Morgunblaðið - 06.04.1968, Qupperneq 8

8
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 6. APRIL 1908
ER „HEDDA GABLER“ raunsæ
lýsing á norsku þjóðlífi í lok síð-
ustu aldar? Margir munu hyllast
til að svara þeirri spumingu ját-
andi, og víst er um það, að ytra
umhverfi leiksins og þjóðfélags-
öflin bakvið rás hans eru í fullu
samræmi við samtíð höfundarins.
Hitt er jafnljóst, að verkið í
heild er fjarri því að vera raun-
sæ lýsing veruleikans og þess
mannlífs sem lifað var um alda-
mót og síðar. Atburðarásin er
alltof fimlega meðhöndluð, net
„tilviljana" og tengsla of haglega
riðið til að það hvarfli í alvöru
að athugulum áhorfanda, að í
þessum leik séu honum leidd
fyrir sjónir tilvik hins daglega
lífs.
Það er til marks um yfir-
burðatækni Ibsens og vald hans
á efni sínu, að hann gerir sér
ekkert far um að „blekkja“
Leikfélag Reykjavíkur.
HEDDA GABLER
Höfundur: Henrik Ibsen
Þýðandi: Árni Cuðnasson
Leikstjóri: Sveinn Einarsson
Leikmynd: Snorre Tindberg
Guörún Asmundsdóttir (Thea Elvsted), Helga Bachmann (Hedda), Guðmundur Pálsson (Jörgen
Tesman), Jón Sigurbjörnssan (Brack) og Helgi Skúlason (Ejlert Lövborg).
áhorfendur og vekja með þeim
þá tilfinningu að þeir séu að
skoða blákaldan veruleikann.
Það jaðrar á stundum við
óskammfeilni hve blygðunar-
laust hann beitir tækni sinni,
ekki sízt í fjórða þætti, hve opin-
skátt hann minnir leikhúsgesti
á, að þeir eru að horfa á tilbúinn
veruleik sem á sér enga hlið-
stæðu í daglegu lífi. Galdur hans
er fólginn í því að fá áhorfend-
ur til að samþykkja a'ðferðina,
fallast á leikreglurnar og taka
þátt í „leikaraskapnum“. Að
sjálfsögðu hefði meistara á borð
við Ibsen verið í lófa lagið að
gera leikinn „sennilegri" með
því að nota blekkinguna í ríkara
mæli, en það hefði flatt hann út,
gert hann hversdagslegri, veikt
form hans og dregið úr áhrifun-
xun. Ibsen er semsé ekki að færa
okkur „sneið af lífinu“, heldur
kryfja einn kjama þess, brjóta
til mergjar tiltekin mannleg
vandamál. Það verður ekki gert
að neinu gagni nema með því að
einangra þau, losa þau við öll
aukaatriði og einbeita síðan öll-
um kröftum að því að lýsa þau
frá sem flestum .hliðum. í því
efni á Ibsen fáa sína líka.
Að sumu leyti minnir „Hedda
Gabler" á grískan harmleik,
byggðan á fastmótuðum helgi-
siðum, og má segja að þessi lík-
ing sé í rauninni dregin fram
með umgerð leiksins, sem minnir
einna helzt á kirkju, þar sem
mynd hershöfðingjans gegnir
hlutverki altaristöflu. Lokaatrið-
ið er einnig mjög í anda grískra
sjónleika: voðaverkin voru þar
jafnan framin að tjaldabaki.
Þó verður ekki sagt að „Hedda
Gabler“ sé harmleikur í grískum
skilningi — kannski miklu frem-
ur hið gagnstæða. Að minnsta-
kosti heldur Allardyce Nicoll því
KYIMIXilNG
Hugguleg, ábyggileg, en ein-
mana kona um fimmtugt, ósk
ar að kynnast góðum, ábyggi-
legum og vel stæðum manni.
Tilboð sem greinir aðstæður,
sendist blaðinu innan viku-
tíma merkt: „1979—8001“.
fram í hinni miklu leiklistarsögu
sinni, „World Drama“, að verk-
ið sé í eðli sínu fyrsta flokks
gamanleikur í svipuðum skiln-
ingi og „Volpone“ Jonsons, og
bendir meðal annars á orð
Bracks í leikslok (sem séu
óhugsandi í harmleik) og allt
hjalfð um vínviðarlauf í hárinu,
sem engin leið sé að taka öðru-
vísi en sem ómengað grín. Vera
má að þessi skilningur þyki
nokkuð langsóttur, en hitt má
véra Ijóst að „harmleikur"
Heddu er ekki fólginn í dauða
hennar, heldur hefði hann falizt
í áframhaldandi innantómu lífi,
einsog Berrnard Shaw benti
réttilega á.
