Morgunblaðið - 03.05.1968, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 3. MAÍ 1988
Að hemla áður en vagninn fer út af
Eftir Sigurlaugu Bjarnadóttur frá Vigur
FYRIR skömmu birtist í Tímanum
opið bréf til mín frá Guðlaugi
Bergmann, kaupsýslumanni í
Karnabæ — einskonar eftir-
hreytur af samræðum okkar í
sjónvarpsþætti Haraldar Hamars
fyrir nokkrum vikum, aðallega
um unglingatízkuna. Við áttum
víst öll ýmislegt eftir ósagt, þeg-
ar þættinum lauk, og það er nú
þessvegna, að ég sting hér niður
penna fremur en til að svara
þessu bréfkorni, sem mér þótti
bæði óljóst og mótsagnakennt,
þótt ekki skorti stóru orðin nú
fremur en áður, né myndugleik
bréfritarans. Þarna fengum við
loksins rétta manninn, sem mátti
með það fara að segja okkur for-
eldrum ærlega til syndanna! og
um leið, hvað gera skuli til
lausnar hinu svokallaða „ungl-
ingavandamáli", sem maður er
búinn að heyra þvílíkt orðaskak
um í ræðu og riti að undanförnu,
að það liggur við, að hella sé
komin fyrir eyrun. í einu orð-
inu er okkur sagt, að við eigum
fallega, heilbrigða og tápmikla
æsku, í öðru að unglingarnir í
dag séu heimtufrekir og uppi-
vöðslusamir óróaseggir, sem eng-
inn dugur sé í. Þjóðfélagið er
sagt í stríði við ungmenni sín,
sem stafi aftur af því að þau
hafi gert uppreisn gegn því.
Skólakerfið á að misþyrma nem-
endum sínum, sem þar á móti
hálfdrepa af sér kennara sína og
yfirboðara. Sumir vilja líta á
táningana sem sérstakan hetju-
þjóðflokk, albúinn til byltingar
gegn úreltu og ranglátu þjóð-
skipulagi, aðrir sem hrjáða písl-
arvotta vanrækslu og skilnings-
leysis, sem ósýnt sé um, hvort
eigi sér viðreisnar von! Það er
vissulega erfitt að henda reiður
á allt þetta og sízt að furða,
þótt aumingja krakkarnir eigj
fullt í fangi með að átta sig á,
hvaðan á þá stendur veðrið.
Raunar er enn ótalið viðhorf
þriðja hópsins, sem ég vil ímynda
,mér, að sé fjölmennastur og tel-
ur, að unglingarnir okkar í dag
séu, þegar allt kemur til alls,
ósköp 3vipaðir því sem ungling-
ar hafa alltaf verið í deiglu
þroskaáranna, áhrifagjarnir tii
góðs eða ills, örir, sveiflu-
gjarnir og dálítið ósamkvæmir
sjálfum sér — svona eins og
gengur.
Kannske má segja, að æskan
í dag sé frábrugðin æsku hinna
eldri kynslóða að því leyti, að
hún er hraustlegri og glæsilegri
en jafnframt heimtufrekari og
vanþakklátari. En erum við ekki
öll dálítið heimtufrek og van-
þakklát? — Höfum við ekki á
undangengnum tímum allsnægta
og auðtekins gróða of oft gleymt
að gæta að hinni gullvægu reglu,
að gera fyrst kröfur til sjálfra
okkar — síðan til annarra og
gleymt um leið að innræta hana
hinum ungu sem skyldi?
★
Við, sem komin erum til full-
orðinsára og munum furðulega 6-
líkar aðstæður frá því sem nú er,
þótt ekki sé farið nema tvo-r
þrjá áratugi aftur í tímann, töl-
um oft um, hve unglingarnir eigi
gott í dag, hvað lífið hafi fleira
að bjóða þeim, en okkur á þeirra
aldri. Já, víst eiga þeir gott, en
ég held, að nokkurnveginn sé
öruggt, að lífið sé þeim samt á
margan hátt erfiðara en okkur
var. Hin ótalmörgu tækifæri tij
að mennta sig og fullkomna —
til að njóta lífsins gera sínar
kröfur og því strangari sem þjóð
félagið verður háþróaðra og
margslungnara. Möguleikunum til
að sýna, hvað í sér býr, til að
standa sig vel — eða illa — fer
stöðugt fjölgandi. Og að sama
skapi, gætum vel að því,
fjölgar freistingunum, oft á tíð-
um kyrfilega dulbúnum í lit-
skærum ginnandi umbúðum,
markvisst ætluðum til að glepja
sýn fákænum unglingum, sem
beitan er lögð fyrir.
