Morgunblaðið - 04.04.1968, Síða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 4. APRÍL 1968
Undir íslenzkum fána
Bjarni l\l. Gíslason sextugur
STEKKJARBAKKI hét kotbýli
innarlega á suðurströnd Tálkna-
fjarðar, þar sem sá hýrlegi fjörð
,ur er hvað fegurstur. í>ar bjó
árið ll908 Gísli Bjarnason, ásamt
konu sinni, Ingveldi Jónsdóttur.
Þau hjón voru bæði af vestfirzk-
um ættum. Einhverja grasnyt
höfðu þau, svo sem títt var um
þurrabúðarmenn í sveitum
.vestra í þennan tíma, en aðal-
tekjulind heimilisins var sjórinn,
pg Gísli var vanur sjósókn allt
frá bernsku, og var hann dug-
andi og djarfur sjómaður. Hann
,var og maður þrekmikill, svo
sem fleiri í hans ætt, og þar eð
kona hans ,sem var mild kona í
lund og góð móðir, var myndar-
húsfreyja, sem sinnti heimili
sínu vel ,er líklegt, að Gísla
Jiefði ekki orðið nein skotaskuld
úr að bæta hag sinn og sjá vel
fyrir heimili sínu, ef honum
hefði enzt aldur til að sýna, hvað
í honum bjó.
Hinn fjórða apríl 1908 fæddist
þeim hjónum sonur. Hann var
hraust barn og að jafnaði svo ró-
legt, að til þess var tekið, en
ef drengnum mislíkaði grét hann
svo hátt, ákaft og lengi, að móð-
ur hans þótti nóg um, ekki sízt,
þar eð systkinum hans varð þann
ig við hljóðin, að í fyrstu virt-
,ust þau hálfhrædd og steinhissa
og síðan tóku þau undir við bróð
urinn. Svo heyrðist þá ekki
piannsins mál í hinni litlu bað-
stofu, og móðirin stóð ráðalaus
,um hríð .En Gísli Bjarnason
hrosti í kampinn og sagði, að
þarna mundi í heiminn borinn í
kotinu Stekkjarbakka mikill
skapmaður, kappsamur og þraut-
seigur, en hversdagsgæfur og
ekki fyrir að kippa sér upp við
smámuni. Gísli hafði ekki enn
komið upp föðurnafni sínu, og
yar drengurinn skírður Bjarni
Magnús.
Úr þessu varð Gísla ekki lengi
■"lífs auðið. Hann drukknaði á
Tálknafirði haustið eftir að
Bjarni fæddist, og svo var þá
engin fyrirvinna heimilisins, og
varð ekki hjá því komizt, að
sveitin hlypi þar undir bagga, en
þá var slík aðstoð mjög með öðr-
um hætti en nú. Bjarni fékk þó
að dvelja hjá móður sinni, þang-
að til hann var fimm ára, en þá
yar honum komið til frændfólks
síns á Hvallátrum í Rauðasands-
þreppi.
Snemma kom þar í ljós, að
hann var ærið táp- og þrekmik-
ill og um leið sérlega bókhneigð-
,ur ,og þegar honum óx fiskur
Um hrygg, þótti þeim, sem hann
yar hjá, nóg um, hve mjög hann
var gjarn á að fara sinna ferða
og það oft og tíðum ekki án
hættu. Minnast þess menn, sem
þá voru á Látrum á svipuðum
aldri, að hann dró sízt úr því,
að þeir félagar iðkuðu bæði
bjarggöngur og bjargsig. Hvort
trveggja reyndi á þrek og áræði,
en ráðsettu fólki fannst þetta
að vonum bæði óþarft og hættu
legt.
Þó að Bjarni væri aðeins fimm
ára, þegar hann fór frá móður
sinni, var hún honum mjög í
pninni sem ímynd ástúðar og um-
hyggju, og þegar hann tíu ára
gamall frétti lát hennar, var hon
um það mikill harmur, og hann
fann enn meira til þess en áður,
að hann væri einstæðingur.
Hann harkaði af sér og harðn-
aði í skapi ,og hann einsetti sér
að láta ekki aðstæðurnar draga
úr sér kjark og drepa þrár sín-
ar og drauma í dróma. Brátt
varð hann ákveðinn í að kom-
ast sem fyrst burt frá Látrum og
þangað, sem hann hugði frekar
von aukinnar fræðslu og nokk-
urs frama .Og þegar hann var
tólf ára ,héldu honum engin
bönd. Fór hann upp á sitt ein-
dæmi til Reykjavíkur og leitaði
þar til náinna skyldmenna sinna.
