Morgunblaðið - 22.08.1968, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUÐAGUR 22. ÁGÚST 1968
Dubcek
Novotny
SÁ MAÐUR, sem mestan
þátt hefur átt í breytingun-
um, sem urðu á stjórnarhátt-
um í Tékkóslóvakíu í tæpa
átta mánuði, er Alexander
Dubcek, aðalritari kommún-
istaflokksins.
Hann er Slóvaki, 46 ára að
aldri. Faðir hans Stephan Dub-
cek gerðist á sínum tíma útflytj-
andi til Bandaríkjanna, en undi
ekki hlutsikipti sínu sem trésmið
ur þar og sneri aftur til ætt-
jarðar sinnar. Sonur hans, Alex
ander, varð þannig ekki banda-
rískur ríkisborgari, sem hann
hefði orðið ella, því að hann
fæddist fáeinum mánuðum síðar
í slóvneska þorpinu Uhrovec. Á
stæðan fyrir því að Stephan
Dubcek hélt heimleiðis að nýju,
Alexander Dubcek
var einkum sú, að hann hafði
hrifizt af þeim vonum, sem bund
nar voru við framtíð Tékkósló-
vakíu þá, en landið hafði verið
gert að sjálfstæðu ríki eftir
fyrri heimsstyrjöldina. Lífs-
skilyrðin í Slóvakíu voru hins
vegar ekki eins og hann hafði
vonað og það olli því, að hann
gerðist einn af fyrstu félögunum
í nýstofnuðum kommúnista-
flokki landsinis. Árið 1925 tók
hann sig að nýju upp eftir
hvatningu um að hjálpa til við
að byggja upp sósialista ríki og
hélt til Sovétrí'kjanna. Þar stofn
aði hann samyrkjubú í Austur-
Síberíu ásamt 300 öðrum lönd-
um sínum og meðlimum í komm
únistaflokknum.
Alexander Dubcek lifði upp-
vaxtarár sín bókstaflega talað
við kínversku landamærin og
nam í skóla í Frunze. Þegar
hann var 17 ára, var faðir hans
útlægur ger í Sovétríkjunum í
einni af hreinsunum Stalíns og
fjölslkyldan hélt nú aftiur til Sló
vakíu. Þar gekk Alexander í
hinn bannaða kommúnistaflokk
og fékk starf við Skodaverk-
smiðjunnar.
Þar var Dubcfek enn, þegar
landið var fyrir alvarlegu á-
falli, þar sem Munchensamning-
urinn var, og gerði Hitler kleift
að halda hindrunarlaust inn í
Tékkóslóvakíu, meðan Vestur-
veldin litu í aðra átt. Tékikum
þóttu þeir sviknir af vestur-
veldunum en þeir sýndu litla
andstöðu, þegar Þjóðverjar her
námu landið. Undantekning var
uppreisnin í Slóvakíu 1944 og
tóku bæði Alexandier og Julius
bróðir hans, þátt í baráttunni
gegn Þjóðverjum uppi í fjöllun
um. Júlíuis féll og Alexander
saerðist. Enn- fylltust Tékkar
beizkju, þegar þriðji her Banda
ríkjamanna undir stjóm Pattons
hershöfðingja, réðist inn í út-
bverfi Prag, en samkvæmt samn
ingi við yfirmenn Bandamanna,
horfðu þeir aðgerðarlausir á,
meðan Rússum var leyft að
frelsa borgina.
Samkvæmt samningi við
Moskvu aneri nú tékkneska
stjórnin heim árið 1945 eftir út-
legð í London á styrjaldarár-
unum. Eduard Benes varð for-
seti og Jan Masaryk, sonur Tho
masar Masaryk, var tilnefndur
varaforseti. í frjálsum kosning-
um, sem voru haldnar árið 1946,
fékk kommúnistaflokkurinn 38
prs. og flokkur Benas aðeins 26
prs. afganigurinn dreifðist á
milli nokkurra sundrunarflokka.