Hin svokallaða „Pop“—tízka,
„Pop“—æðið, sem hefur (kannski
ásamt Víetnam—styrjöldinni og
þrælkunardómum rithöfunda í
Rússlandi) sett hvað greinileg-
astan stimpil á samtíð okkar, er
vissulega furðulegt fyrirbæri.
Og þa'ð er spurt: — Hvað er
þetta „Pop“ og hvernig er það
eiginlega til komið? Auðvitað hef
ur enginn getað gefið neitt full-
nsegjandi svar við þeirri spurn-
ingu. En okkur er ýmislegt gef-
ið í skyn. Uppreisnarhugur tán-
inganna gegn eldri kynslóðinni
og þjóðfélaginu, gegn flestum
viðteknum viðhorfum á að vera
þar helzta undirrótin. Sjálfsagt
er mikið til í þessu. En getur
okkur dulizt, að þarna er fleira
að verki? Getum við til dæmis
ímyndað okkur, að hin fræga mið
stöð Pop—tízkunnar, Carnaby
Street í London hafi verið drif-
in upp af lífsleiðum, reiðum og
ráðvilltum unglingum? Slíkt
fyndist mér barnaleg trúgirni.
Þarna eru önnur sterkari og á-
kveðnari öfl að baki. Það eru
hinir „kláru“ kaupsýslumenn,
sem höfðu reiknað dæmið rétt, að
táningarnir myndu ekki láta á
sér standa til viðskipta, ef rétt
væri á spilunum haldið. Ef aug-
lýst væri nógu sniðuglega, æpt
nógu hátt í áróðri og skrumi, sem
gæfi af sér drýgri skilding í
pyngju kaupmannsin's, heldur en
hægt var að gera sér vonir um
á yfirfullum tízkumörkuðum
hinna fullorðnu, sem höfðu líka
til að bera óþarflega mikla gagn
rýni á verðlag og gæði vörunnar
og ofurlítið meiri varfærni og í-
hygli gagnvart eyðslu sinna fjár
muna. Eg hef ekki orðið það
fræg að koma í Carnaby Street,
en mér skilst, að Bretar sjálfir
séu ekkert yfir sig hrifnir af
þessu fyrirbæri í höfuðborg
þeirra, telji það nánast sjúklegt
ofþenslufyrirbæri, sem gegni mið
ur þörfu eða þjóðnýtu hlutverki.
★
Ætli að eitthvað svipað verði
ekki uppi á teningnum, ef við
skyggnumst eftir orsökum bítla
—æðisins og þá sérstaklega bítla
—tónlistarinnar, sem hefur ært
og tryllt milljónir unglinga um
allan heim undanfarin ár. Það
hefur oft verið sagt, að eitthvað
hljóti að „vera við“ þessa músik,
þvílíkum heljartökum, sem hún
tekur hina ungu áheyrendur. Það
er nú svo. Sjálf þykist ég viss
um, að meðal hinna síðhærðu
piltunga, sem hinum magnaða há
vaða valda leynist efni í marga
ágæta tónlistarmenn, sem munu
halda velli, eftir að æðið er liðið
hjá og hismið hefur greinzt frá
kjarnanum. Hitt hef ég óþægi-
legan grun um, að öskrin og ó-
lætin, sem víðast hafa einkennt
þesskonár tónleika hafi ekki
•alltaf verið alveg „ekta“, að
þarna hafi enn verið að verki
„agentarnir", gróðahyggjumenn-
irnir, sem að fyrirtækinu stóðu
og sáust lítt fyrir í samkeppninni
um frægð og fé, víluðu jafnvel
ekki fyrir sér að leigjá stærri
eða smærri hóp ungmenna til að
stofna til skrílsláta, einskonai
múgæðis og kynda undir til að
halda uppi stemningunni — fyrir
hæfilega þóknun. Svo má tala um
hömlulausa, öskrandi æsku og
skella skuldinni á foreldra, skóla
og þjóðfélagið í heild- Reykvík-
ingar kynntust slíku fyrirbæri,
sællar minningar, þegar erlend
bítlahljómsveit sótti þá heim fyr-
ir nokkrum árum og heilt bæjar-
hverfi hafði ekki svefnfrið
lengi nætur.