JHbnum var þar vel tekið, svo
óvænt sem hann þó kom, og var
hann þar fram yfir fermingu.
En þó að þau skyldmenni, sem
hann hafði leitað til, reyndust
honum vel, átti hann ekki frek-
ar kost framhaldsnáms en megin
þorri allra fátækra unglinga í
þennan tíma, hvað þá hann sæi
fram á, að þeir skáldadraumar,
kæmu fram, sem hann hafði
lengi borið í brjósti.
Hann réðst nú austur í sveit-
ir, en þaðan lá leiðin til sjó-
sóknar í Vestmannaeyjum. Síð-
an fór hann í síldarvinnu norð-
ur á land, og því næst réðst
hann á norskt framskip og varð
ærið víðförull um skeið. En aft-
ur leitaði hann heim til íslands
og réðst þá sem matsveinn á tog
arann Geir. í>ar var skipstjóri
hinn mikli afla- og reglumaður,
Sigurður Sigurðsson, og var á
skipinu úrvals áhöfn. Bjarni var
þar mjög vel metinn, enda var
hann reglusamur og rækti vel
störf sín. Hann var á Geir í þrjú,
fjögur ár, og safnaði hann þá
fjárhæð. Hann hafði sinn fasta
vinnutíma á skipinu, og gafst
honum tækifæri til að lesa margt
góðra bóka og leggja allmikla
stund á ljóðagerð, og árið 1933
gaf hann út ljóðabókina Ég ýti
úr vör, þá hálfþrítugur. Ljóðin
vitna um hagmælsku, jákvæð og
ást á landi og þjóð. Þau urðu
karlmannleg viðhorf og einlæga
allvinsæl hjá mörgum alþýðu-
manni ,en sýndu það hins vegar
glögglega, að höfundurinn hafði
ekki átt kost á leiðsögn til
smekkvísi og bókmenntalegs
þroska. Bjarna leizt og ekki
þannig á framtíðina hér, að hon
um yrði greið leið til framhalds-
náms, aukinnar menningar og
bókmenntalegs gengis, og ákvað
hann svo að kveðja vini og fé-
laga og leggja leið sína til Dan-
merkur. Ég hef síðan komizt að
raun um' að bernskufélagar
Bjarna og ýmsir þeirra manna,
sem með honum voru á sjónum,
eru tengdir honum svo nánum
böndum tryggðar og vináttu, að
það hefur orðið mér einn hinn
órækasti vottur þess, hve skap-
gerð Bjarna hefur verið heil og
traust þegar á bernsku- og ung-
lingsárum, þó að þá gengi á
ýmsu fyrir honum.
Það var árið 1934 að Bjarni
fór til Danmerkur, og þar hef-
ur hann verið búsettur í þriðj-
ung aldar. Hann hugði þar ekki
á að afla sér fastrar stöðu, held-
ur vildi hann leita sér almennr-
ar menntunar og þroska með
frjálsu námi og kynnum af
áhuga- og fróðleiksmönnum um
■ skáldskap og önnur menningar-
mál. Hann áttaði sig fljótlega á
því, að í Danmörku nutu fslend-
ingar og íslenzk menning mestr-
ar og einlægastrar hylli. hjá
þeim menntamönnum, sem eru í
nánustum tengslum við lýðhá-
skólana og æskulýðssamtök
sveita og þorpa, og hann fann,
að lífsviðhorf þeirra voru í
mestu samræmi við hið jákvæða
eðli hans. Hann stundaði í tvo
vetur nám í lýðháskóla á eyjunni
AIs, og síðan aðra tvo í Askov,
en vann fyrir sér á sumrin við
ýmiss störf. Mesta áherzlu lagði
hann á bókmenntir og danska
tungu, og ekki leið á löngu, unz
hann gat farið að skrifa blaða-
greinar á dönsku og flytja er-
indi. Hann reyndist mjög góður
og áhrifamikill fyrirlesari, og
brátt kom þar, að ritstörf og
ræðumenn^ka í skólum og á sam
komum félaga voru orðin honum
lifibrauð. Oftast fjölluðu greinar
hans og ræður um íslenzk efni,
og ekki leið á ýkjalöngu, unz
hann lenti í ritdeilum um ís-
lenzk réttindamál, og reyndist
hann þegar mikill málafylgju-
