Morgunblaðið - 20.04.1967, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 20. APRÍL 1967.
19
Freymóður Jóhannsson:
NOKKRAR MINNINGAR
frá starfi mínu með Leikfélagi Akureyrar
Fyrstu verulegu hrifningu
mína á leiksýningu, sótti ég út á
Dalvík, til þeirra ágætu Svarf-
dæla, er ég var um fermingu. Þá
smitaðist ég af leikhúsveirunni,
sem mér hefur enn ekki enzt ald
ur til að losna við. — og ekki dró
úr smituninni, er ég fór á sýning-
una á Lénharði fógeta á Akur-
eyri í ársbyrjun 1914 og sá leika
þar aðal hlutverkin þau Hallgrím
Kristinsson (Lénhar'ð), Mar-
gréti Valdimarsdóttur (Guðnýju)
Pál J. Ardal (Freystein). Ingimar
Eydal (Torfa í Klofa) og fleiri
þekta og snjalla Akureyringa í
ýmsum hinna hlutverkanna. Eft-
ir þá sýningu elnaði sótt mín um
allan helming, enda var þessi
leiksýning, og hefur síðan verið,
rómuð mjög.
Miðsumars 1918, eða nokkrum
mánuðum fyrir lok heimsstyrj-
aldarinnar fyrri, kom ég svo til
Akureyrar eftir tæplega tveggja
ára málaranám í Kaupmanna-
höfn og hafði þá enn a-ukið við,
— eigum við að segja ofnæmi
mitt fyrir þessari listgrein?
Að sjálfsögðu frétti ég fljótt
um stofnun Leikfélags Akureyr-
ar á sumardaginn fyrsta árið áð-
ur, eða 19. apríl 1917, og tildrög-
in að þeirri ákvörðun. En nú var
illt í ári og erfitt mjög fyrir allt
starf í þá átt. Akureyringar
höfðu orðið að þola frosthörkur
miklar s.l. vetur, — hitagjafa
vantaði, svo skólum hafði jafn-
vel orðið að loka. Farþegarnir á
skipjinu, sem ég var með á leið
til Akureyrar bjuggust við að
þurfa að fara á ísi síðasta spölinn
inn fjörðinn. gangandi eða á
sleðum.
Við brugðum okkur því, nokk-
rir félagar, á skipinu Snorra,
seinna um sumarið til Jan
Mayen, sem frægt er orðið, til
þess að sækja rekavið til upp-
hitunar og reyna á þann hátt að
hjálpa bæjarbúum til þess að
verjast betur frosthörkunum
næsta vetur. Kuldinn endurtók
sig þó ekki en Akureyringar
stóðu í þess stað I ströngu við
að verjast hinni mannskæðu
„Spönsku veiki“ er geysaði fyrir
sunnan og víðar. Hið undraverða
skeði þó, að vörnin heppnaðist
— Heimsstyrjöldinni fyrri lauk
og aftur fór að rofa til. Ég nefni
þetta, til þess að undirstrika, við
Haraldur Björnsson.
hvaða skilyrði L.A. hóf göngu
xina.
Ég átti heima á Akureyri þenn
an vetur Spönsku veikinnar og
kynntist kjörum og starfi Leik-
félagsins all vel. Það sem mér er
minnisstæðast 1 sambandi við
xtarf L.A. þann vetur er leikur
Júiíusar Havsteen, þá yfirdóms-
lögmanns, 1 hlutverki Palle
Bloch í „Skríll" eftir Overskou.
Þar vatr skínandi nýliði á ferð-
inni, er átti alla eftirtekt áhorf-
enda og allt leiksviðið, á með-
an han var þar.
Er voraði kvæntist ég og flutti
út í sveit. En vegna kynna okkar
leikfélagsmanna um veturinn og
starfs míns sem málara, fékk ég
ekki lengi dvalarfrið í sveitinnL
Er kom fram á veturinn, höfðu
þeir í leikfélaginu ákveðið að
reyna, eftir nýáirið, við tvö leik-
rit, er útheimtu útileiksvið, þ.e.