Samsteypustjórn var mynduð og
1947 ákvað hún að þiggja Mar-
shall aðstoð frá Bandaríkjunum.
Stalín neyddi stjórnina með ofsa
til að afþakka hjálpina, en
grunsemdir hanis voru vaktar,
hann ákvað að dagar stjórnar-
innar skyldu taldir.
Kommúnistar taka völdin.
Gottwald, sem varð mjög á-
hrifamikill og innleiddi von bráð
ar eindriegna Stailínstefnu. Hann
lét framkvæma fjöldahandtökur
á „borgaralegum“ stjórnmála-
mönnum, menntamönnum kúg-
aði kaþólsku kirkjuna, lokaði
skólum kirkjunnar og bannaði
helgiathafnir. Hann þjóðnýtti
iðnaðinn og kom upp samvinnu-
búskap í landbúnaði. Lögreglan
herti tökin á almúganum og
kom á sannköUuðu lögregluríki.
samkvæmt kröfu frá Kreml
gerði Gottwald miklar hreinsan-
ir árið 1951 og 1952 og rak frá
háttsetta kommúnista og voru

— hinir verstu frá stríðs lokum
- og Krústjoff barðist stöðugt
gegn áhrifum Stalins, þá varð
meira að segja Novotny að slaka
á. Hann varð að láta fjárlægja
Stalínsstyttuna og hann var
neyddur til að víkja frá nokkr-
um þekktum Stalínistum úr stjórnmiálaskóla í Moskvu árin
æðstu stöðum landsins.
Óánægjan vex
Ein slík staða, sem þá losn-
aði fór til Alxanders Dubceks.
Skömrnu eftir, að kommúnistar
höfðu náð völdum undir forystu
Gottwalds, hafði Dubcek orðið
starfsmaður hjiá flokknum. Hann
var of ungur til að verða fyrir
barðinu í hreinsun Gott-
walds. Honum tókist að komast
hjá of nánu sambandi við ýmsa
flokksleiðtoga, þar sem hann
var langdvölum í burtu fyrstu
ár Novotnys. Hann dvaldi í
1955-58. Þegar flann hvarf heim
aftur varð hann ritari flokks
ins í Bratislava og 1960 var
hann færður til Prag og varð
einn af riturum miðstjórnarinn-
ar. Tveimur árum síðar, er hann
var fertugur að adlri var hann
einn af tíu í fonsætisnefnd flokks
ins. Þegar Novotny varð að reka
úr starfi fyrrverandi ritara
flokksins í Slóvakíu, sem var á-
kveðinn Stalínisti, þá hlaut Dub
cek stöðuna.
Þegar Dubcek hafði nú treyst
Framhald a bls. 21
Antonin Novotny
þeir sakaðir um stuðning við
stefnu Titos. Mörg hundruð
manna voru þá handteknir og
teknir af lífi. Lögregliuistjórinn
í Prag lýsti þá sérstakri aðdá-
un siruni á frammistöðu yfir-
manns kommúnistaflokks borg-
arinnar, manns að nafni Anton-
inis Novotny fyrir „afburða
frammistöðu harus í að korna upp
um svikara og samsæriismanna."
Þegar Gottwald lézt árið 1953
tókst Novotniy með kæmsiku að
ná yfirráðum yfir aðaliritara-
stöðu flokksins, meðan verið
var að ræða um hugsanlegan
eftirmann Gottwalds. Engum
tókst að þoka Novotny úr þesi3-
ari stöðu og seinna hrifeaði
hann einnig til sín forsetaem-
bættið. Stalín lézt árið 1953 og
það er ein af kaldhæðnustu
glettum örlaganna gagnvart
Tékkóslóvökum, að Stalín-
isti skyldi komast til valda sama
árið og Stalín andaðist. Árið
1955 lét Novotny aflhjúpa gríðar
stjóra myndastyttu af Stalin, tal
in hin stærsta í heimi.