maður, en gætti þess þó jafnan
að ganga ekki lengra á hlut
Dana en hann gæti staðið við orð
sín. Á styrjaldarárunum var
hann eindregið fylgjandi and-
stöðuhreyfingunni dönsku, en
samt hikaði hann ekki við að
taka upp í dönskum blöðum
harða og skelegga vörn fyrir mál
stað íslendinga út af sambands-
slitunum 1944, og olli sú vörn
honum mikilla óvinsælda hjá
fjölda mörgum Dönum, en árið
1946 gaf hann út greinar sínar
um þessi efni í bók, sem heitir
Island under besættelsen. Bjarni
vék ekki í þeirri bók einungis
Bjarni M. Gíslason
að skilnaði íslands og Danmerk-
ur, heldur birti hann þar fig skel-
egga grein um handritamálið,
enda endurheimt handritanna
lengi verið honum hugleikin og
hann um hana fjallað í fyrirlestr
um sínum. Og upp úr þessu verð-
ur það mál hans aðalviðfangs-
efni — og starf hans að fram-
gangi þess eitt saman afrek, sem
mun því meira metið, sem lengra
líður. Og nú þykir mér hæfa að
gera nokkra grein fyrir því,
hvernig ástatt var um hagi
Bjarna, þegar hann ákvað að
helga alla starfskrafta sína hand
ritamálinu.
Árið 1939 kom út eftir hann
Ijóðabók á dönsku. Hún heitir
Ekko fra tankens fastland. Hún
fékk yfirleitt vinsamlegar við-
tökur, t.d. spáðu þeir vel fyrir
höfundinn um Ejnar Thomsen,
prófessor, í bókmenntum, og
skáldið og ljóðaþýðandinn
Ohristian Rimestad, en aftur á
mótí kvað við annan tón hjá
hinum vandláta fagurkera Kal
Friis Möller. Tveimur árum áð-
ur hafði Bjarni skrifað á dönsku
bók, sem hann nefndi Glimt fra
Nord. Þar er skilmerkilega skrif-
að um ísland — og þó einkum
fjallað um tungu og bókmenntir
íslendinga, og 1940 kom út bókin
Rejser blandt frænder, þar sem
sagt er frá kynnum höfundar af
Suður-Jótum, Finnum og Svíum
og fjallaði um samband Dana og
íslendinga. Næsta og stærsta rit-
verk Bjarna er skáldsagan De
gyldne tavl. Hún kom út í tveim-
ur bindum hjá forlaginu Jesper-
sen og Pio árin 1944—45. Henni
fögnuðu aðrir eins menn og rit-
höfundurinn og fræðimaðurinn
Jens Kruuse, skáldið Jakob Paul
dan, Jörgen Bukdahl og hinn ær
ið vandláti og oft harðæsmi bók-
menntaprófessor Hans Brix. Um
Island undir besættelsen hefur
þegar verið getið, en árið 1949
kom út Islands litteratur efter
sagatiden. Bjarna hafði sviðið sú
um, sem allframir menn og ein-
kynning á íslenzkum bókmennt-
sýnir beittu sér fyrir, og lét hann
í bók sinni kveða nokkuð við
annan tón. Þá var það árið 1951,
að út kom hjá Gyldendal ljóða-
bók Stene pá stranden. í henni
eru aðeins 18 ljóð, sum rímuð,
önnur órímuð. Þessi bók fékk
með afbrigðum góða dóma, með-
al annars hjá Kai Friss Möller,
og virtist nú Bjarna opin leið til
bókmenntalegs frama. Skáld-
saga hans hafði selzt vel og ver-
ið þýdd bæði á íslenzku og hol-
lenzku ,og nú hafði hann nýja
í smíðum. Var almennt litið svo
á af vinum hans og kunningjum,
að honum væri opin leið til
frama á vettvangi bókmennt-
anna. Nú var hann og orðinn
kvæntur maður, gekk að eiga
unga menntakonu, Inger Rosager,
árið 1951, og hefði svo mátt
ætla, að hann hefði lagt áherzlu
á að auka sem mest veg sinn sem
skáld, svala þar með djúpstæðri
þrá sinni og um leið tryggja
framtíð sína og sinna...... En
hann réð ráðum sínum mjög á
annan veg.