Hedda er skóladæmi um þær
taugaveikluðu efnakonur sem
tröllríða velferðarþjóðfélögum
nútímans, rótlausar, eirðarlaus-
ar og óánægðar með hlutskipti
sitt, vini og umhverfi, vegna eig-
ingirni og öfundar og vegna þess
að lífsgildi þeirra eru brengluð,
fölsk, ófullnægjandi. Hedda er af
höfðingjaættum, en samt ger-
sneydd þeim andans aðli sem
Ijái lífi hennar innri fylling eða
ytri tilgang. 01l hugsun hennar
snýst um þægindi og öryggi, en
hún forðast einsog heitan eldinn
allar áhættur — einnig þær sem
hún þráir innst inni. Hana
dreymir um lífsreynslu, en beyg-
urinn heftir hana og hrekur æ
lengra inní einmanaleik og upp-
gjöf. Lífsmagn hennar er þorrið,
tilfinningarnar skrælnaðar, hún
er steingeld og vígð dauðanum.
Þegar hún verður þess vísari að
hún er með barni, örvæntir hún;
og það sem ræður úrslitum um
sjálfsmorðið er vitundin um
hneykslið sem vofir yfir nema
hún gefi sig assessörnum á vald,
en til þess getur hún ekki held-
ur hugsáð. Sjálfsmorðið er því
auvirðilegur fljótti einsog allt
hennar líf hefur verið, og kemur
þar fram með áþreifanlegustum
hætti kaldhæðnin og tvísæið sem
gegnsýrir verkið allt.
Andstæ'ða Heddu er ekki fyrst
og fremst Ejlert Lövborg, heldur
kynsystir hennar, Thea Elvsted,
sem hún hefur jafnan fyrirlitið.
Thea á djörfung til að hlaupast
burt frá eiginmanni sínum og
Segja öilum viðteknum hefðum
og siðareglum samfélagsins stríð
á hendur í því skyni að hjálpa
manninum sem hún elskar. Hún
hefur tij að bera þá kvenlegu
sköpunargáfu sem fær bæði reist
Ejlert úr rúst og innblásið verk
hans. Hinzta ánægja Heddu
verður nú að eyðileggja þeasa
sköpun kynsystur sinnar, drepa
„barnið“ sem þau hafa eignazt
saman, Thea og Ejlert.
Hedda Gabler er tvímælalaust
ein af minnisstæðustu kvenper-
sónum Ibsens, ekki sízt fyrir þá
sök að hann finnur til með henni,
skilur hana um leið og hann sál-
greinir hana og afhjúpar. Hún er
ekki bara flagð, heldur einnig
fórnarlamb erfða og aðstæðna
sem hún fær ekki yfirunnið. Að
því leyti minnir hún á sumar
eftirminnilegustu kvenpersónux
íslendingasagna, til dæmis Hall-
gerði og Guðrúnu Ósvífursdótt-
ur.
Einsog svo víða í leikritum Ib-
sens gegnir fortíðin hér veiga-
miklu hlutverki — „afturgöng-
urnar“ sem sífellt hrella persón-
ur hans: erfðir, dauðar hug-
myndir, ófrjó tengsl, úrelt sann-
indi, stirðnaðar hefðir. í þessu
verki er það fyrst og fremst
Gabler hershöfðingi, en einnig
þau atvik sem átt hafa sér stað
og þau margvíslegu tengsl sem
myndazt hafa milli persónanna
áður en leikurinn hefst. Húsið
og húsgögnin gegna líka sínu
mikilsverða hlutverki — eru í
rauninni einnig „persónur" í
leiknum. Heimur hans er lokað-
ur, þar er varla glufa sem
hleypi inn Ijósglætu að utan.
Meginstef hans eru fæ’ðing og
dauði, og eru þau leikin í öllum
hugsanlegum tilbrigðum.
Frumsýning Leikfélags Reykja-
víkur á „Heddu Gabler" í Iðnó
á miðvikudagskvöldið var gleði-
legur viðburður, bæði vegna
þess að liðinn er hartnær aldar-
fjórðungur síðan Ibsen gisti
Iðnó síðast og ekki síður vegna
hins áð sýningin var frábærlega
vönduð og vel unnin. Sveinn
Einarsson hefur með henni tek-
ið af öll tvímæli um að hann er
orðinn einn okkar hagvirkasti
og vandlátasti leikstjóri. Sýning-
in ber mælskt vitni þeirri natni
og gerhygli varðandi smáatríði
sem einatt ræður úrslitum um
farnað sýninga. Þó sitthvað megi
að túlkun einstakra leikenda
finna, var heildarsvipur sýning-
arinnar listrænn og þokkafullur.