Því segi ég það, — Ég held, að
í öllu þessu kaupsýsluæði, á-
róðurs- og auglýsingaglamri sé
töluvert meiri vandi fyrir ungl-
ingana í dag að „halda strikinu",
heldur en áður var, og að hún
hafi aldrei, fremur en eimitt nú,
haft þörf fyrir vernd og leið-
beiningar frá hinum eldri, fyrir
hæfilegt aðhald og aga, að þeir
séu af skilningi og velvild studd-
ir til að öðlast fótfestu og þeim
innrætt heilbrigð og jákvæð lífs-
viðhorf. — Þá ekki hvað sízt
heilbrigt mat á verðmætum og
sjálfstæð vakandi dómgreind.
Séu þeir hömlulausir, verðum
við að kenna þeim að hemla, áð-
ur en vagninn fer út af.
★
Getur það verið nokkuð álita-
mál, að hér eru það foreldrar og
heimili, sem stærstu hlutverki og
skyldum hafa að gegna? — Að
samanlagt starf skóla, félaga alls
konar, æskulýðsráða og barna-
verndarnefnda hrekkur skammt,
eða að minnsta kosti miklu
skemur en efni standa til, ef
hinir fyrstgreindu aðilar bregtí-
ast? Og við spyrjum: — hafa
foreldrar og heimili ekki reynzt
vandanum vaxin? Við skulum
heyra, hvað kaupsýslumaðurinn
í Karnabæ hefur um þetta að
segja. — Ég vil taka það fram,
að ég hef hvorki ástæðu né löng-
un til að veitast að honum per-
sónulega, en ég tek hann sem
'einskonar tákn ýmissa viðhorfa,
sem ég tel hæpin, jafnvel hættu-
leg. Kaupsýslumaðurinn segir í
blaðaviðtali um rekstur Karna-
bæjar og „unglingavandamálið"
út frá því:
„Veizfu af hverju foreldrarnir
láta krakkana fá peninga? Það
er af því, að þeir eru svo ó-
sjálfstæðir og finna til sektar
gagnvart þeim. Þeir eru svo ger-
samlega sýktir af þessum vel-
ferðarsýkli, sem er að drepa nið-
ur allt heimilislíf og mega ekki
vera að því að sinna blessuðum
bórnunum, vegna þess að þeir
hafa gleymt sér í gullæðinu. En
til að friða samvizkuna sletta
þeir peningum og enn meiri pen-
ingum i krakkana". ■—
„En er þá rétt að reyna að
græða á því?“ (spyr blaðam.)
„Það er nú það. Þetta er bara
hið gamla lögmál um framboð og
eftirspurn ... Ef ég gerði það
ekki, myndi bara einhver annar
gera það . .. “
Þetta er vissulega þungur dóm-
ur yfir foreldrum. En ætli kaup-
sýslumaðurinn geri sér grein
fyrir því, að hann er þarna um
leið að kveða upp dóm, og það
jafnvel ómildari yfir sjálfum
sér? Eða líkir hann ekki fyrir-
tæki sínu beinum orðum við
sníkjudýr á sýktum líkama —
hinum vesölu foreldrum? Og það
sem hlálegast er við þetta er það,
að auðvitað eru það fyrst og
fremst hans eigin viðskiptavinir,
sem dembuna fá.
★
Nú, og hvað svo um réttmæti
þessa dóms? — Ég held því mið-
ur, að hann feli í sér of mikinn
sannleik. Ég held, að alltof marg-
ir foreldrar hafi í öllu peninga-
flóði undanfarinna góðærisára
gert sig seka um hættulega und-
anlátssemi og fávíslegan aura-
austur til barna sinna og ung-
linga. En mér finnst að Guðlaug-
ur mætti fara varlegar í að kasta
fram almennum staðhæfingum og
hreykja sér ögn lægra í dómara-
sætinu, það fer honum heldur
illa. Það er, sem betur fer, tii
fjöidi af foreldrum, sem reynir
eftir beztu getu að veita börn-
um sínum hæfilegt aðhald í pen-
jfcigamálum og temja þeim um leið
skynsamlega meðferð fjármuna.
Það kostar þá sjálfsagt ár-
vekni og töluvert erfiði, sem
þeir þó engan veginn telja eftir,
ef tiltæluðum árangri er náð. —
Og maður verður líka skemmti-
lega var við það meðal ungling-
anna sjálfra, að þeir eru síður
en svo allir ýkja hrifnir af öllu
tízku æðinu. Þeir brosa í laumi
að spjátrungunum á meðal þeirra
sem koma í nýjum fötum í skól-
anri vikulega, hreykja sér yfir
félaga sína, streitast við að láta
á sér bera — vera í „stæln-
um“. Það eru sjaldnast slíkir
skrautfuglar í unglingahópnum,
sem hafa af mestu að státa á
öðrum sviðum.