Tengdapabba og Ævintýri á
gönguför. Hvöttu þeir leikfélags-
menn mig óspart, einkum Hall-
grímur Valdimarsson og ‘Harald-
ur Björnsson, til þess að koma
inneftir og mála tjöldin. Auðvit-
að stóðst ég ekki áskoranir þeirra
fór inn til Akureyrar eftir ný-
ár 1920 og málaði tjöldin i
Tengdapabba. Frumsýning varð
snemma í febrúar og leiknum
vel tekið. Sagði í íslendingi um
baktjald í útileiksviði þessa leiks,
að það væri eitthvert fegursta
baktjald, er sést hefði á leiksviði
hér á landi.
Fljótlega aftur lá leið mín tfl.
Akureyrar til þess að mála tjöld
in í Æfintýri á gönguför, sem ég,
sannast að segja, hlakkaði mjög
til. Sú frumsýning fór fram í
maíbyrjun og sagði Páfl skáld
Árdal, vinur okkar allra, í Norð
urlandi 8. maí 1920, að margir
hefðu haft orð á því, að tilvinn-
andi væri að borga inngangseyr-
inn fyrir það eitt að sjá tjöldin.
Var leiksýningunni þó yfirleitt
tekið mjög vel, — enda bregzt
„Ævintýrið" aldrei. Á svipaðan
hátt voru ummæli annara blaða.
Nú hafði mér verið tekið svo
forkunnarvel af mínum ágætu
Akurejrringum, að ég stóðst ekki
freistinguna að flytja til Akur-
eyrar um vorið, ásamt konu og
barni og reyna að tryggja mér
þar lífvænlega atvinnu næstu ár-
in, sem og líka varð, eða til 1927.
Þegar ég kom að leiksviðinu á
Akureyri veturinn 1918-19 og
einnig í ársbyrjun 1920, man ég
ekki eftir neinu samstæðu not-
hæfu útileiksviði, — en einu bak
tjaldi, sem hinn ágæti danski
málari Carl Lund mun hafa mál-
að. Hafði tjald þetta auðsjáan-
lega verið afar vel gert og úr
góðu efni, en var nú nokkuð far-
ið að láta á sjá og tilviljun ein,
hvort það gat samrýmst þörfum
þeirra sjónleikja, er til greina
gátu komið hjá L.A. Leikrit, er
kröfðust útileiksviðs höfðu menn
sem minnst glímt við, bæði kostn
aðar vegna og þess, að leiktjöld,
sem hefði verið hægt að fá lánuð
frá Reykjavík, eða útlöndum,
voru of stór fyrir leiksviðið á
Akureyri, sem var nær þriðjungi
minna á hvern veg, breidd, dýpt
og hæð, heldur en leiksviðið í
Iðnó í Rvík. Sem undantekningu
frá þessu má þó minna á fyrr-
nefnda sýningu á Lénharði fógeta
og sýninguna á Skugga-Sveini í
ársbyrjun 1917. Munu útileik-
sviðin í leiksýningum þessum
hafa verið eftir danska málarann
fyrrnefnda, Carl Lund, og að
nokkru leyti einnig eftir Stefán
Björnsson teiknikennara Gagn-
fræðaskólans (tjöldin í Lénharð),
er einnig þóttu mjög góð. Munu
tjöldin eftir Carl Lund hafa orð-
ið til fyrir milligöngu Matthías-
ar skálds Jochumssonar.