Hþn var hæglát og lágstemmd en
þar var hvergi ládeyðu að finna.
Yddaður texti höfundar og
vægðarlaus rökvísi héldu athygli
áhorfenda óskiptri frá byrjun til
enda.
Helga Bachmann var glæsileg
í hlutverki Heddu, bar sig einsog
drottning, fasið höfðinglegt, til-
svörin kuldaleg en rík að blæ-
brigðum og kvenlegri lævísi
þegar því var að skipta, lífsleið-
inn í hverjum drætti og hverri
hreyfingu. Helga dró einkum
fram spillt eðli dekurbarnsins,
sjálfsþóttann, kattarnáttúruna,
en á stöku stað fannst mér
skorta á innri þunga í túlkun-
inni, þetta sem liggur utanvið
raddblæ og látbragð og verður
ekki skilgreint, en liggur samt í
loftinu. Eigi að síður held ég að
hér hafi Helga unnið sinn
stærsta sigur til þessa.
Guðmundur Pálsson lék eigin-
mann Heddu, Jörgen Tesman, og
dró upp einkar viðfelldna mynd
af þessum sauðmeinlausa og í
rauninni óhæfilega einfalda
fræðimanni (eitt dæmi um list-
ræna dirfsku Ibsens). Samt
fannst mér vanta einhverja
fræðimannlega reisn í túlkun
Guðmundar, eitthvað sem gæfi
til kynna að bakvið meinleysið
væri ákveðinn mannlegur merg-
ur sem skírskotað hefði til
Heddu þráttfyrir allt. Ójafnræði
þein-a hjóna var of mikið til að
heildaráhrif yrðu fyllilega sann-
færandi. Þarfyrir gerði Guð-
mundur marga hluti prýðisvel í
túlkun hins vanþakkláta hlut-
verks.
Guðrún Ásmundsdóttir lék
Theu Elvsted af ríkri innlifun
og túlkaði sérlega vel vanmátt
og úrræðaleysi þessarar góðu og
hugprúðu konu, en einnig hér
vantaði að mér fannst eina
vídd: þann „tærleik" sálarinnar,
sem laðaði Ejlert að henni og
tengdi þau svo sterkum böndum.
Hjálparleysi hennar var of al-
gert; sálarstyrkur hennar naut
sín ekki.
Helgi Skúlason fór með róm-
antískt hlutverk Ejlerts Löv-
borgs, hins lífsþyrsta, drykkju-
sjúka og ljóngáfaða vonbiðils
Heddu, og skilaði því þannig að
mótsagnirnar í gerð persónunn-
ar ur’ðu næstum trúlegar, en
vissulega reynir Ibsen hvergi í
leiknum meir á trúgirni áhorf-
andans en með Lövborg. Leikur
Helga var hóstílltur, en þó ívið
úthverfur, og hefði innri sann-
færing mátt koma betur fram.
Jón Sigurbjörnsson lék nautna-
segginn og hundingjann Assessor
Brack af sannri glæsimennsku,
gerði honum þau skil með hnit-
miðaðri raddbeitingu og öruggu
látbragði, að hann varð ljóslif-
andi og alltaðþví geðfelldur.
Þóra Borg lék gömlu Júlíönu
Tesman af naerfæmi og hlýlegri
kímni sem vann hjörtu leikhús-
gesta, og var henni vel fagnað.
Aurora Halldórsdóttir fór
smekklega með hlutverk Bertu
vinnukonu.
Leikmyndin er eftir Norð-
manninn Snorre Tindberg, sem
reyndar er íslenzkur í móðurætt,
og fannst mér hún mynda glæsta
og vfðeigandi umgerð um leik-
inn, húsgögn og tjöld efnismikil,
ríkmannleg, traustvekjandi.
Kannski hefði myndin af Gabler
hershöfðingja þó mátt vera dálít-
ið ógnvænlegri þannig að návist
hans yrði enn greinilegri.
Þýðing Árna Guðnasonar er
prýðisvel unnin, tungutakið
vandað og virðulegt svosem hæf-
ir þessu nálega áttræða verki.
Leikhúsgestir tóku sýningunni
forkunnarvel, og ætlaði lófataki
aldrei að linna í leikslok.
Sigurffur A. Magnússon.
Jón Sigurbjörnssou (Assessor Brack) og Helga Bachmann (Hedda Gabler).