★
Fötin skapa manninn, segir
gamalt máltæki, það er hið ytra
borð hans, en ekki hans innri
mann. Þó væri ekki rétt að van-
meta þann þátt, sem falleg föt
og falleg híbýli eiga í heilbrigðri
lífshamingju manna. Eða höfum
við ekki öll, yngri sem eldri,
fundið' til þess, hvað hressandi
það er og upplyftandi að kasta
af og til frá sér hversdagsrýj-
unum, búa sig upp á, vera fínn í
nýrri, fallegri flík, sem maður
er verulega ánægður með? Og
væri ekki heimurinn sýnu til-
breytingarsnauðari og leiðin-
legri, ef við hefðum ekki hina
síbreytilegu tízku til að snar-
snúa okkur í allar áttir? En það
er hér sem víðar, að hinn gullni
meðalvegur er vandrataður og
þegar gleðin og ánægjan af fall-
egum fötum og fallegu umhverfi
gengur út í ofmat og ofdýrkun
á þessum lífsins gæðum og fram
úr öllum möguleikum til að veita
sér þau, — þá er illt í efni.
Ég held, að þetta verði varla of-
brýnt fyrir hinum ungu. Eða
hvernig væri að bregða sér nið-
ur í gömlu Iðnó og sjá þar
á sviðinu hina fögru, skraut-
búnu konu, ógæfumanneskjuna
Heddu Gabler, sem í hugleysi
sínu fórnar ást og hamingju fyr-
ir skrautklæði og lifsþægindi.
Hedda Gabler, eins og flestar
stórbrotnustu persónur Ibsens, er
ekki bara samtímafyrirbæri hins
skarpskyggna — og oft misk-
unnai lausa ádeiluskálds. Hún
hefur alltaf verið — og mun
verða á meðal okkar til vakandi
íhugunar og viðvörunar, — sem
tákn hinnar ömurlegu lífslygi.
★
En víkjum aftur að bréfkorn-
inu hans Guðlaugs Bergmanns.
flann segir þar ýmislegt um á-
byrgð og ábyrgðarleysi, sem ég
vil taka undir, enda nákvæm-
lega það, sem ég sagði í fyrr-
nefndum sjónvarpsþætti og hef-
ur hann því greinilega fallizt á
það. En þarna, sem oftar, bregð-
ur fyrir hastarlegri mótsögn hjá
kaupsýslumanninum. Hann seg-
ir, að unglingarnir í dag, sém
eru orðnir margfalt þroskaðri og
fullorðnari en við áttum okkur
á, vilji fá að taka á sig meiri
ábyrgð og hana eigi að veita
þeim. En rétt á eftir, þegar hann
þarf að bera af sér ásökun mína
um hans ábyrgðarleysi, sem fæl-
ist í því, að hann gerði sér
sektarkennd foreldra (af hon-
um yfirlýsta) — og þroskaleysi
unglinga að gróðavegi, — þá er
allt í einu gleymt, að ungling-
arnir eigi að fá að bera ábyrgð,
— ábyrgð á því að sóa peningum,
sem foreldrar þeirra hafa aflað
súrum sveita, í rándýran tízku-
klæðnað, skrípisleg merkispjöld
og anijað glingur. Nú er skuld-
inni aftur skellt á aumingjaskap
og ábyrgðarleysi foreldranna,
sem eru líreinlega að sligast af
peningaeyðslu barnanna. Hvaða
vit er í þessu? Og er ekki eitt-
hvað meira en lítið bogið við á-
standið í þessum efnum, þegar
foreldrar geta átt það á hættu,
að hróp verði gerð að börnum
þeirra fyrir að koma í skólann
í bættri eða stoppaðri flík?
Já, því ekki einmitt að láta
þessa fallegu og hraustlegu
unglinga bera meiri ábyrgð?