Til voru, sem ég man eftir, 6
strigaklæddir flekar með beinar
brúnir á alla vegu, jafn breiðir
að ofan sem neðan og lítið eitt
hærri en leiksviðsopið. Á leik-
sýningu var flekum þessum rað-
að hverjum aftan við annan með
nokkru millibifl, eða þremur
hvoru megin á leiksviðinu, á
skakk inn og aftur á leiksviðs-
gólfið. Versti gallinn á flekum
þessum var sá, hve reglulegir
þeir voru I lögun. Hafði helst
verið reynt að mála trjáboli
fremst á þá, eða kletta, eða ann-
að það sem hægt var að hugsa
sér að risi sem lóðréttast upp frá
jörðu. Svo hengu 3 lofttjöld
(kölluð ,,soffittur“) niður úr leik-
sviðsloftinu, þvert yfir sviðið og
niður á milli hliðarflekanna efst,
sín hvoru megin á leiksviðinu,
máluð blágráum lit, er gæti tákn
að himin, en stundum líka loftið
í stofunni eða innisviðinu. Af
þessum ástæðum hurfu þá líka
trjábolirnir, eða klettarnir oft
upp á bak við himininn, sem, að
sjálfsögðu, var ekki sem eðli-
legast! Þar að auki köstuðu loft-
tjöld eða loftræmur þessar oft-
astnær skringilegum skugga nið-
ur á flekana. Á bakvegg leik-
sviðsins var svo hengt upp bak-
tjald, er gat farið sæmilega sem
mynd í fyrgreindum ramma, fór
það þá eftir því hver málað
hafði. Auk þess var lýsing á
þessu öllu mjög af vanefnum
gerð og í samræmi við það, að
áður en L.A. var stofnað, eða að
mig minnir fram til 1917 var
Akureyri rafmagnslaus bær og
hafði orðið að notast við gas-
Hallgrínrar Yaldimarsson
lýsingu, sem nú þætti lítt við
unandi. En sama ár og Leikfé-
lag Akureyrar var stofnað mun
á vegum Rögnvaldar Snorrason-
ar og fyrirtækis hans á Oddeyri
hafa verið komið upp vélknú-
inni rafstöð, er hús á Oddeyri og
inneftir Hafnarstræti nutu góðs
af. Var þetta að sjálfsögðu til
mikilla bóta á allan hátt.
Fremst á leiksviðinu, miðju,
var allstórt gat og yfir þvi
hvelfdur skermur, er snéri opinu
inn á sviðið. Niðri í þessu gati, á
bak við skerminn sat hinn ómiss
andi hvíslari á stól á upphækkuð-
um palli og var til ómetanlegrar
hjálpar þeim, er ekki kunnu hlut
verkin sín of vel, eða fóru eitt-
hvað úr jafnvægi inni á sviðinu,
en óneitanlega skyggði skerm-
ur þessi nokkuð á sumt af því,
er eftirtekt vakti á sviðinu. Und-
ir leiksviðsgólfinu var geymsla
fyrir leiksviðsgögn ýmiskonar og
geymslur sömuleiðis beggja meg-
in við leiksviðið. Búningsher-
bergi fyrir leikarana. var í kjafl-
aranum hægra megin við og
undir leiksviðinu. Seinnna var
öðru búningsherbergi bætt við
þeim megin, einni hæð ofar, fyr-
ir leikkonurnar, til þess að þær
gætu verið útaf fyrir sig og skift
um föt eða búninga ótruflaðar af
hugsanlegum forvitnisaugum
sterka kynsins, ef þær óskuðu
þess. Samgangur milli leiksviðs-
hluta hússins og áhorfendasalar-
ins lá um dyr vinstra megin við
leiksviðsopið á gólfhæð á áhorf-
endasalsins. Aðrar dyr (útidyr)
voru við útiþrep við suðvestur-
horn hússins eða leiksviðsmegin.
Voru þær aðallega fyrir starfs-
fólk leiksviðsins. Bf leiikendur
þurftu, í útileiksviðuim sérstak-
lega, að komast óséðir milli vist-
arvera, hægra og vinstra megin
Freymóður Jóhannsson
við l'eiksviðið, M leiðin eingöngu
undir leiksviðsgólfinu.