Það var enginn ómerkingur,
sem Bjarni svaraði, þá er hann
ritaði um rétt íslendinga til hand
ritanna greinina, sem birtist í
Island under besættelsen. Hún
var svar við grein í Berlingske
Tidende, eftir hina kunnu mál-
vísindakonu Lis Jakobsen. Svar
Bjarna vakti mikla athygli, og
hófst nú merkilegt og áhrifaríkt
samstarf milli hans og nokkurra
hinna helztu íslandsvina í hópi
lýðháskólamanna. Þeir litu svo
á, að Danir stæðu í þatokarskuld
við íslendinga, og bæri íslend-
ingum siðferðilegur réttur til
handritanna, hvað sem liði þeim
lögfræðilega. Það varð svo að
ráði með Bjarna og vinum hans,
Jörgen Bukdahl, Holger Kjær og
raunar ýmsum fleiri, að hinn
skarpgáfaði og áhrifamikil lýð-
háskólastjóri C. P. O. Chrij^en-
sen semdi ávarp til Ríkisþings-
ins, þar sem skorað væri á það
að afhenda íslendingum handrit-
in sem gjöf. Þetta ávarp var síð-
an undirritað af fjölmörgum
áhrifamönnum, sem kunnir voru
að starfsemi sinni í lýðháskólun-
um, og var ávarpið afhent þing-
inu 1947 og jafnframt birt í Höj-
skolebladet — og áhrif þess urðu
þau, að skipuð var nefnd há-
lærða manna í málið. Síðan stóð
mikil orrahríð um handritamálið
í blöðum og á fundum, og var
Bjarni þar fyrst og fremst for-
svarsmaður hins góða málsstað-
ar. Árið 1946 kom hingað til
lands ungur danskur mennta-
maður, Westergaard-Nielsen.
Hann þóttist mikill íslandsvinur,
og margir hér — og þá einkum
hinir austrænt sinnuðu mennta-
menn, dilluðu honum mjög, en
þess minnist ég með gleði, að
ég tók honum fálega, bæði í riti
og persónulega, því að mér þótti
maðurinn ekki líklegur til heil-
inda. Þessi maður varð brátt
prófessor í Danmörku og hinn
illvígasti andstæðingur íslend-
inga í handritamálin, og er sein-
asta atlaga hans í >ví máli, þar
sem hann verður einna berastur
að fölsunum og ósannindum,
mörgum kunn af skeleggu svari
Sigurðar Ólafssonar, hæstarétt-
arlögmanns. Við þennan stór-
dóna háði Bjarni marga hildi
fyrr og síðar, eins og raunar
fleiri danska fræðimenn, sem
lítt hirtu um rök og staðreyndir.
En Bjarni gekk ekki aðeins á
hólm við slíka menn: Hann var
ávallt til kallaður, þá er ein-
hver af vinum og forvígismönn-
um hins íslenzka malstaðar
þurfti að svara andstæðingunum
í ræðu eða riti.
Handritanefndin þurfti fjögur
ár til að semja álitsgerð sína,
en sú álitsgerð var full af stað-
leysum og rangfærslum, og nú
— einmitt þegar framahorfur
blöstu við Bjarna sem skáldi og
hann hafði stofnað heimili; fann
hann sig knúinn til að loka aug-
unum fyrir sínum gamla lífs-
draumi og helga sig eingöngu
handritamálinu. Hann hafði
kynnt sér það æ betur og betur
og lagt í það feikna vinnu, og
árið 1953 kom út bók hans De
islandske hándskrifter. Hún
vakti feikna athygli, gremju og
gleði, og ektoi aðeins í Danmörku,
heldur líka í Noregi, Svíþjóð og
Finnlandi var hún rædd og um
hana skirfað. Hún kom síðan í
annarri útgéifu 1954 ,og á ís-
lenzku í þýðingu hins ágæta
fræðimanns, Jónasar Kristjáns-
sonar, nokkrum árum síðar.
