Morgunblaðið - 18.03.1967, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 18. MARZ 1967.
-ÁRNI BJÖRNSSON
Framh. af bls. 10
vel til vandað, miðað við að-
stæður á þeim tíma, þótt í ljósi
nútímaþekkingar hefði margt
mátt betur fara. Um leið og
framkvæmdir hófust við Borgar-
spítalann var rokið í að steypa
grunn fyrir viðbyggingu Lands-
spitalans, án þess að teikningar
eða framkvæmdaáætlun væri
fyrir hendi. Aldrei hefur fengist
fullnægjandi skýring ráðamanna
heilbrigðismála á því, hvers
vegna framkvæmdir ríkis og
Reykjavíkurborgar voru ekki
samræmdar á þessu stigi, til að
fullnægja meintri sjúkrahúsa-
þörf. Væri vissulega vel til fall-
ið, að skýringin kæmi fram á
fundi þessum. Árið 1952 er svo
enn hafin ein stór sjúkrahús-
bygging í Reykjavíkurborg, en
það er bygging hins nýja Landa-
kotsspítala. í>ótt sú byggingu sé
að verulegu leyti bvgigð upp fyrir
framtak einkaaðila, hefði hún
þó átt að koma inn í heildar-
skipulag og heildaráætlun um
sjúkrarúmabörf, ef slik heildar-
áætlun hefði verið til, enda mun
spítali þessi að nokkru leyti vera
byggður með stuðningi hins opin
bera.
Það er sameiginlegt með öllum
þessum sjúkrahúsabyggingum,
að þær eru byggðar upp sem
sjúkrahús fyrir bráða sjúkdóma,
með öllum þeim rannsóknartækj
um og vinnuaðstöðu, sem á þeim
tíma, sem bygging þeirra var
hafin. var talin nauðsynleg fyr-
ir slikar stofnanir, þótt þær kröf
ur séu orðnar úreltar í dag. A
sama tíma, sem verið var að
byggja alla þessa dýru spítala,
hafa ekki mér vitanlega verið
gerðar neinar ráðstafanir til að
hjálpa sjúklingum þeim, sem
þurfá hjúkrunar við í langan
tíma eftir læknisaðgerðir eða
sjúkdóma, né heldur endurhæf-
ingar sjúklinganna.
Sjúkrahús fyrir hjúkrun- og
endurhæfingu eru jafnnauð-
synleg, og þau eru mun ódýrari
í byggingu, en sjúkrahús fyrir
bráða sjúkdóma, þótt ekki sé
víst að rekstur þeirra sé ódýrari,
miðað við þær kröfur sem gerð-
ar eru um læknisþjónustu á
slíkum sjúkrahúsum í dag. í»á
hefur lítið verið gert til að leysa
vanda gamalmennanna. Starf
sem unnið hefur verið á þeim
vettvangi, hefur grundvallast á
einkaframtaki, en í strjálbýlinu
hafa héraðssjúkrahúsin leyst
nokkuð af þeim vanda. Ef sá dag
ur rennur upp að lokið verður
byggingu þeirra sjúkrahúsa sem
nú eru í smíðum, verður á-
stand í sjúkrahúsmálum þann-
ig, að hér í Reykjavík verða
starfándi 3 dýr sjúkrahús, sem
þó ekkert fullnægir þeim kröfum
sem gerðar eru til 1. flokks
sjúkrahúsa erlendis. En til 1.
flokks sjúkrahúsa teljast
sjúkrahús, sem hafa nægan út-
búnað og nægilega fjölbreytta
deildarskiptingu, til að fram-
haldsmenntun lækna á þeim sé
viðurkennd. En það, að við get-
um veitt íslenzkum Iæknum að
minnsta kosti hluta af framhalds
menntun þeirra tel ég eitt af
grundvallarskilyrðum fyrir því
að þeir fáist til að starfa í land-
inu. Eftir er að leysa vanda lang
legusjúklinganna og endurhæf-
ingarsjúklinganna. Hann er jafn
mikill og hann var fyrir 20 árum.
