Morgunblaðið - 14.02.1967, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 14. FEBRUAR 1Þ67.
17

} *
Islendingar ættu að byggja norrænan lýð-
háskóla sem þökk fyrir aiþýðuaf rekiö danska
segir Bjarni l\l. Gíslason í samtali við IViorgunbl.
*
< •
< ►
MORGUNBLAÐEÐ náði tali
af Bjarna M. Gíslasyni í gær
og spurði frétta, og auðvitað
var komið inn á handrita-
málið, þó Bjarni áliti það um
garð gengið.
— Hefurðu fylgzt nokkuð
með skrifum í íslenzkum
blöðum um þig? var fyrsta
spurningin, sem við lögðum
fyrir hanin.
Ég fæ blöð að heiman
frekar stopult á veturna.
Þau koma í stórum stöflum,
þegar skipin ná yfir hafið, og
þá er ég vanur að kasta mér
yfir þau eins og hungraður
úlfur. En ég hef átt í svo mikl
um erfiðleikum að standa upp
á síðkastið, að mér hefur
ekki gefizt tími til að vinna
úr hrúgunni, ef ég má orða
það svona.
— Hvað veldur þeim erfið-
leikum?
Konan mín hefur verið mik
ið veik síðan í september
1905, og eftir fjóra uppskurði
lítur út fyrir að hún verði
aumingi það sem eftir er æv-
innar. Þetta hefur auðvitað
mikla erfiðleika í för með
hér. Hún er kennari að
menntun, og vann að miklu
leyti fyrir heimilinu öll þau
árin, sem ég helgaði mig það
starf, að reyna að uþplýsa
dönsku þjóðina um handritin
sem íslenzka þjóðardýrgripi,
sem við gætum ekki verið án.
Eins og stendur, verð ég að
sjá um allt á heimilinu, og
auk þess reyna að byggja upp
nýtt viðhorf heimilinu til ör-
yggis, svo mér gefst satt að
segja lítill tími til að lesa
blöð.
— Varstu ánægður með
hæstaréttardóminn 17. nóvem
ber?
Auðvitað var ég það, og ég
vona að lausn þessa vanda-
máls sé lokið með honum. Ef
þessu hefði haldið áfram,
hefði ég ekki lengur haft skil-
yrði til mikilla afkasta, hvorki
með blaðagreinum eða fyrir-
lestrum. Menn eru sjaldan
vorkunnsamir í dómum um
það sem skapað er við alls-
konar basl, og ég hefði að
líkindum ekki getað losað
mig við þetta blessað mál,
jafnvel þó ég yrði að sinna
heimilisstörfum samtímis.
— Hverjir eiga mestan
heiður skilið fyrir sigurinn?
Danir. Um það verður ekki
hægt að deila, Að vísu voru
margir Danir á móti því að
handritunum yrði skilað. En
samt sem áður er hægt að
undirstrika nafnið Danir í
þessu sambandi. Afköst hvers
einstaks Dana, sem fylgdi
okkur að málum virðist í
fljótu bragði kannski smá, en
í hlutfalli við allan þann
tíma, sem eitt var í baráttuna,
eru þau stór, og það er ekki
hægt að draga saman hina
raunverulegu stærð árangurs-
ins, án þess að hugsa til
dönsku þjóðarinnar allrar.
— Hefur þú ekki haft tals-
verð áhrif á það?
Ég ræði helzt ekki um sjálf
an mig. Hinsvegar er mér
ljúft að minnast lýðháskóla-
hreyfingarinnar dönsku.
Hennar menn hindruðu málið
í að kafna í óskiljanlegum
lærdómi og sífelldum undir-
búningi einhvers, sem aldrei
var gert. >eir héldu því stöð-
ugt vakandi og skrifðu ljóst
og læsilega, og þar af leiðandi
náðu þeir miklu betri tökum
á danskri aiþýðu, en hið
óviðjafnanlega smásmugl vís-
indanna um allskonar „old-
nordisk“ sérsvið, sem enginn
botnaði neitt í, þegar ræít
var um vináttubönd milli
tveggja norrænna þjóða.
— Eru þér ekki einhver
nöfn sérstaklega í huga?