En þó að þessi bók vekti mikla
athygli í Danmörku, þagði hand-
ritanefndin þunnu hljóði, og var
ekki annað sýnna en að hvorki
mundi reka né ganga, þó að
mjög væri málið rætt í blöðum
og á ýmsum mannfundum. Þá
var það, að fyrir forgöngu þeirra
Bjarna og Jörgens Bukdahls var
ákveðið að gefa út íslandshefti
af tímariti lýðháskólans í Askov,
Dansk Udsyn, og skyldi birta þar
ritgerðir um handritamálið frá
jafnt þeim, sem voru andstæðir
afhendingu þeirra og frá fylgis-
mönnum hennar. En andstæðing
arnir fengust ekki til að láta frá
sér heyra, og sagði ritstjóri
Dansk Udsyn í ísland'sheftinu:
„Okkur hefur hvorki tekizt að
fá þá til að andmæla bók Bjarna
Gíslasonar né gera grein fyrir
sínum sjónarmiðum".
En þetta eftir af Dansk Ud-
syn átti ærinn þátt í því, að skip-
uð var 1958 Handritanefnd, sem
í var formaður hinn mikilhæfi
ritstjóri Bent A. Koch, sem
reyndist íslendingum ágætur
maður í þessu mikilsverða og
þeim hjartfólgna máli. Og nú
færðist nýtt og aukið líf í umræð
urnar. í einu fjöllesnasta blaði
Danmerkur, Jyllandsposten,
deildu þeir hart. Bjarni Gísla-
son og Westergaard-Nielsen, og
stúdentafélagið í Kaupmanna-
höfn boðaði til umræðufundar,
þar sem margt háttsettra og
lærðra manna var saman komið.
Þar voru málhefjendur Bjarni
Gíslason og hinn aldni prófes-
sor Bröndum Nielsen og ráð-
herrar, prófessorar og fleiri mik-
ilsmetnir menn tóku til máls
— bæði með og móti. Þessum
kappræðufundi var útvarpað og
sjónvarpað, og má nærri geta, að
hann hafi orðið áhrifaríkur, enda
staðleysur jafntamur andstæðing
um okkar þar og jafnan fyrr og
síðar.
Vitað er, að sendiherrar okkar
í Kaupmannahöfn unnu ósleiti-
lega að jákvæðum árangri í
handritamálinu, og eins ýmsir
ráðandi stjórnmálamenn. Vitað
var ,að flokkur jafnaðarmanna
var afhendingu handritanna fylgj
andi, en andstaða var þó ærin
og fylgi jafnaðarmanna ekki
einhlýtt. En það hefur þorra
fslendinga alls ekki verið kunn-
ugt, hve áhrif lýðháskólamann-
anna dönsku eru geysisterk í
hópi Vinstri manna og róttæka
flokksins. Alþýðan úti á lands-
byggðinni og í hinum smærri
borgum tekur mjög mikið tillit
til lýðháskólamannanna sem
menningarlega foringja sinna.
Og mennta- og kennslumálaráð-
herra Dana, Jörgen Jörgensen,
vitur maður sannmenntaður og
góðgjarn, var foringi róttæka
flokksins og um leið náinn vin-
ur margra af leiðtogum lýðhá-
skóla hreyfingarinnar. Svo var
þá vorið 1961 lagt fram í Þjóð-
þinginu frumvarp um afhend-
ingu handritanna, sem ríkis-
stjórnin var sammála um, og var
frumvarpið samþykkt með nær-
fellt þremur fjórðu atkvæða. En
skömmu áður en þetta gerðist
hafði Bjarni Gíslason gefið út
nýja bók, sem heitir Danmark-
Island. Historisk mellemværende
og handskriftsagen, og handrita-
nefndin frá 1958 sendi þessa bók
öllum hinum dönsku þingmönn-
um.
Mönnum er yfirleitt kunnugt
hvað síðan hefur gerzt í hand-
ritamálinu og að það er ekki enn
þá komið í fullkomlega örugga
höfn. En ví,st munu vinir okk-
ar í Danmörku halda vöku sinni
— og þá ekki sízt hinir nánu
samstarfsmenn, Bjarni Gíslason
og Jörgen Bukdahl, sem hafa
sleitulaust unnið að framgangi
málsins, bæði leynt og ljóst og
þá fyrst og fremst meðal þeirra
er fylla flokk núverandi for-
sætisráðherra Dana og meðal
Vinstri manna, sem þrátt fyrir
eindregið fylgi síns gamla for-
ingja, Eriks Eriksen, stóðu ekki
jafn óskiptir með hinum íslenzka
málstað og jafnaðarmenn og rót-
tækir.
Barátta Bjarna Gíslasonar hef-
ur vakið athygli um öll Norður-
lönd. Til Svíþjóðar og Finnlands
hefur hann verið kvaddur til fyr
Framhald á bls. 13.