Fyrir allmörgum árum var gerð
víðtæk breyting á leikhúsinu,
— hinu upprunalega Góðtempl-
aráhúsi, er byggt var rétt eftir
aldamótin og sem Akureyrarbær
Ikeyplti 1916 fyrir 28 þúisund
krónuir og ne&idist eftir það
Samkomuhús bæjarins. Veit ég
ekki, hvort nokkuð atf hinu
gamla fyrirkomulagi hetfur þá
verið látið halda sér.
Ástæðan fyrir því, að ég var
beðinn, 1920, að mála leiktjöld-
in í Tengdapabba og Ævintýri á
gönguför, var ekki vegna neinn-
ar sérstakrar leiksviðskunnáttu
minnar. Hana hafði ég þá enn
ekki numið neitt sérstaklega. Ég
gerði það þó að skilyrði, að ég
fengi að breyta þessum flekum
og lofttjaldaræmum og ýmsu
öðru, og, þrátt fyrir féleysi, var
það samþykkt. Það var ekki fyr
en haustið 1929 að stórbreyting
á öllu fyrirkomulagi leiksviðsins
átti sér stað.
Öll þessi ár til 1927 var starf
mitt með Leikfélagsmönnum
meðal ánægjulegustu tímabfl-
anna í lífi mínu. Ég undrast enn,
þá miklu fómfýsi, brennandi á-
huga og starfsgleði, sem ein-
kenndi þetta fólk. Næstum öll
starfsemin fór fram að loknum
daglegum skyldustörfum, á
kvöldin og oft fram á nótt. En
smeykur er ég um, að launin ut-
an leiksviðsins, t.d. í blöðunum,
hafi ekki reynst sumum jafn
hvetjandi og fórnfýsi þeirra og
hæfileikar höfðu unnið tfl. Ég
viðurkenni fúslega, að áhugi
minn smitaðist af þessari fá-
dæma fórnfýsi og starfsgleði og
færði mér eins og hinum ríka
lífsfyllingu í skapandi, eftirvænt
ingarfullu starfi. Hinsvegar hlýt
ég að viðurkenna, að heimili mitt
og heimilislíf hafi ekki hagnast
að sama skapi, en það er önnur
saga.
Af starfsmönnum og félögum
L.A., er ég vann mest með þessi
fyrstu ár þess og minnist einna
lengst og bezt, get ég ekki stillt
mig um að nefna, auk þeirra, er
ég hef þegar nefnt, Svövu Jóns-
dóttur, Áltfheiði Einarsdóttur,
Sigurjónu Jakobsdóttur og Þóru
Havsteen, Gísla R. Magnússon,
Björn Sigmundsson, Ingimar
Eydal, Jóhannes Jónasson, Jón
Einarsson, Jón Steingrimsson,
Pál Vatnsdal, Sigtrygg Þorsteins
son, Sigurð H. Austmar, Sigurð
E. 'Hlíðar, Steinþór Guðmunds-
son klæðskera, Tryggva Jónatans
son, Vigfús Þ. Jónsson, Ágætustu
leikkonunni, sem Akureyringar
aldamótaáranna töldu sig hafa
eignast, Margréti Valdimarsdótt
ur, systur Hallgríms Valdimars-
sonar, veitist mér ekki sú ánægja
að kynnast eða vinna með, því
hún lést í blóma lífsins árið 1915,
eða áður en L.A. var stofnað.
Ég sá hana þó á leiksviði sem
Guðnýju í Lénharði fógeta,
eins og áður seigir og þótti mjög
mikið til um hana þar.
Þegar Leikfél. Rvíkur. undir-
bjó sýningar sínar, haustið 1926,
á Munkunum á Möðruvöllum eft
ir Davíð skáld frá Fagraskógi,
var ég beðinn að mála baktjald í
þáttinn á Gásum. Auðvitað mál-
aði ég tjaldið, sem fékk mjög
góðar viðtökur leikhúsgesta IN
Reykjavík, — enda hafði Guðrú»
Ihdriðadóttir sagt við mig á Ah-
ureyri, er hún lék þar Höllu I <
Fjalla-Eyvindi hjá L.A. í ár*.
byrjun 1922 og líkaði vel vi8
tjöldin hjá mér; „Þér hefðuð át*
að vera fjrrir sunnan í hitteð-
fyrra, þegar við sýndum Fjalla
Eyvind þar og mála tjöldin fjrrir
okkur“.
