Morgunblaðið - 20.04.1967, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 20. APRIL 1067.
11
Ornólfur Arnacon
skrifar um

Hugieiöingar um
heimildaleikhús
Af sýningn „Grýlnnnar"1 eftir Weiss í Stokkhólmi. Erlendi fjir
málaráöherrann dansar við Salazar.
TVEIR meginstraumar nútíma-
leikhúss á vesturlöndum í dag
eru mjög ólíkir bæði að við-
fangsefnum og grundvallarhugs-
un. Absúrdista-leikhúsið (nafn,
sem notað hefur verið yfir stör-
an og misiitan hop höfunda, t.d.
Beckett, íonesco, Adamov, Gen-
et, Arraoal og jafnvel Pinter,
þótt varla geti þeir talizt tilheyra
einni stefnu) fæst við að iýsa
hinni fáranlegu (absurd) stoðu
mannsins í umhverfi sinu og rá-
nýti orða hans og athafna, án
nokkurra tilrauna til prédikana.
Heimilda leikhúsið, ef nota má
það nafn yfir ýmsar tegunl.r
sviðsfluttnings á völdum helm-
ildum eða frásögnum af atburð-
um í núlið eða fortíð (Theaire
of Facr eða DocumentaTy
Theatre, staðreynda- eða heim-
ildaleikhús), hefur hins vegar
þann höfuðtilgang að breyta af-
stöðu áhorfenda til mála og
hvetja þá til aðgerða.
Mikill fjöldi slíkra heimilda-
leikrita hefur verið sýndur í leik
húsum Evrópu og Ameríku und-
anfarin ár. Frægasta afkvæmi
þessara vinnubragða er senni-
lega leikritið „Ó, þetta er indælt
stríð“ sem varð til út heimild-
um um fyrri heimsstyrjöldina á
sviði Theatre Workshop undir
stjórn Joan Littlewood. Sýning
þessa leikhúsverks og fáeinna
annarra nefur sannað listrænan
áhrifamátt þessarar vinnuað-
ferðar, en auðvitað er erfitt að
henda nákvæmar reiður á raun-
verulegunr árangri sýninga af
þessu tagi, þ.e.a.s. hvort um
hugarfarsbreytingu er að ræða
hjá áhorfendum, eða hvort þeir
hafa aðems hrifizt tilfinninga-
lega af verkinu „per se“. Hvort
segir áhorfandinn að lokinni
sýningu á ,,Stríðinu“: „Atriðið,
þegar liðþjálfinn er að æfa ný-
liðanna, er það skemmtilegasta
sem ég hef séð“, eða „stríðið er
heimskuleg slátrun manna,
sem vita ekki einu sinni, hvort
þeir eru að berjast“.
Grundvallarskoðun og vinnn-
aðferðir heimildáléikhússins eru
fengnar frá episka-leikhúsinu,
en helzti mótandi og haráttumað
m þeirrar stefnu var Bertolt
Brecht. Eitt helzta stefnumál
episka-leikhússins er að skír-
skota til skynsemi áhorfenda
fremur en tilfinninga, t.d. með
því að minna áhorfendur sífellt
á það, að þeir eru að horfa á
leikrit, ekki raunverulega at-
burði. leikara 1 hlutverkum,
ekki raunverulegar persónur.
Þetta högg á tilfinningaþráðinn
milli leikenda og áhorfenda var
uppreisn gegn hefðbundnum leik
máta, sem reis hæst í innlifunar-
aðfeTð Stanislavskys, og al-
mennu hugarfari áhorfenda í
leikhúsi Áhorfandanum hættir
til að dragast inn í atburðarás
leikritsins og dáleiðast svo af
innblásnum leik, að efni verks-
ins far< algerlega fyrir ofan
garð og neðan. Brecht hélt þvi
fram, að hlutveTk leikara væri
að koma efninu til skila á list-
rænan og jafnframt sannfærandi
hátf, en ekki að koma áhorfend
um í slíka stemmningu, að þeir
missi alla dómgreind.
