinn og sá, er borið
hefir ríkulegastan ávöxt.
Þegar nefndin hóf starf sitt,
voru aðeins tvö hraðfrystihús
starfandi í landinu, og voru bæði
í Reykjavík. A fyrstu árum sín-
um lét Fiskimálanefnd frysta
nokkurt magn af fiski til að gera
sölutilraunir með. Nefndin seldi
freðfisk bæði til Evrópu og Am-
eríku, en þessar tilraunir gengu
illa, og tapaðist fé á þeim. Gekk
svo fram um nokkurt skeið, eða
þar til Fiskimálanefnd gerði
samning um :/_>lu freðfisksins við
enskt fyrirtæki, fisksölufyrir-
tæki, E. Smethurst Ltd., í Grims
by. Þessi samningur var gerður
árið 1936, og markaði hann al-
ger tímamót í þessari grein og
hraðfrystiiðnaðarins yfirleitt.
Með þessu var opnaður markað-
ur fyrir hraðfrystan fisk í Bret-
landi, þó að salan væri ekki
mikil fyrstu árin, en þessi mark
aður fór sivaxandi ,og svo að
segja allur freðfiskurinn var
seldur til Bretlands til loka
heimsstyrjaldarinnar síðari.
Fiskimálanefnd kom sér upp
eigin hraðfrystistöð. Hún keypti
frystihús, stækkaði það og flutti
í betri húakynni. Þetta hús varð
nokkurs konar tilraunastöð og
skóli í hraðfrystingu, þar sem
ýms tæki og vélar voru reynd,
og fólki kennd vinnubrögð við
Matthías Bjarniason.
hraðfrystingu. Þeirri þekkingu,
sem þarna fékkst var síðan miðl
að til annarra, sem reistu hrað-
frystistöðvar.
Nefndin eignaðist líka eigið
kæliskip, en rekstur þess gekk
ekki vel, og ollu því m.a. ýms
óhöpp.
1 stuttu máli má segja, að
framkvæmdir Fiskimálanefndar
á sviði hraðfrystingar hafi ver-
ið fólgnar í eftirfarandi:
1. Nefndin aflaði - hraðfrysta
fiskinum markaðs, annaðist sölu
hans og reyndi að tryggja gæði
framleiðslunnar.
2. Nefndin var ráðgefandi um
stærð og gerð frystihúsa, véiar
og tæki, keypti nauðsynjar
handa húsunum. Hún tók fi.sk í
geymslu fyrir þau hús, er litlar
geymslur höfðu, og var forsjá
margra húsa í upphafi.
3. Nefndin útvegaði verkvant
fólk til þess að leiðbeina við
hraðfrystingu í nýjum húsum.
4. Nefndin veitti allflestum
frystisTóðvum lán til að koma
upp húsum þeirra, auka þau og
stækka og til vélakaupa.
Fyrstu tilraunir Fiskimála-
nefndar með sölu freðfisks
gengu mjög illa, sérstaklega
voru vonbrigðin mikil með Am-
eríkumarkaðinn árið 1937. Þessi
markaður er nú bezti markaður
okkar í dag fyrir freðfik.
Sögu hraðfrystiiðnaðarins
síðar er óþarfi að rekja að
sinni.
Það þarf að byggja upp
niðursuðuiðnaðinn
Hvað viðkemur niðursuðunni,
þá hefur þessi iðngrein aldrei
orðið aðnjótandi stórrar og
markvissrar fyrirgreiðslu eins og
frystiiðnaðurinn, þó margar
sundurlausar tilraunir hafi verið
gerðar í þessa átt, en oftast af
miklum vanefnum.
Fiskimálanefnd átti á sínum
tíma aðild að stofnun niðursuðu-
og niðurlagningarverksmiðju í
Reykjavík, en sleppti síðan af
henni hendinni. Síðan hafa verið
gerðar tilraunir til að byggja
upp einstakar verksmiðjur víðs-
vegar um landið, en með mjög
misjöfnum árangri og án nokk-
urs heildarramma. Enda er ekki
hægt með réttu að tala um
neinn ísienzkan niðursuðuiðnað
sem heitið getur í dag.
Ef borið er saman við ýmsar
aðrar þjóðir, sem stunda sjávar-
útveg að verulegu leyti sjáum
við þetta enn greinilegar.
