Morgunblaðið - 03.05.1968, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUl 4. MAÍ 1968
13
Ýmsar endurbætur skulu
gerðar í menntamálum.
Kennsla í framtíðinni á að
verða óhlutdræg og sannleik
anum samkvæm og framhalds
menntun opin öllum, sem
hæfileika hafa án tillits til
pólitískrar skoðunar, en áður
var það þannig, að þeir, sem
áttu foreldra, er ekki aðhyllt
ust hinar opinberu stjórn-
málaskoðanir, áttu ekki kost
á framhaldsskólanámi.
Menning og listsköpun mega
ekki verða háð eftirliti.
Þá er því lýst yfir, að
menning sé undirstaða góðra
þjóðfélagshátta. Það er rakið
að árið 1945 hafi flestir
menntamenn og listamenn ver
ið vinstri sinnaðir og jafn-
vel í forystu flokksins en
seinna, sérstaklega í kringum
árið 1950, hafi ýmsir leiðtog-
ar þeirra verið ofsóttir og
orðið að sæta pólitískum
ofsóknum þannig hafi
stefna flokksins í menn-
ingarmálum verið afskræmd.
Með skriffinnsku og úreltum
aðferðum hafi verið komið í
veg fyrir, að þessir aðilar hafi
getað komið skoðunum sínum
á framfæri. Tekið er fram
skýrt, að menning og list-
sköpun megi ekki verða háð
eftirliti.
Áherzla er lögð á þjóðlega
menningu og tekið fram, að
í þeim efnum skuli Slóvakar
njóta sömu aðstöðu sem Tékk
ar. Á erlendum vettvangi
skuli Slóvakar og Tékkar
vera jafnréttháir og tungu-
málaréttur Slóvaka á land-
svæði Tékka og öfugt, skal
virtur.
Tekið er fram, að sökum
þess lélaga ástands, sem hafi
ríkt í menningarmálum, skuli
nú leyfð og ýtt undir stofn-
un alls kyns menningarfélaga.
Þá skuli bætt úr því órétt-
læti, sem ríkt hafi varðandi
laun og kjör listamanna, og
að einstaklingar og félög fái
frjálsar hendur um að koma
verkum á sviði lista og menn
ingar á framværi.
Á sviði utanríkismála er
lýst yfir samstöðu við sósial
istísku ríkin á grundvelli jafn
réttis og þess, ' að hver þjóð
fái að ráða sínum málum sjálf.
Þá er á það bent, að nú séu
tvö þýzk ríki við lýði, en tek-
ið fram, að Tékkóslóvakía
vilji hafa góða samvinnu við
Vestur-Þýzkaland og stuðla
að því, að nýnazismi og
hefndarstefna nái ekki að
rísa þar upp. Tékkóslóvska
þjóðin vilji lifa í friði við
allar þjóðir. Harmað er, að
frumkvæði á sviði utnaríks-
mála Tékkóslóvakíu hafi
ekki verið nýtt og ekki verið
tekin sjálfstæð afstaða til ým
issa milliríkjamála. Er lögð
áherzla á að taka upp eins
fljótt og unnt er sjálfstæða
stefnu í utanríkismálum, sem
verði ekki eingöngu alþjóð-
leg heldur miðist við þjóð-
lega hagsmuni Tékkóslóvakiu
sjálfrar.
Stjórnmálaþróunin
í Tékkóslóvakíu
Alexander Dubcek
Sá maður, sem mestan þátt
á í þeim breytingum, sem orð-
ið hafa í Tékkóslóvakíu að
undanförnu, er hinn nýi aðal
ritari kommúnistaflokks lands
ins, Alexander Dubcek, sem
er Slovaki og 46 ára að aldri
'Faðir hans, Stephan Dubcek,
gerðist á sínum tíma útflytj-
andi til Bandaríkjanna, en
undi ekki hlutskipti sínu sem
trésmiður þar og sneri aftur
til ættjarðar sinnar. Sonur
hans, Alexander, varð þann-
Ig ekki bandarískur ríkis-
borgari, sem hann hefði ell-
egar orðið, því að hann fædd
ist fáeinum mánuðum siðar í
slóvenska þorpinu Uhrovec.