Brecht kallaði þessar tilraun-
ir til gagnrýnisvakningar á'horf-
enda „Verfremdung" eða „Ver-
fremdungseffekt" (á ensku
alienatior, eða estrangement) og
hafa þæT haft geysilega djúptæk
áhrif á leiktúlkun og leikritun
síðari ára. Eðli „Verfremdung"
er að varpa nýju og framandi
Ijósi á jafnvel það kunnuglega,
sem gerist á sviðinu, svo að
áhorfandinn gangi ekki að
neinu vísu, heldur horfi gagn-
rýnum augum á allt. Til útskýr-
ingar „Verfremdung1* segir
Brecht: „Til að sjá móðuT sína
fyrir sér sem eiginkonu manns,
þarf V-effekt. Slíkur effekt fæst
t.d. ef maður eignast stjúpföð-
ur“.
Rússneskir leikhúsmenn, eink
uin leikstjórinn Meyerhold, ug
Þjóðverjinn Piscator afi heim-
ildaleikhússins tóku á 3. tug ald-
arinnar að gripa til hjálparmeð-
ala, sem áður voru óþekkt í leik-
list, svo sem að sýna kvikmynd-
ir og skuggamyndir á tjaldi fyrir
ofan leiksviðið til að fyila og
sanna frásögnina. Brecht bætti
ýmsu við af þessu tagi, og eru
öll þessi tæknibrögð notuð
mjög af heimildaleikhúsi nútím-
ans.
Mest ber á tveimur aðferðu.n
í heimilda- eða áróðursverkm:
í fyrsta lagi leikrænum flutningi
samvalinna heimilda um at-
burði, blaðafrásagnir, viðtala og
ummæla. f öðru lagi skopádeilu,
sem stundum ber ættareinkenni
revíunnar enda oftast í söngva-
formi. í einstaka i'ikritum er
nær eingöngu annarri þessara
aðferða beitt, en oftast eru þær
notaðar saman. Svo vill þó til,
að þau tvö nýju áróðursleikrit,
sem nú er verið að sýna í Evr-
öpu og mest er rætt um „US“
hjá Royai Shakespeare Company
í London og „Söngur lúsítönsku
Grýlunnar“ eftir Peter Weiss, í
Stokkhólmi, eTu næstum hre:n-
ræktaðir fulltrúax þessara að-
ferða, þótt skaponduT befgja
verkanna telji Bertolt Brecht »tt
föður sinn.
„Söngur lúsítönsku Grýlunn-
ar“ er póiitísk revía um atburð-
ina í Angola árið 1961, er Portú-
galar bældu niður uppreisnina
þar. Verkið er í 11 atriðum eða
númerum eins og fyrra leikrit
hans af sama tagi, „Rannsókn-
in“ Innan hvers atriðis skiptast
svo á raddir kúgaranna, (Grýl-
unnar, biskupsins, hershöfðingj-
ans), kór innfæddrá og raddir
þulanna þriggja (talsmanna
Afríkumannanna, sem túlka
skoðanir Weiss). Grýlan er auð-
vitað ímynd nýlendustjórnar-
innar og einræðisins, þ.e.a.s.
Salazar. Allt, sem Weiss skrifar,
vekur mikla at'hygli, en nokkuð
hefur staðið á, að „Grýlan“
verði tekin til sýningar utan
Svíþjóðar m.a. vegna hinnar
hörðu ádeilu verksins á NATO
og nafngreiningar fyrirtækja í
Evrópu og Ameríku, sem eiga
hagsmuni komna undir yfirráð-
um Portúgala í Angola. Þó hef-
ur „Berliner Ensamble" í A-
Berlín hafnað að sýna „Grýl-
una“.
„US“ (sem þýðir annaðfhvort
„Við“ eða ,,Bandaríkin“) er hins
vegar sviðsetn.ing hins fraega
leikstjóra Peter Brooks og fluin-
ingur heimilda um styrjöldina ’
Víetnam, sem valdar eru til að
sýna ranglæti íhlutunar Banda-
ríkjanna, og enn fremur hvernig
Bretar kæra sig yfirleitt kollótta
um þessa vofeiflegu atburði í
fjarlægu landi. Brook og RSC
hafa fengið hrós fyrir listræn
vinnubrögð sín við þessa sýn-
ingu í Aldwych-leikhúsinu, en
ekki eru menn á einu máli um
efnismeðferð með tilliti til
heimildanna, val þeirra né
áhrifamátt verksins í tilætlaða
átt.