Sennilega verður ekki hægt að
leysa hann á annan hátt, en að
taka eitthvað af hinu dýra
sjúkrarými nýbyggðu spítalanna
fyrir langlegusjúklinga, en sú
lausn er ekki ódýrust. En hvað
um sjúkrahúsin úti á lands-
byggðinni. Skv. skýrslu frá heil-
brigðismálaráðuneytinu er ný-
lokið sjúkrahúsi á Siglufirði. f
byggingu er sjúkrahús á Akur-
eyri, Húsavik og Vestmanna-
eyjum, og senn verða hafnar
byggingar á Ólafsfirði, Akur-
eyri og Selfossi.
Við skulum staldra við og at-
huga hvernig þessi sjúkrahús
eru tilkomin. Flest þeirra hafa
risið fyrir frumkvæði einstakl-
inga eða félagasamtaka, og stað-
setning þeirra sjaldnast verið
þess, hvort rekstrargrundvöllur
veit líka að fslendingar hafa
væri fyrir hendi. Hinsvegar
skuldbinda sjúkrahúslögin hið
opinbera til að greiða 60% af
byggingarkostnaði húsa þessara
sem fæst hafa möguleika til að
veita viðunandi sjúkrahjálp og
ekkert eftirlit er af hálfu hins
opinbera eða Læknasamtakanna
á því hvernig þau eru rekin.
Sem dæmi um skipulagningu má
geta þess, að þrjú sjúkrahús eru
staðsett á svæðinu frá Miðfjarð-
ará að Héraðsvötnum. Við flest
þessi sjúkrahús starfar aðeins
einn læknir, sem stundum er
jafnframt héraðslæknir. Sjúkra-
hús þessi eru yfirleitt illa útbú-
in og eiga í stöðugum erfiðleik-
um að útvega starfsfólk. og leið-
ir af þessu, að læknishjálp sú
sem þau geta veitt, hlýtur að
vera langt fyrir neðan þær lág-
markskröfur. sem gerðar eru í
nútíma þjóðfélagi. Af upplýs-
ingum þeim sem fram hafa kom-
ið, undanfarna daga, verður ekki
annað séð en halda eigi áfram á
sömu braut, og er fvrirhuguð
bygging sjúkrahúss í Ólafsfirði,
sem telur 1048 íbúa, gleggsta
dæmið um skipulagsleysið og
fyrirhyggjuleysið í málum þess-
um. Er því kominn tími til að
staldra við og íhuga hvort sjúkra
hjálp dreifbýlisins verði ekki
leyst á ódýrari og jafnframt
betri hátt en með jafn tilviljana-
kenndum aðgerðum og bygging
sjúkrahúsa út um land vírðist
hafa verið fram að þessu.
(Hvað um læknamiðstöðvarnar
kann nú einhver að spyrja: Eru
þær ekki lausnarorðið og er ekki
með byggingu læknamiðstöðva
fundin lausnin á öngþveiti því
sem nú ríkir í heilbrigðismálum
dreifbýlisins og j afnvel þéttbýlis-
ins hvað snertir almenna lækn-
isþjónustu?
En hvað er læknamiðstöð?
Nokkrum ungum og framtaks-
sömum læknum hefur hrosið
hugur við að starfa við hin niður
lægjandi skilyrði, sem héraðs-
læknar á íslandi hafa orðið að
starfa víð fram til þessa.
Þ-eir hafa því stofnað til sam-
starfs, tveir eða fleiri um
að veita læknisþjónustu í
ákveðnum héruðum. Þetta eru
ekki læknamiðstöðvar í þeim
skilningi sem ég legg í það orð.
í hinum nýju læknaskipunalög-
um, sem mjög hefur verið hamp-
að í umræðum um heilbrigðis-
mál undanfarna daga, er minnzt
á stofnun læknamiðstöðva. Nú
langar mig til að spyrja for-
ystumenn heilbrigðismála, sem
staddir eru á fundi þessum,
hvernig þeir hafi hugsað sér upp-
byggingu, rekstur og staðsetn-
ingu þessarra stöða í landinu, og
ennfremur hvort athugað hafi
verið hverjir möguleikar eru á
að fá lækna til starfa við stöðvar
þessar.