Fara þó með varúð í sakirnar,
Kví nA pnffan vpdinn

að andlegur þroski þeirra sé í
samræmi við hinn líkamlega. Ég
er hrædd um, að full langt hafi
verið gengið í því að skella
stöðugt skuldinni — og skuld-
inni allri á foreldra og hina
fullorðnu, þegar unglingar ger-
ast á einhvern hátt brotlegir. Er
ekki full hætta á því, að þessi
afstaða ali beinlínis upp í þeim
það háskalega viðhorf, að þeir
hafi ekkert að óttast, þau geti
hagað sér eins og bandíttar upp
á það, — það sé allt í lagi,
skuldinni verði skellt á for-
eldra þeirra, sem hafi svikizt um
að veita þeim almennilegt upp-
eldi? Sú ábyrgðarkennd, sem
við innrætum börnum og ungl-
ingum — og því fyrr því betra,
— má ekki vera nein hentisemi—
ábyrgð, sem þau geti skotið sér
undan, þegar þeim sýnist og
gripið til aftur, þegar þeim hent-
ar. Hún þarf að vera byggð á
traustri og heilbrigðri siðgæðis-
vitund og félagsþroska, sem er
ómissandi hverju menningarsam-
félagi.
★
Og svo hrópar kaupsýslumað-
urinri ... við erum bjargarlaus!
. . . mitt í kveinstöfum sínum yfir
spillingu foreldra og ábyrgðar-
leysinu, sem er „að sliga þjóð-
ina“. Og það kveður furðu víða
við svipaðan tón, jafnvel hjá
greindu ágætisfólki þegar talið
berst að hinu eða þessu, sem
allir eru sammála um, að aflaga
fari í okkar þjóðfélagi, ekki
hvað sízt í sambandi við upp-
eldi barna og unglinga. Það er
yppt öxlum og sagt: — svona
er þetta! — Það þýðir ekkert
að vera að streitast við að standa
á móti — við verðum að fylgj-
ast með straumnum. Er þetta
uppgjafar—volæðisviðhorf sam-
boðið okkur, frjálsum mönnum í
frjálsu landi, sem, þrátt fyrir
hverfondi fjarlægðir og stórauk-
in samskipti við umheimin, hlýt-
ur samt, vegna legu sinnar að
bjóða okkur upp á sérstök skil-
yrði umfram flestar aðrar þjóð-
ir, til að njóta andlegs sjálf-
stæðis og iðka það í öllu okkar
þjóðlífi. M.a. til að vísa á bug
heimsk’-.nni og andhælishættin-
um i hvaða mynd sem er og
fara, hver um sig, þá leiðina,
sem samvizka og skynsemi býð-
ur hverju sinni, þó svo, að
það sé ekki leið fjöldans? ^æri
ekki unglingunum okkar vel gert
með því, að sérstök rækt væri
við það lögð af öllum þeim að-
ilum, sem viðriðnir eru upp-
eldi þeirra að glæða með þeim
þetta andlega sjálfstæði, sjálf-
stæði, sem er andstætt sjálf-
byrgingshætti og frekju, —
hjálþa þeim til að finna það
bezta, — manneskjuna í sjálfum
sér?
Það hefur stundum réttilega
verið bent á, að sterkt og heil-
brigt almenningsálit sé oft heilla
vænlegra til áhrifa í þjóðfélaginu
heldur en strangar reglur, höml-
ur og bönn. En hér vaknar ein
spurningin enn: Hver er það,
sem skapar þetta almennings-
álit og heldur því vakandi og
virku? Vafalaust eiga hin marg-
umtöluðu fjölmiðlunartæki: dag-
blöð, útvarp, sjónvarp og kvik-
myndir sinn stóra þátt þar í, og
því verður aldrei of mikið gert
úr mikilvægi þess, að vel sé þar
vandað til verka. En er ekki
hlutur okkar einstaklinganna —
mín og þín — þarna fullt eins
stór og ábyrgð okkar því fullt
eins mikil? Og væri það ekki
heldur hörmulegt, ef öll þessi
voldugu og yfirþyrmandi menn-
ingartæki yrðu til að svæfa með
okkur sjálfstæða vakandi hugs-
un? — gera okkur að karakt-
erlausum aumingjum? — En ætli
það sé annars nokkur hætta á
því?
Þetta erj nú orðið miklu lengra
hjá mér en ætlunin var í upp-
hafi, og þegar litið er á öll
spurningarmerkin, má sjálfsagt
með sanni segja, þó ekki væri
nema vegna þeirra, að þetta
greinarkorn sé ekki merkilegt
framlag til lausnar á einum eða
neinum vanda, enda alls ekki
ætlað sem slíkt.
En ekki fáum við svar við
neinni spurningu, nema við spyrj
um fyrst.