Þau eru mörg. Ég hef haft
kynni af svo mörgum Dönum,
sem játuðu íslandi stuðning
sinn af mikilli hreinskilni og
víðsýni. En játningin gagn-
vart okkar var samtímis játn
ing uppalandans í dönskum
fræðslumálum yfirleitt, en
hann er í stuttu máli þessi í
orðum Grundtvigs: Dauð er
Bjarni M. Gíslason
sú þekking, sem einungis
nærir barnslegan hégóma-
skap, en ekki stuðlar að réttu
mati þjóðfélagsmála og mann
lífsins! Lýðháskólarnir
dönsku hafa ekki aðeins haft
áhrif á unglinga, en gefið
þroskuðum mönnum aukna
þjálfun í að nota þekkingu
sina rétt. f handritabaráttunni
gætir mikið göfugra hugsjóna,
sem danskir lýðháskólamenn
hafa lagt rækt við. Ég skal í
því sambandi nefna, að Jörg-
en Jörgensen menntamála-
ráðherra var kennari á lýð-
háskólanum í Vallerkilde áð-
ur en hann gerðist stjórn-
málamaður og K. B. Andersen
skólastjóri við lýðháskólann 1
Ryslinge áður en hann varð
menntamálaráðherra. Júlíus
I
1
V
I
f
T
1
T
T
I
T
T
Y
T
5*
f
I
f
:í
T
T
T
|
i .*. r. .;• •> .j. .j. .>* .*• .». .*• r.*»..». .j. .^. .*. .*. .j. .*. .j. .*. .*. .;. .j..».». .;».*..», .». .*..». .»,.*-.». .j. .*..». .j. .j..;. .j. .*. .j..;. .*. .j. .j. .j..*» .>•>. *:» > •> *:* *:• *:* *:* *:• *:* *:• *:* •:* •:* •:* *:* *:* *:* *:* *:* *:•*:**:• *:* *:* *:• *:* *:* •:* *:• *:* *:* •:* *:• *:* *:•>:»
Bomholt er líka gamall lýð-
háskólamaður frá Esbjerg,
og þannig væri hægt að nefna
marga danska stjórnmála-
menn, sem ekki aðeins hafa
setið undir ábyrgum og þrótt-
miklum boðskap lýðháskól-
anna, heldur boðað hann sjálf-
ir.
— Ber samt ekki mest á
Jörgen Bukdaihl og Bent A.
Koch í handiitabaráttunni?
Á vissan hátt. Þeir eru
mest kunnir hér heima. En
það mætti með sama rétti
nefna menn eins og dr. Holg-
en Kjær, hinn alkunna fs-
landsvin í Askov, Poul Eng-
berg, skólastjóra í Snoghþj,
S. Haugstrup-Jensen, skóla-
stjóra við lýðháskólann i
Frederiksberg við Hilleröð og
Johannes Tekelsen, fyrrver-
andi skólastjóra við lýðhá-
skólaan í Ry. Allir þessir
menn hafa skrifað mikið um
handritamálið, og rætt það i
mörg ár við skóla sína og á
mannamótum, Þeir hafa haft
miklu meiri áhrif á uppal-
anda æskunnai í þessu sam-
bandi en Bukdalhl og Bent A.
Koöh, og er ekki lítils virði,
þegar þess er gætt, hve mörg
ár hafa farið i þetta harðvít-
uga stríð. Hins vegar hefur
Bukdahl haft áhrif á þá. Hans
barátta fyrir norrænum mál-
um er orðin svo gömul og
þrautreynd, að hún er orðin
sjálfstætt menningarafrek,
sem margir sækja rök og
heimildir í. Bent A. Koch er
miklu yngri maður. Hann var
nemandi hjá C. P. O. Ohrist-
iansen, hinum alkunna lýð-
háskólastjóra, sem formaði
áskorun lýðháskólanna til
danska þjóðþingsins árið
1947. En hann kemur ekki
fram í handritamálinu fyrr en
tíu árum seinna, en það hefur
yfir öllu starfí hans í okkar
garð verið mikið af þeim eldi,
sem brann í hugsjónum
C.P.O. Ohristiansens.
— En hvað segirðu um vís-
indamennina okkar, hafa þeir
engin áhrif haft á gang máls-
ins?
Jú, auðvitað, en enginn
meira en Jón Helgason. Það
hefði ekki verið hægt áð
skrifa jafn mikið um málið
og raunin varð á af algengu
fólki, ef ekki hefði verið
hægt að sækja rök og fróð-
leik til sérfræðinganna. Hi.ns
vegar er ég ekki viss um, að
þeim hefði tekizt að ná tali
af dönsku þjóðinni. >að fylgir
oft fræðimennsku einkenni-
leg sérhyggja, sem á erfitt
með að færa skörina upp í al-
mannafæri. Sérfræðinni hefði
orðið torveldara en margan
grunar, að byggja upp móls-
vörn meðal almennings í
þessu máli. En það gátu lýð-
háskólamenn með sinni sér-
stæðu þjálfun í að flytja þrótt
mikinn boðskap þjóðfélags-
mála og réttlætismála. Þess
vegna er heiðurinn fyrir unn-
inn sigur, heiður dönsku þjóð-
arinnar. Það verður aldrei
hægt að skrifa sögu hand-
ritabaráttunnar án þess að
hyggja að þessu. Handritamál
ið er alveg sérstætt mál í sögu
Norðurlanda. Þræturnar hafa
tekið mörg ár og þeir eru
margir, sem haft lagt fram
talsverða vinnu til að safna
heimildum fyrir okkar land.