Ég vænti þess að fá greið svör
við þessari spurningu.
Ég hef stiklað hér á stóru
og minnst á margt sem
miður fer en margt er
ótalið. Eitt af því sem ég get
ekki látið hjá líða að minnast á
er það, að hvergi á einu þéttbýl-
asta svæði landsins eru aðstæður
til að taka á móti eða veita við-
unandi læknishjáp, ef fjoldaslys
ber að höndum. Ef 10 af íbúum
húsa þeirra er brunnu við Lækj-
argötu nú um daginn, hefðu
hlotið hættuleg brunasár hefði
orðið algert öngþveiti á sjúkra-
húsum Reykjavíkurborgar. Stað-
reyndir sem þessar verða ekki
faldar með bönnum, þær hljóta
fyrr eða síðar að koma í dags-
Ijósið á mjög óþægilegan hátt, ef
ekkert er aðgert.
Ég efast ekki inn að rétt sé, að
varið hafi verið á síðastliðnum
fjórum árum meira fé til heil-
brigðismála en nokkru sinni fyrr.
Bkki rengi ég það heldur, að
framkvæmdir hafi verið meiri
en áður. En hverjar voru fram-
kvæmdir fyrir þennan tíma og
hverjar voru fjárveitingarnar?
Mig grunar, að þær hafi verið
næsta litlar og viðmiðunin hefur
þvi tæpast mikið gildi. Hitt veit
ég, að á síðustu fjórum árum hafa
risið upp á íslandi fleiri verzl-
unarhallir og fleiri, bankar
klæddir eldfimum harðviði, en
nokkru sinni fyrr á Islandi. Ég
ákvörðuð með ströngu tilliti til
aldrei búið við meiri velmeg-
un en undanfarin ár og þjóðar-
tekjur okkar hafa aldrei verið
hærri. En þrátt fyrir þetta tekst
okkur ekki að Ijúka við nauð-
synlegar sjúkrahúsbyggingar á
tveim áratugum.
Það er ekki ætlun mín
að halda því fram, að nú
verandi heilbrigðismálaráðherra,
eða núverandi heilbrigðisyfir-
völd beri alla sök á þvf óframd-
arástandi sem ríkir í heilbrigðis
málum á íslandi í dag. Sökin er
að nokkru leyti okkar allra.
Læknastéttin hefur fram til
þessa verið heldur tómlát um
skipulag heilbrigðismála. Lækn-
ar hafa sætt sig við að vinna við
frumstæð skilyrði, sem ekki hafa
skapað þeim möguleika til að
nýta alla þá þekkingu, sem þeir
hafa aflað sér, í þágu hinna
sjúku. Heilbrigðisyfirvöld lands-
ins hafa svnt þröngsýni og fast-
heldni við úrelt- skinulag. Þau
hefur skort hugmyndaflug og
hugrekki til að endurskoða skipu
lag heilbrigðismála í Ijósi nú-
tíma þekkingar og í ljósi þess að
við búum í nútíma þjóðfélagi.
Meðal íslenzks almennings hefur
lítill á'hugi ríkt á málum þess-
um, sem bezt sést á því, að þau
hafa lítið verið notuð í póli-
tískri baráttu.
Við íslendingar teljum okkur
meðal menningarþjóða, og telj-
um okkur búa í velferðarþjóð-
félagi. Nafnið menningarþjóð
hlýtur þó að vera rangnefni með
an við ekki getum veitt hinum
sjúku þá beztu hjálp sem nútíma
læknisfræði getur í té látið.
I ------♦ —--------
- ÁSM. BREKKAN
Framh. af bls. 10
hafi að byggja sæmilega upp á
fáum stöðum fyrir um tveim
áratugum síðan, og býr ennþá tð
þvi, þótt ekki hafi tekizt að halda
í horfinu og mæta eðlilegri
íbúaþróun og fylgja framförum
í skipulagi og rekstri slífcra
stöðlva. Ég vil halda því fram, að
sá árangur, sem þó hefur náðzt
í starfi slíkra heilslugæzlustöðva,
sé fyrst og fremst ósérhlífni og
álhugasömu starfi þeixra ein-
staklinga sem á þeim stöðvum
starfa, að þakka, en ekki því, að
þeim sé búin viðunandi vinnu-
og í annsóknaraðstaða. Telja má,
að fjölmörgum, ef þá ekki öllum
þeim málum, sem til framfara
hafa mátt verða í heilbrigðismál
um nú siðasta áratuginn og raun
ar miklu lengur, hafi verið
hrint af stað fyrir frumkvæði
einstaklinga og félagasamtaka,
en ekki opinberra aðila. E.t.v.