Árin 1961—1964 var hlutur
niðursuðu í útflutningsverðmæti
sjávarafurða,
hjá íslendingum 0,6%
— Norðmönnum 17,7%
— Dönum 7,1%
og hjá ýmsum öðrum þjóðum er
þetta hlutfall ennþá hærra, eins
og t. d. Japönum, en þar er
niðursoðið fiskmeti allt að 40%
af heildarútflutningi þeirra af
sjávarafurðum. Ef við svo ber-
um saman verðmæti útflutnings
sjávarafurða þessara þjóða mið-
að við einingu, þá er áberandi,
að þær bera meira úr býtum en
við. Næst verður þá fyrir að
spyrja hvaða möguleika við höf-
um á því að byggja upp slíkan
iðnað. Undirstaða alls iðnaðar
hlýtur alltaf að vera gott og
nægilegt hráefni. Á þessu sviði
erum við íslendingar sérlega vel
settir. Við ráðum yfir eða gætum
ráðið yfir miklu magni af hrá-
efni í þessa vinnslu. Má þar
telja þorsk- og ufsahrogn, grá-
sleppuhrogn, þorsklifur, síld af
öllum stærðum, krækling, kú-
fisk, kolkrabba, rækjur, humar
grálúðu, hámeri, háf, hvalkjöt og
ýmislegt fleira. Það er fróðlegt
að nefna nokkur dæmi um það,
í hve stórum stíl aðrar þjóðir
hagnýta sér ýms af þessum hrá-
efnum, sem við alls ekki berum
við að nota. Árið 1962 fluttu
Hollendingar út 68.000 tonn af
kræklingi, og sama ár öfluðu
Danir 13.500 tonn af sömu vöru.
Bandaríkjamenn fluttu út 1962
3.500 tonn af niðursoðnum kol-
krabba, og niðursoðinn kúfiskur
frá Bandaríkjunum er boðinn til
sölu í vérzlunum hér í Reykja-
vík. Það er heldur ekki neitt
nýtt fyrirbæri, að nýjar vinnslu
aðferðir og veiðiaðferðir, valdi
því, að afli sem áður var talinn
einskis nýtur verði að mjög
verðmætri útflutningsvöru.
Áður fyrr var allur fiskur nema
þorskur kallaður ,tros“, því
hann var ekki hæfur í saltfisk.
Nú eru margar aðrar fiskteg-
undir verðmætari en þorskurinn.
Eitt eftirtektarverðasta dætnið
er þó leturhumarinn, sem til
skamms tíma var alls ekki nýtt-
ur. Ef sjómenn fengu hann í
veiðarfæri sín var honum hið
bráðasta varpað fyrir borð. Á
síðustu árum eða frá 1961 til
1964 hefir útflutningsverðmæti
humars og afurða úr honum
aukist úr 26,4 millj. króna upp
í 105,5 millj. króna.
Ennfremur er það athyglisvert,
hversu ýmsar aðrar þjóðir sækj-
ast eftir þessum hálfunnu eða
lítt unnu vörum frá okkur, sem
hráefni í eigin verksmiðjur.
Hér er ekki ástæða til að fara
mikið nánar út í þann verk-
smiðjukost, sem fyrir hendi er
í dag, en óhætt er að fullyrða,
að bæði húsrými og vélakostur
myndi nægja fyrir stóraukna
framleiðslu ef önnur skilyrði
væru fyrir hendi. Það sem háir
þessum iðnaði er í fyrsta lagi
skortur á fé, bæði stofnfé og eins
rekstrarfé. Engin lánastofnun
telur það sitt hlutverk að lána
hagkvæm stofnlán til niðursuðu-
iðnaðar, og engin framleiðsla
þessa iðnaðar er talin veðhæf,
nema hún sé seld fyrirfram. Þá
er og ennþá erfiðara að fá láns-
fé til kaupa á umbúðum, hjálpar-
efnum og hráefni, og engin sam-
stillt samtök hafa enn getað
myndast um slík innkaup. Af
þessu leiðir, að engin skipuleg
söluframkvæmd hefir getað
skapast, því söluframkvæmd,
sem alltaf á að byggjast á hrá-
efni í sjónum en ekki tilbúinni
vöru getur aldrei orðið raunhæf,
þegar um fullunna vöru er að
ræða. Auk alls þessa ber svo að
gæta að söluframkvæmd verður
að ske í harðri samkeppni við
gömul og gróin erlend fyrirtæki,
sem í heimalandi sínu njóta oft
alls konar fyrirgreiðslu hins opin
bera, njóta mikið þægilegri um-
búðaöflunar, og í mörgum til-
fellum hagkvæmari tollakjara
en hliðstæður iðnaður hér á
landi.