Ég var nú styrktur, af Alþingl
til utanfarar og frekara náms I
leiktjaldagerð og leiksviðsútbún-
aði. Voru þeir Indriði Einarsson,
skáld og fólk hans, ásamt Jens
Waage, — Jónas Jónsson frá
Hriflu og Haraldur Björnsson
helstu hvatamennirnir, — enda
þess vænst, að Þjóðleikhúsið gæti
tekið til starfa eftir nokkur ár.
Átti ég með námi þessu að gera
mig hæfan til að standa þar fyrir
leiksviðsútbúnaði og skuldbinda
mig til þess að taka þar við slíku
starfi, þegar þar að kæmi. en
Björn Líndal og Jakob Möller
(síðar ráðherra) fluttu málið á
Alþingi. Af þessu starfi minu við
Þjóðleikhúsið varð þó aldrei,
eins og aflir vita og réðu aðrir
menn mestu þar um.
1929 hvarf ég svo heim frá
þessu námi við Konunglega leik-
húsið í Höfn, en á þeim sama
stað höfðu þau Anna Borg og
Haraldur Björnsson verið við
leiklistarnám tvö næstu ár á und
an mér. Ég kom fyrst heim til
Akureyrar og dvaldist þar fram
á vor 1930. Haraldiar Björnssonar
naut ekki við þann vetur á Akur-
ejrri, því hann var sestur að I
Reykjavík og bundinn starfi hjá
Leikfélaginu þar. Það varð því
að samkomulagi við stjóm L.A.
að ég veitti starfi félagsins for-
stöðu þann vetur. Akureyrlngar
tóku mér ákaflega vel þetta
haust. eins og bæði fyr og síðar,
og fæ ég það seint fullþakkað.
Ég hafði þar fjölsótta málverka-
sýningu, bæjarstjórn keypti af
mér stórt málverk af Akureyri
á 1.000,- kr. sem var allmikið fé
þá. Áður hafði ég skreytt þar
salinn í samkomuhúsinu og feng-
ið all-vel borgað, — og nú sam-
þykkti bæjarstjórnin að heim-
ilá Leikfélaginu að lofa mér að
gerbreyta öllum leiksviðsútbún-
aði á leiksviði Samkomuhússins,
með því að koma þar fyrir svo-
kölluðu hringtjaldi, — hinu
fyrsta á landinu. Hafi hún hug-
heilar þakkir fyrir. Við fram-
kvæmdirnar var Kristján Sig-
urðsson, síðar kirkjuvörður
Matthíasarkirkju, aðal hjálpar-
maður minn, svo og Vigfús Jóns-
son, næsti leiktjaldamálari L.A.
— Og leikritið, sem fyrst varð
fyrir valinu, var: „Tveir heimar"
eftir Jón Björnson skáld og þá-
verandi ristjóra „Norðlendings".
Ágúst Kvaran, sem þá var orð-
Svava Jónsdóttir í „Franska
ævintýrinu“. 1930.
inn Akureyringum að góðu kunn-
ur fyrir glæsilega túlkun á ýms-
um veigamiklum leikhlutverkum
gerði það nú, fyrir miklar áeggj-
anir okkar Hallgríms Valdimar*
sonar, að taka að sér leikstjórn-
ina. Urðu Tveir heimar þannig
fyrsta viðfangsefnið, sem þessi
mikilhæfi maður leikstýrði á
Akureyri. Frumsýning varð síð-
ari hluta nóvember. Áður höfðu
Framhald á bls. 20.