Ástæðan fyrir því, að Step-
Stúdentar við leiði Jans
Masaryks. Masaryk, sem eins
og kunnugt er, var utanríkis-
ráðherra Tékkóslóvakíu 1948,
er kommúnistar hrifsuðu til
sín völdin í landinu, og beið
han Dubcek hélt heim að nýju
var einkum sú, að hann hafði
hrifizt að þeim vonum, sem
bundnar voru við framtið
Tékkóslóvakíu þá, en landið
hafði verið gert að sjálfstæðu
ríki eftir fyrri heimstyrjöld-
ina. Lífsskilyrðin í Slóvakíu
voru hins vegar alls ekki,
eihs og hann hafði vonað,
sem olli því, að hann gerðist
einn af fyrstu félögunum í
nýstofnuðum kommúnista-
flokki landsins. Árið 1925
tók hann sig að nýju upp eft
ir hvatningu um að hjálpa til
við að bygga upp sósíalista-
riki og hélt til Sovétríkjanna,
þar sem hann stofnaði sam-
yrkjubú í Austur-Síberíu á-
samt 300 öðrum löndum sín-
um og meðlimum í kommún-
istaflokknum.
Alexander Dubceck lifði
uppvaxtarár sín bókstaflega
talað við kínverksu landamær
in og nam í skóla í Frunze.
Þegar hann var 17 ára var
faðir hans útlægur ger í Sov-
étríkjunum í einni af hreins-
unum Stalíns og fjölskyldan
hélt á ný til Slóvakíu. Þar
gekk Alexander i hinn bann-
aða kommúnistaflokk og fékk
starf við Skodaverksmiðjur-
nar.
Þar var Dubceck enn þeg-
ar landið varð fyrir alvar-
legu áfalli þar sem Múnchen
samningurinn 1938 gerði
Hitler kleift að halda hindr-
unarlaust inn í Tékkóslóvak-
íu meðan Vesturveldin litu i
aðra átt. Tékkum þóttu þeir
sviknir af vesturveldunum,
en þeir sýndu litla andstöðu
þegar Þjóðverjar. hernámu
landið. Undantekning var
uppreisnin í Slóvakíu 1944 og
tóku bæði Alexander og Jul-
ius bróðir hans þátt í bar-
áttunni gegn Þjóðverjum
uppi í fjöllunum: Julius féll
og Alexander særðist í hand
legg. Enn fylltuzt Tékkar
beizkju þegar þriðji her
Bandaríkjamanna undir
stjórn Pattons hershöfðingja
réðist inn í úthverfi Prag
en samkvæmt samningi við
yfirmenn Bandamanna horfðu
þeir aðgerðarlausir á. meðan
Rússum var leyft að frelsa
borgina.
Samkvæmt samningi við
Moskvu sneri nú tékkneska
rikisstjórnin heim árið 1945
eftir útlegð í London á styrj-
ladarárunum Eduard Benes
varð forseti og Jan Masaryk,
sonur Thomas Masaryk, varð
var tilnefndur vara-
forseti. f frjálsum kosningum
sem voru haldnar árið 1946,
siðan bana með válegum
hætti, á mikil ítök í hjörtum
Tékkóslóvaka og nú eru uppi
háværar kröfur um, að rann-
sókn fari á ný fram á dauða
hans og honum skipaður sá
sess sem honum ber í sögu
fékk kommúnistaflokkurinn
38% atkvæða og flokkur Ben
es, aðeins 26%, og afgangur-
inn dreifðist milli nokkurra
sundrunarflokka. Samsteypu
stjórn var mynduð og 1947
ákvað hún að þiggja Mars-
hall aðstoð frá Bandaríkjun-
um. Stalin neyddi stjórnina
með ofsa til að afþakka hjálp
ina, en grunsemdir hans voru
vaktar: hann ákvað að dagar
stjórnarinnar skyldu taldir.
Kommúnistar taka völdin.
Þegar tólf andkommúnist-
iskir ráðherrar sögðu af sér
1948 til að mótmæla áhrifum
kommúnista innan lögregl-
unnar sáu kommúnistar sér
leik á borði. Þeir náðu tang-
arhaldi á stjórninni, tóku öll
völd yfir samgöngutækjum
í sínar hendur og héldu sýnd
arkosningar með aðeins ein-
um lista. Masaryk utanríkis-
ráðherra féll úr glugga í í-
búð sinni og beið bana:
kommúnistar sögðu það vera
sjálfsmorð, en flestir voru
þeirrar skoðunar, að hann
hefði verið myrtur. Gottwald
innleiddi skjótlega eindregna
StaJínstefnu. Hann lét fram-
kvæma f jöldahandtökur á
„borgaralegum“ stjórnmália-
mönnum, og menntamönnum,
kúgaði kaþólsku kirkjuna,
(handtók flesta þjóna hennar
lokaði skólum kirkjunnar og
bannaði helgiathafnir) þjóð-
nýtti iðnaðinn kom upp sam-
vinnubúskap í landbúnaðin-
um og lögreglan herti tökin
á almúganum og kom á sann-
kölluðu lögregluríki.