er þetta rétt og sjálfsagt en
gildir þó ekki um alla þá þætti,
sem einstaklingsframtakið hefur
nú orðið að láta til sín taka.
Líti maðu-r nú hlutlausum
augum á þær staðreyndir, sem
hér hefur verið drepið á, hlýtirr
niðurstaðan að vera sú, að stjórn
un heilbrigiðsmála á fslandi hafi
fyrst og fremst einkennzt af
skorti á yfirsýn og framtaki, en
þar næst beri þar hátt handa-
hófskennda dreifingu þeirra
fjáimuna, sem ti-1 heilbrigðis-
mála hafa farið. Grundvallar-
orska þessara ávirðinga er ekki
að leita í illvilja eða mannkosta
leysi þeirra aðila. sem um heil-
brigðismál hafa fjallað. Þar er
frekar um að ræða tregðú, sem
á rætur sínar að rekja til skorts
á heildarskipulagi, er hefði get-
að gefið ráðamönnum þau gögn
í hendur, að þeim væri kleift að
taka ákvarðanir um framkvæmd
ir og samlhæfingu, ákvarðanir,
sem byggðust á raungóðuim
upplýsingum um félagslega og
læknisfræðilega þróun.
Við skulum nú lítillega
hugleiða, hverjar forsendur
þurfa að vera fyrir hendi
til þess að taka megi rétt-
ar ákvarðanir. Mannfjölda
tölur og forspár eðlilegrar íbúa-
þróunar voru é.t.v. nægilegur
grundivöllur skipulagningar og
ákvarðana um stjórnun heil-
brigðismálaþróunar allt fram
undir síðasta stríð, a.m.k. í okk-
ar þá fámenna og fábreytta þjóð
félagi, en ör tækniþróun, breytt
hagfræðiviðhorf og framfarir og
þróun vísinda, ekki sizt læknis-
fræði, valda því, að bregðast
verður v^ð þensluþróun heil-
brigðismála með öllu margþætt-
ari og flóknari skipulagsað-
gerðum.
Ör framþróun læknisfræðinn-
ar hefur mikil og vaxandi áhrif
á heildarmynd sjúkdóma, slysa,
önorku og dauðsfalla. Með aufc-
inni iðnvæðingu, tilflutningum
fólks, aukinni vélvæðingu, sem
m.a. hefur í för með sér aukin
slys í umferð og annars staðar,
skaDast ný vandamál og viðho~f
í skipulaenínvu heilbrioðismála
og heilbrigðisbjónustu. Vaxandi
hættur eru á eitrunum, aukn-
imm atvinnusiúkdöma, svo nú
ekki sé gleymt afleiðin<*um vel-
megunarinnar marglotfuðu, of-
áti og alls kyns geðrænum tru’f'-
unum. Framþróun læknisfræð-
innar og henni tengdum tækni-
greina er ekki aðeins t'l bless-
unar: Fleiri og fleiri siúklingar
litfa af slys og siúkdóma með
meira eða minni örkuml, oft ör-
orku. Það er einnig fvrirs.iáan-
legt af sömu sökum. að hlutfalls
lega æ fleiri líkamlega og and-
lega Ivtt börn lifi af og mvndi
þann5- stærri hóp í þjóðfélag-
inu, sem þarfnast vistunar,
hjúkrunar og gæzlu. Ekki hefi
ég þó enn minnzt á stórt vanda-
mál, sem er fyrirsjáanleg mikil
fjölgun sjúkdóma ellinnar. Við
þessari bróun verður að bregð-
ast með sfcipulags- og fram-
kvæmdaraðgerðum, bæði á sviði
heilsugæzlu og hjúkrunar.