Martin Esslin. leiklistarsti >i
BBS, einm þeirra manna, se»n
mest og bezt skrifa um leiklist í
dag, sagði t.d. í febrúarhefti
þýzka blaðsins „Theater heu:e“.
„Brook lýsir því yfir, að „US“
sé hreinræktað heimildaleikiiús,
en hann uppsker það með efnís-
meðferð sinni, að jafnvel óum-
deilanlegustu staðreyndirnar
hljóma ótrúlega. Lj,strænt streð
hans sviptir sjáifan sannleikann
sannfaeringarkrafti sínum.
Breeht notaði áletruð spjöld,
skuggamyndir af landabréfum
línuritum heimildarkvikmyndir,
til þess að renna stoðum raun-
veruleikans undir skáldskap
sinn, en Brook dramatiserar sjáif
ar staðreyndirhar svo að þær
virðast skáldskapur".
Þjóðleikhúsið hefur fyrir
löngu ákveðið að taka tí.1 sýning-
ar eitt merkasta heimildaleikrit
síðari ára „Staðgengilinn" eftir
Þjóðverjann Roli Hoohhuth, en
frestað því hvað eftir annað.
Það er samsett af mörgurr,
dramatiskum myndum, sera
byggðar eru á heimildum um
raunverulega atburði og persón-
ur í síðari heimsstyrjöldinni, og
eru þær valdar til að deila á
kaþólsku kirkjuna, einkum páf-
ann (staðgengil Krists á jörðu)
fyrir afskiptaleysi hans og þögn
við hryðjuverkum nazista f
Þýzkalandi og á Ítalíu. Þetta
verk er að efnismeðferð nokkuð
ólíkt flestum öðrum heimilda-
leikritum, en tilgangur þess er
hinn sami.
Flestir forvígismenn heim-
ildaleikhússins eiga það hugar-
far sammerkt, sem felst í ákafri
og stundum barnalegri bjart-
sýni á algiidri betrun féiags-
heilda og mannkynsins alls, með
afstöðubreytingu til einstakra
stjórnmála. Verk Brechts og
kenningar byggjast á sama
grundvelli. I ritgerðasafni
Brechts „Schriften zum Theater"
sem kom út 1957, ári eftir da>:ða
höfundarins, lætur hann þess
m.a. getið, að á þeirri öld vís-
indalegra framfara, sem í ná-
inni framtíð muni geta hagnýtt
nægileg náttúrugæði til að fæða
og klæða mannkynið, sé ekki
hægt að líta á einstaklingirm
sem neitt fórnardýr. Enda fjalla
Brecht og helztu lærisveinar
hans venjulega um félagsleg
vandamál og atburðí með tdlliti
til samáhrifa þeirra á fjölda
fólks, — en ekki þjáningu neins
einstaklings. Þessvegna verða
verk þeirra fæst taldir harmleik
ir í venjulegum skilningi, heldur
frásögn af válegum atburðum.
Ég leyfj mér að efast um hugs
anlega óhamingju félagsheildar
eða þjóðarharm eða þjóðargleðL
Eðlislægur mismunur einstakl-
inga og samgöngutregða milii
þeirra veldur því, að tilfinningar
margra manna eru ekki neinn
samhljómur eða heild, jafnvel
þótt sama böl eða náðargjöf fafli
þeim í skaut á sama stað og
tíma.
Það ætti að vera ljóst af
reynslu sögunnai, að hæpið er
að telja nokkra eina félagslega
stefnu þess megnuga að leysa
nema hluta af vandamálum ein-
staklingsins. Og öllum er Ijóst,
að sé einstaklingurinn ekki
ánægður, er heildin það ekki.
Þeir, sem halda því fram, að fé-
lagslegar breytingar þær, er
þeir berjast fyrir af hugkvæmni
og jafnvel af listænni fegurð í
vinnubrögðum, seðji mannshug-
ann varanlega, láta sér yfirsjást
þá eiginlega, sem þeir hafa sjálf-
ir borið vitni í baráttu sinni.
Leggjum við trúnað á það, að
þeir hafi svo miklu betri þekk-
ingu á eðli „heildarinnar“ en
þeir bersýnilega hafa á sjálfum
sér?
Ibsen og Tjefcov fengust við
að lýsa félagslegum vandamál-
um, — kannski í ríkara maeli en
menn gera sér almennt grein
Framhald á bls. 13.