Samkvæmt kröfu frá Kreml
gerði Gottwald miklar hreins
anir í flokknum árin 1951 og
1952 og rak frá ellefu hátt-
setta kommúnista og ásakaði
þá um stuðning við Titó-
stefnu, og hundruð manna
voru handteknir og margir
teknir af lífi. Lögreglustjór-
inn í Prag lýsti þá sérstakri
aðdáun sinni á frammistöðu
yfirmanns kommúnistaflokks
borgarinnar manns að nafni
Antonin Novotny fyrir „af
burða frammistöðu hans í að
koma upp um svikara og sam
særismenn." Þegar Gottwald
lézt árið 1953 tókst Novotny
með kænsku að ná yfirráð-
um yfir aðalritarstöðu flokks
ins á meðan flokkurinn var
að ræða um eftirmann Gott-
walds. Engum tókst að koma
honum úr þessari stöðu og
seinna hrifsaði hann einnig til
sin forsetaembættið. Stalin
lézt árið 1953 og það
er ein af kaldhæðnustu glett
um örlaganna gagnvart Tekk
þjóðarinnar. Það eru ekki
hvað sízt stúdentar, sem fyrir
þessu standa og þetta er tal-
andi tákn um þá breytingu,
sem nú á sér stað í Tékkó-
slóvakíu.
óskóvakiu, að Stalinisti skyldi
komast til valda sama árið
og Stalin andaðist. Árið 1955
lét Novotny afhjúpa gríðar-
mikla myndastyttu af Stalin
talin stærsta myndastytta
heims — við Vltavafljótið í
Prag,
Novotny fylgdi stefnu Stal
ins út í yztu æsar. í engu
landi handan járntjaldsins
— kannski ef Albanía er
undanskilin — hafði afhjúp
unarræða Krústjoffs um
grimmdarverk Stalíns jafn lít
il áhrif sem í Tékkóslóvakíu.
Novotny bannaði bækur, leik-
rit og kvikmyndir, herti að
rithöfundum og listamönnum
og má segja hann hafi nær
því gengið að þeim dauðum
með kreddubundnum skipun-
um og ritskoðun, sem fram-
fylgt var til hins ítrasta. Þeg
ar miklir efnahagsörðugleik-
ar steðjuðu að landinu — hin
ir verstu frá stríðslokum —
og 'Krústjóff barðist stöðugt
gegn áhrifum Stalíns, þá varð
meira að segja Novotny að
slaka á. Hann varð að láta
fjarlægja hina frægu Stalin-
styttu og meira að segja var
hann tilneyddur að víkja frá
nokkrxrm þekktum Stalinstum
úr æðstu stöðum landsins.
Óánægja vex
Ein slík laus staða fór til
Alexanders Dubceks.
Skömmu eftir að kommúnist-
ar höfðu náð völdum undir
forustu Gottwalds, hafði Du-
bcek orðið starfsmaður hjá
flokknum. Hann var of ungur
til að verða fyrir barðinu á
hreinsunum Gottwalds. Hon-
um tókst að komast hjá
of nánu sambandi við ýmsa
flokksleiðtoga, þar sem hann
var langdvölum í burtu
fyrstu ár Novotnys. Hann
dvaldi í stjórnmálaskóla í
Moskvu árin 1955-58. Þegar
hann hvarf aftur til heima-
lands síns varð hann ritari
flokksins í Bratislava og 1960
var hann fluttur til Prag og
varð aðalritari miðstjórnar
kommúnistaflokksins. Tveim-
ur árUm síðar, er hann var
fertugur að aldri varð hann
einn af tíu í forsætisnefnd
flokksins. Þegar Novotny
varð að reka úr starfi fyrr-
verandi ritara flokksins í
Slóvakíu sem var ákveðin
Stalínisti þá hlaut Dubcek
stöðuna.