En hið raunverulega forspjall
sigursins er ekki sérstaklega
gamalt. Gjörbyltingin, sem
færir íslandi handritin heim,
er afrek danskrar alþýðu. Að
þessu ættu allir fslendingar
að hyggja, þegar gjöfin kem-
ur. Það er ekkert loðið við
hana. Hún er sönn dönsk
þjóðargjöf!
Þess vegna ættu Íslending-
ar nú þegar að hefjast handa
og reisa norrænan lýðhá-
skóla, sem sýnilega þökk fyrir
alþýðuafrekið danska.. Lýð-
háskólahugmyndin er í upp-
runa sínum dönsk séreign,
éngu síður merkileg en hand-
ritin, þó hún aldrei hafi verið
skráð á skinn. Með byggingu
norræns lýðháskóla í sam-
bandi við hamingjúríka
láusn handritamálsins, eign-
umst við ekki aðeins handrit-
in, heldur merkasta tákn norr
æns vinarhugar, sem nokkurn
tíma hefur verið reisit — og
aldrei á eftir að reisast ann-
ars staðar.
t
|
I
1
T
1
T
f
t
I
f
t
f
I
'k
f
t
T
t
t
*>
?
t
t
t
1
k
*
t
t
t
i
Siðfræði Hrafnkels sögu
Bók Hermanns Pálssonar
ÍSLENDINGA sögur eru sér-
stæðustu listaverk ritaðs máls
frá miðöldum. List þeirra er
fjölskrúðug, margbrotin og ó-
ræð. Að sumu leyti minna þær
á söfnun trúaðra manna á lista-
verk, er þeir skreyttu kirkjur
sínar og önnur guðshús fyrr á
öldum. 1 þeirri skreytingu var
á stundum leyndin allsráðandi.
Þeir komu listaverkunum fyrir
þar sem fáir sáu þau, fáir gátu
notið þeirra, nema að kanna,
leita og skilja hinn mikla leynd
ardóm skota og kima. Svo er
einnig háttað listrænum viðhorf
um> margra íslendinga sagna. Er
því nema von, að erfitt sé að
ráða rúnir þeirra, boðskap þeirra
og fegurð?
Ein er sú saga, er meira er
listum og leyndum prýdd en
flestar aðrar. Það er Hrafnkels-
saga Freysgoða. Hún er í eðli
sínu og uppbyggingu bundin fá-
brevtileik hversdagslegra at-
burða, er voru furðu almennir
á söguöld, í deilum og vígum
af litlum atburðum. En höfundi
sögunnar tekst á óvenjulegan og
listrænan hátt að móta efnið svo,
að það heillar — ekki aðeins í
listrænum stíl fagurrar frásagn-
ar — heldur og kynngimagnaðri
mótun skoðana, er menntaðir
miðaldamenn, gátu einir haft
tök á að móta í listaverk rit-
aðs máls. Sagan hefur orðið ráð-
gáta mörgum fræðimanni og list
skýranda síðustu áratugina, síð-
an farið var að kanna og skoða
íslendingasögur í ljósi almennr-
ar bókmenntaþekkingu. Gátan
er í sjálfri sér erfið til lausn-
ar. Úrlausnin verður aldrei af
einum gerð. Hún mun bíða í
vari hins ókomna, unz rann-
sóknir fornsagnanna ná á hærra
stig en nú er. En gott er, hvað
sem ávinnst.
Hermann Pálsson lektor í Ed-
inborg hefur mjög farið nýjar
leiðir í rannsóknum sínum á
Hrafnkelssö»“'i. Hann telur sig
hafa fundið höfund hennar, og
er það ekki svo lítið atriði að
hafa það til sjónar við rann-
sóknir á flóknu rannsóknarefni.
En gallinn er sá að gjöf Njarð-
ar, að rökin eru ekki sterk til
þess, að Brandur ábóti Jónsson
sé höfundur sögunnar. Vitað er,
að hann var með slyngustu rit-
höfundum 13. aldar á íslandi.
Hann var ákafur boðandi hinnar
alþjóðlegu kirkjustefnu og vann
henni ótrúlegan sigur þar sem
var alþingissambykktin fræga,
þar sem guðs lög og landslög
greindi á, þar skyldu guðslög
ráða. Brandur var örugglega há-
menntaður maður á evrópskan
mælikvarða í kirkjulegum efn-
um. En menntun miðaldaklerka,
sérstaklega á 13. öld, var bundin
vissum takmörkum, er voru
fyrst og fremst bundin viðhorf-
um trúarinnar og baráttu til
aukins sigurs kirkjuvaldinu til
handa. Allt bendir til að Brand-
ur ábóti hafi átt þessa eigin-
leika í ríkum mæli — og beitt
þeim af meiri þekkingu en nokk
ur annar kirkjunnar manna á ís-
landi á 13. öld.