Óhjákvæmilega verður í þjóð-
félagi framtíðarinnar æ meira
af starfi læknisins á sviði rann-
sókna, vísinda og tækni, og ekki
sízt heilsugæzlu. Vitanlega verða
þó ávallt slys og sjúkdómar, sem
krefjast mikillar vinnu. Við
skipulagningu heilbrigðismála
verður því ávallt að haldast ná-
ið samband við framverði læknis
fræðilegra rannsófcna; og við
starfandi lækna, samtök þeirra
og kennslustofnanir, ennfremur
verður ávallt að vera fyrir
hendi raunhæf og fersk mynd
af heil'brigðisástandi og sjúk-
dómamynd þjóðfélagsins, einnig
af félagslegri þróun, sérstaklega
með tilliti til aldursdreifingar,
atvinnuíhátta og tilflutninga íbú-
anna og loks, en ekki sízt, með
stöðugu tilliti til framboðs á
vinnuafli. Hér er ég kominn að
atriði, sem vert er að staldra lítið
eitt við: Nýliðun starfstfólks til
allra greina heilbrigðismála
verður að fara fram í stfvaxandi
samkeppni við iðnað og • annan
atvinnurekstur opinberra og
einkaaðila. Menntun þessa starfs
fólks verður í senn að vera fólg-
in í umfangsmikilli starfsþjálf-
un og bóklegri menntun. Æ
meiri þörf verður á sérhæfðu,
tæknimenntuðu starfsfólki inn-
an allra þátta heilbrigðismála,
og ti'Ilit verður þess vegna
að taka til þessa við áætlunar-
gerð.
Ég hef nú lýst í stórum drátt-
um baksviði þess verkefnis, sem
ég tel mest aðkallandi í heil-
brigðismálastjórnun okkar í
dag, en það er heildarskipulagn-
ing og áætlanagerð um heilbrigð
ismál. Slík áætlunargerð verður
að hafa víðan sjóndeildarhring
og sjá langt fram á við. Það tek-
ur nær hálfan annan áratug að
„framleiða" sérmenntaðan lækni,
og „tframleiðsla“ sérmenntaðs
aðstoðarfólks á hjúkrunar- og
tæknisviði tekur einnig langan
tíma umfram lögboðna skóla-
göngu. Áætlunargerð, bygging
og fullbúnaður meiri háttar
sjúkralhúss tekur, þar sem bezt
lætur, 6-8 ár, og þannig mætti
áfram telja. Telja verður því
nauðsynlegt, að komið verði á
fót sívirkri skipulagsstofnun
iheilbrigðismála. Forsendur fyrir
starfsemi slíkrar stofnunar eru
þó ekki enn fyrir hendi. Áður
en hún gæti farið að vinna verk
sitt, þartf að gera rannsókn á
skipulagi og ástandi heil’brigðis-
mála á íslandi í dag. En til þeirr
ar rannsóknar þarf mikinn efni-
við. Fyrst venjulega mann-
fjöldastatistik, forspár um mann
fjölgun, atvinnumá]_ tilflutn-
inga, samgöngur, 'byggingar,
skóla- og kennslukerfi. Forspár
um elli- og sjúkraframfærslu,
menntun allra tegunda starfs-
manna heilbrigðisþjónustu, og
eins og ég minntist á áðan, for-
spár um þróun annarra atvinnu-
vega í samkeppni um nýliðun
starfsfólks. Þá þarf vitanlega að
fylgja rannsókn á mannafla,
fjárfestingu og nýtingu f
stjórnsýslu og öllum framkvæmd
um heilbrieðismála.