Þegar Dubcek hafði nú
treyst sig nokkuð í sessi fór
hann nær samstundis að fjar
lægjast opinberlega stefnu
Novotnys. Ein fyrsta aðgerð
hans sem forystumanns var
að draga úr hörkunni við
Slóvanska rithöfunda og
menntamenn, sem upp frá því
fengu axikið tjáningarfrelsi.
Hann varð einnig hlynntur
nýjum ráðstöfunum og aðgerð
um í efnahagsmálum, er gert
höfðu vart við sig og prófess-
or Ota Sik var talsmaður fyr
ir og starfsbræður hans. Eft
ir því sem tímar liðu fram
varð hinn hlédrægi Slóvald
öruggari og smám saman þró-
aðist hann í að verða eindreg
inn gagnrýnandi stefnu No-
votnys.
Þegar svo hart var lagt að
Novotny um aukið frelsi og
umbætur tók hann upp nýja
aðferð. Hann lézt gefa eftir
í nokkrum atriðum, en þegar
honum þótti nóg komið sýndi
hann hörku á nýjan leik
Þannig leyfði hann skyndi-
lega blómstrandi listalíf í
landinu, einkum í bókmennt-
um og leyfði til dæmis að
verk Franz Kafka skyldu gef
in út, kvikmyndir sem bann-
aðar höfðu verið fengu nú
náð fyrir augum hans, og alls
konar borgaraleg einkenni
gerðu vart við sig, sömuleiðis
leyfði hann nokkra gagnrýni
í blöðum. En hann hélt áfram
uppteknum hætti að ofsækja
rithöfunda með alls konar dul
búnum aðgerðum og svipti
suma algerlega ritfrelsi sínu.
Hann leyfði Ota Sik einnig
að framkvæma nokkrar af
umbótahugmyndum sínum —
þar á meðal meiri áherzlu á
hagnað og launauppbæur —
en síðan dró hann það til
baka, áður en nokkur sýnileg
ur árangur hafði orðið.
Óánægjan með Novotny
náði hámarki sínu sumarið
1967 og um haustið. Á fundi
sambands tékkneskra rithöf-
unda, risu frjálslyndir rithöf
undar úr sæti hver á fætur
öðrum og gagnrýndu stjórn-
arvöld harðlega fyrir að merg
sjúga tékkneskar bókmenntir
með ritskoðun. Novotny svar-
aði með því að banna hið
frjálslynda tímarit, Literarni
Novinu, og hann kom í veg
fyrir að hinir frjálslyndari
rithöfundar næðu kosningu í
stjórn Rithöfundasambands-
ins. Það sem verra var, hann
sendi lögreglulið á vett-
vang til að tvistra mótmæla-
göngu 1500 stúdenta sem far-
in var til að mótmæla slæm-
um aðbúnaði í Tækniháskól-
anum í Prag. Þessi ruddalega
framkoma leiddi af sér mót-
mæli annarra stúdenta og
margs konar mótmælaaðgerð-
ir voru nú uppi hafðar um
skeið.
Fall Novotnys
Það er á þessum tíma ólgu
og ókyrrðar að Alexander
Dubcek kom fram í sviðsljós
ið. Þar sem hann var flokks
formaður- í Slóvakíu varð
hann einn af meðlimum mið-
stjórnarinnar og á fundi
hennar í október stóð hann
upp og bar fram harða gagn-
rýni á stefnu Novotnys, og
fyrir að standa öllum fram-
förum í landinu fyrir þrifum.
I beizkri svarræðu kallaði No-
votny Dubcek „borgaralegan
þjóðernissinna“ einhver
mestu skammaryrði sem til
eru í orðaforða kommúnista.
Dubcek tók að vinna að
tjaldabaki við að koma No-
votny frá forystu sem flokks-
leiðtoga og vann á sitt band
fjölda háttsettra kommúnista,
menntamenn, námsmenn og
verkamenn. Þegar Novotny
fór til Moskvu til að vera
viðstaddur hátíðahöldin
vegna 50 ára afmælis bylting
arinnar þá kom hann í veg
fyrir að Dubeck yrði i fylgd
arliði sínu. Þetta var grund-
vallarskyssa þar sem Dubcek
sat heima ásamt öllum fylgis-
mönnum sínum átti hann
næsta auðvelt með að tryggja
sér fylgi og stuðning, þegar
Framh. á bls. 23