Sagan greinir margt frá
Brandi ábóta og afskiptum hans
af almennum málum. Allt bend-
ir til að hann kynni manna
bezt að beita aðferð stéttar-
bræðra sinna á miðöldum, að
láta ekkert hindra sig, því að
baki gjörðanna var fyrirgefn-
ingin vís frami fyrir guði. Þjón-
usta hans við kirkjuvald Skál-
holtsstaðar og árangurinn er
hann náði, vísa hreint og hik-
laust í þessa átt. En sé litið á
kristin viðhorf í siðfræði Hrafn-
kelssögu, virðist mér lítt benda
til að höfundur hennar hafi haft
slík sjónarmið fremst til mið-
unar, þótt hann þekki vel skoð-
anir miðaldamanna trúaðra og
vel menntaðra á sjálfsákörðunar
rétti einstakbndsins, er bundin
var skoðun kirkjunnar á frjáls-
um vilja.
En hins vegar dylst engum, er
þekkir eitthvað siðferðislögmál
kirkjunnar á miðöldum, að I
Hrafnkelssögu endurspeglast á
óvenjulega skýran hátt mörg
kristin viðhorf. Mörkin milli
hins torráðna í siðalögmálum
heiðninnar af rökum horfins á-
trúnaðar eru bundin viðhorfum
13. aldar manns. Fyrirboðar hins
ókomna vísa til afleiðinga en
ekki miðalda. En þessu er hald-
ið svo vel í vari, að erfitt er
að átta sig á, hvert höfundurinn
er að fara. Hann er mennskur
í allri' sköpun listar sinnar og
óvenjulega frjór. Á stundum
minnir uppbygging söguefnis í
Hrafnkelssögu mjög á Njálu, þó
að listaverkin séu ólík, þegar
öll kurl eru borin að sama sviðs
ljósi.
í upphafi bókar víkur Her-
mann að viðhorfum fræðimanna
á íslendingasögum yfirleitt. Nið-
urstöður hans eru skýrar en um
flest almenns eðlis. En að lok-
um kemst hann að þeirri niður-
stöðu, að atburðir sögunnar, séu
allir háðir kerfisbundnum lög-
málum kristninnar siðfræði og
ofmetnaður í ýmsum myndum
sé eitt helzta atriðið. Af þessu
er ekkert nema gott að greina.
En hitt er aðalatriðið, tekst Her-
manni að færa fyrir þessari skoð
un viðblítandi rök? Að því skal
nú vikið.
Kristnisaga íslands er sérstæð
ari en nokkurrar annarrar nor-
rænnar þjóðar. Þegar fsland
kristnaðist, var Karlungakristin
mótuð í tvær meginæðar í ger-
mönskum löndum. Annars vegar
fyrir vestan haf og blönduð þar
eldri þáttum frumstæðari stefna.
En hins vegar austnorræna
kristnin, er var lausari í reipum
og gjarnari til þess að verða
fyrir áhrifum breyttra stefna.
Kosréttur hins frjálsa vilja
kirkjunnar, var mörgum mið-
aldamanni mikil freisting. Hann
gat í skjóli hans staðið í ströngu,
jafnt yfirgangi og góðverkum.
Þetta kemur oft fram í mið-
aldaritum guðfræðilegum. En
höfundur Hrafnkelssögu kann
alls ekki að halda fullkomlega
á þessu atriði, þó hann sé að
færa skoðanir sínar upp á tíma
og menn fyrir hugsunarhátt
kristninnar, eins og siðferðis-
postular samtíðar hans kunnu
svo vel. Sögupersónurnar eru
bundnar utanaðkomandi áhrif-
um, utanaðkomandi gerðum. Að
vísu má álykta, að höfundur sé
að sýna mismun heiðninnar og
kristninnar. En slík ályktun er
að öllu án staðreynda. Miðalda
guðfræðingar voru ekki slyngir
prédikarar, enda byggðist kepni-
mennska þeirra á öðrum aðferð-
um. Rökrétt hugsun var þeim
ekki nærtæk, en að leita á vit
tilfinninc,a og bess dulræna var
þeim tamt. Meðferð höfundar
Hrafnkeh=öou í meðferð laera og
réttar b°ndir miög til slíks. Þar
eru einmitt skil sem vert væri
að athuga.
Brandur ábóti Jónsson kom
einmitt að málum, er ekki voru
ólík vígi í Hrafnkelssögu. Hann
tók ekki á beim kristilega. held-
ur af b“kkingu hins reynda og
baulæfða veraldarmanns. En þar
á ég v’ð víg Svínfellinga, er
Framhald á bls. 24