Ég tel ekki ástæðu til að hafa
þessa upptalningu lengri, en vil
nú koma að bvi, hvernig hugsan
legt er að vinna úr bessu mikla
og mikilvæga upolýsingasafnL
Við úrvinnslu beirra upnlvs-
inea, sem drepið var á áðan,
þarf víðtæka, samhæfða sam-
vinnu þeirra stofnana og ein-
staklinga, sem að sviouðum
rannsóknum vinna og hafa unn-
ið í landmu, svo sem áætlana-
gerðir F^nahagsstnfnunarinnar,
skýrslugerðir Landlæknisem-
bættisins, áæthinarg'erðir Há-
sk-óla Þlands, stjórnarnefnda og
læknaráða hinna stærri sjúkra-
b''=a o.s.frv. Þá ber vitanlega
að hafa hliðsjón af sambærileg-
um rannsóknum og forspám,
sem gerðar hafa verið og eru f
gerð, m.a á Norðurlöndum og
Stóra Bretlandi. Á bennan hátt
er hægt að satfna miklu magni
tölulegra upplýsinga, sem beila
má tölufræðilegum úrlausnar-
aðferðum. Þannig er lagður
kerfisbundinn grundvöllur, sem
gerir yfirstjórn heilbrigðismála
kleift að taka beztu framtovæmd
arákvörðun í hverju máli, á
hverjum tíma, og gerir jafn-
framt kleift að átovarða hep-pi-
legustu lausnir á rekstrarvanda-
málum. Segja má, að við séum
enn á algjöru frumstigi skipu-
lagningar og áætlanagerðar atf
þessu tagL enda hafa forsendur
slíkrar starfsemi hvergi raun-
verulega verið fyrir hendi fyrr
en nú á síðasta áratug með til-
komu rafreikna og þeim leiðum
til úrvinnslutækni og startfsgrein
ingar, operationsanalysu, sem
opnazt hafa með tilkomu slíkra
reiknitækja.
Ég geri mér fullkomlega grein
fyrir því, eins og ég reyndar
minntist á í upphafi miáls míns,
að hér er um risavaxið verk-
efni að ræða, verkefnL sem
vanda þarf mjög til og útheimtir
mjög sérhæfða tækni bæði f
undirbúningi og framkvæmd.
Ég geri mér líka grein fyrir því,
að kostnaður við slíka áætlunar-
gerð muni e.t.v. vaxa ýmsum f
augum; hann myndi e.t.v. geta
orðið allt að því 1-2% af heildar
útgjöldum ríkisins og Reykjavík
urborgar til heilbrigðismála, en
ég er þess einnig fullviss, að
þeim peningum væri vel varið,
og þeir eigi eftir að ávaxta sig
mun betur en það fjármagn, sem
annars yrði bundið í ótfullgerð-
um heilbrigðisstofnunum, hjúkr
unar- og rannsóknartækjum,
sem ekki er hægt að taka I
notkun, og vinntapi þeirra ein-
staklinga, sem skipa biðlista
sjúkrahúsanna.
Efnislega má skipta hugsan-
legri skipulags- og framkvæmda
áætlun í þrjá aðalþættL Þ-e. 1
fyrsta lagi skipulagning yfir-
stjórnar og stjórnunar í heil-
brigðismálum. f öðru lagi skipu-
lagning og stjórnun innri heil-
brigðisþjónustu og í þriðja lagi
skipulagning ytri heilbrigðis-
þjónustu, þar með talið sjúkra-
tryggingar, lyfjadreifing, tann-
lækningar, heilbrigðiseftirlit,
heilsugæzla. Allir eru þessir
þættir svo nátengdir, að erfitt er
án tölvuúrlausna að gefa neinum
þeirra sérstaklega forgang (pri-
roitet).
1 hinu íslenzka þjóðlfélagl
er ákveðin þörf fyrir heil-
brigðisþjónustu á hverjum tíma
og ákvarðast þessi þörtf af ýms-
um atriðum; m.a. má þar til-
greina fólksfjölda, atvinnu-
hætti og lífskjarakröfur þjóðar-
innar. Með bættum lítfskjörum
fara þessar kröfur vaxandi og
um leið fj'ármagnsþörf heilbrigð-
isþjónustunnar. Við vitum, að
fjármagn það, sem þjóðinni er
fært að verja til heilbrigðisþjón-
ustu, verður ætíð takmarkað, og
vegna þess skiptii miklu máli, að
því sé varið á þann háttf, að
nýting þess verði sem bezt. Áætl-
anagerð, sem byggir á heildar-
skipulagL þarf því að vinna
þannig, að meta megi, hvaða
Framhald á bls. 21.