Aukið útflutningsverðmæti
Þá vaknar sú spurning, til
hvers sé hér að vinna. Þó að
þ*»su sé nú að nokkru svarað hér
að framan, er fróðlegt að taka
•tvö dæmi, sem engan veginn eru
neinir loftkastalar.
Ef 2.200 tonn af þorskhrognum
væru skorin niður, í stað þess að
flytja þau út frosin eða söltuð,
sem hráefni fyrir aðrar þjóðir,
eins og nú ér gert, myndi út-
flutningsverðmæti þeirra aukast
úr ca. 38,5 millj. króna í ca. 80
millj. króna. Að frádreginni
hækkun á umbúðakostnaði við
niðursuðuna nemur netto verð-
mætisaukningin um 21,5 millj.
króna. Annað dæmi á sama hátt,
grásleppuhrogn. Ef 2.200 tunnur
af þeim væru lögð niður í glÖ3
í stað þess að selja þau óunnin,
söltuð í tunnur, sem fara beint
í vinnslu í erlendum verksmiðj-
um, eins og nú er að mestu gert,
myndi verðmæti þeirra aukast
úr ca. 11 millj. króna í ca. 24
millj. króna, og að frádreginni
hækkun á umbúðakostnaði nem-
ur netto verðmætisaukningin 8
millj. króna. Hér ber þess að
geta, að einungis eru hér tekin
tvö lítil dæmi sem hægt væri að
framkvæma án nokkurrar veru-
legrar f járfestingar í vélum eða
byggingum.
Dæmi þessi sýna ljóslega
hvernig með betri nýtingu er
hægt að auka útflutningsverð-
mæti þess hráefnis sem við þeg-
þegar öflum, án þess að höggva
árlega stærra og stærra skarð i
þær hráefnislindir, sem við eig-
um völ á. í báðum ofangreind-
um dæmum, er magn það, sem
miðað er við, aðeins lítill hluti
þess hráefnis, sem við árlega
öflum af viðkomandi tegundum.
Eitt lítið dæmi enn um 1.000
kg. af sild, sem unnin væri á þrjá
mismunandi vegu:
í síldarverksmiðju sem mjöi
og lýsi ea. verðmæti kr. 3.000,—
• f síldarsöltun (umbúðakostn.
1.000,— kr.) verðmæti kr.
8.000,—
f niðurlagninu (umbúðakosn,
3.000,— kr.) verðmæti kr.
18.000,—
Til að gera sér nokkra hug-
mynd um markaðsmöguleika
fyrir slíkar vörur, má geta þess,
að árið 1963 fluttu eftirtalin
lönd inn niðursoðnar sjávaraf-
urðir sem hér segir:
Efnahagsbandalagslöndin fyrir
ísl. kr. 3.100 millj.
Bretland fyrir ísl. kr. 4.700
millj.
og Bandarikin 1962 fyrir ísL
kr. 3.100 millj.
Flestir markaðssérfræðingar
virðast vera á þeirri skoðun að
matvæli í því formi, sem þau
eru auðveldast matreidd, en þar
skara einmitt niðursuðuvörurnar
fram úr, eigi stöðugt vaxandi vin
sældum að fagna.
Frystiþurrkun og gelslun meff
geislavirkum efnum.
Ég minnist í till. einnig á
tvær nýjar aðferðir við vinnslu
matvæla, þ.e. frystitþurrkun og
geislun með geislavirkum efnum.
Tilraunir munu öú vera í undir-
búningi með frystiþurrkun hér
á landi og hefur Rannsóknar-
stofnun iðnaðarins fest kaup á
tæki til þess að gera ákveðnar
tilraunir í samibandi við frysti-
þurrkun og eru tveir sérfræðing-
ar í þjónustu rannsóknarstofnun
ar iðnaðarins, báðir efnaifræðing-
ar, sem vinna að þessuim tilraun-
um og er Iþetta fyrsti vísirinn aff
því að kynna sér frystiþurrkun
hér á landi. En frystiþurrkunin
er í því fólgin, að matvælin eru
Iþurrkuð frosin, án þess að þau
þiðni.
Framhald á bls. 25