Novotny fylgdi stefnu Stalíns
út í æsar. í engu laindi handan
járntjalds, kannski ef Albanía
er undanskilin, hafði afhjúpunar
ræða Krustjoffs um myrkraverk
Stalíns jafn lítil áhrif sem í
Tékkóslóvakíu. Novotny bann-
aði bækur, leikrit og kvikmynd-
ir, herti að rithöfundum og lista
mönnum og má segja, að hann
hafi nær gengið að öllu menn-
ingarlífi dauðu með kreddu
bundnum skipunum og ritskoð-
un, sem var framfylgt til hins
ítrasta. Þegar miklir efnahagls-
örðugleikar steðjuðu að landinu
Lærisveinar Hitlers og Stalíns
— Brezhnev og Kosygin
MAPXIIR álíta að atburðirnir
í Unigverjalandi 195d hafi ver
ið upphaf að falli Nikita
Krúsjeffs himn 115 .október
1964, er Aleksej Kosygin og
Leonid Brezhnev hrifsuðu til
sín völdin. Þessir tveir menn
hafa síðan setið við stjómvöl-
inn í þessum voldugu ríkjum
með friðarbros á vör. Þeir
hafa nú breytt um andlit, og
atburðirnir í Ungverjalandi
’56 endurtaka sig nú í Tékkó-
slóvakíu. Er því ekki að
undra þótt fólk spyrji:
„Hvaða á'hrif hafa þessir at-
burðir á valdaferil þessiara
tveggja manna?“
Aleksej Nikolajevitsj Kosy
gin er tæplega 65 ára að aldri
og kom fyrst fram í sviðsljós
stjórnmála eftir hreinsanirn-
ar miklu 1937 til ’38. Fyrstu
árin eftir fall Stalíns gekk á
ýmsu, þangað til hann var
gerður að varaforsætisráð-
herra í stjórn Krúsjeffs. í maí
mánuði 1961 var Kosygin kos
inn í Æðstaráð miðstjómar
rússneska komm únis ta f lo k k.s
ins.
Kosygin fæddist í gömlu
Pétursborg og eins og góðum
kommúnista sæmár er hann
kominn af fátækri verka-
mannafjölskyldu. Fimmtán
ára gamall gekk hann í Rauða
herinn og 1927 1 Kommúnista
úr 1953. Var hann þá gerður
að yfirmanni efnahagsskipu-
lagningar í Sovétríkjunum.
'Hinn 5. maí var svo Aleks-
ej Kosygin skipaður fyrsti
varaforsætisráðherra ásamt
Anastas Mikojan og var þá
litið á ibann sem aðalhöfund
iðnþTÓunarinnar í Sovétríkj-
unum, en hann tók ja'fnan
Stalín — hann lifir í forustu-
mönnum Sovétríkjanna.
þátt í ýmis konar alþjóðleg-
. V. : ' I um sammnigaviðræðum og 1 var þá oft og tíðum aðstoðar maður Krúsjeffs í þeim efn-
! um. Áður en hann steypti
| Krúsjeff úr stóli forsætisráð- J' |||
liflil herra hafði 'hann oft gegnt /Æf' .. ... 1
því embætti í fjarveru hans
og Mikojans. Þar til við I W ÆmíhÉmirÍ.
wL ' ^8|éí . valdatökuna 1964 var harnn þó
lítt þekktur utan Sovétríkj- -- 1| '' ' %
wrn^k -y C* amna og stjórnmálafréttaritar p. - g
; ^jflll ar litlu vart á hann sem valda Ú' * f |
mann. ■m fl,—
Á sextugsafmæli Kosygi'ns
hinn 20. febrúar, árið sem ! !§£...
% hann hri&aði til sín völd, var hamn útnefndur „hetja vinn- unnar“ og jafnframt sæmdur éílk V'Ém
%|! Leninorðunni og Hamri og Wl jL
sigð í gulli. Svo sem kunnuigt er var . mW “ m &
Aleksej Kosygin
flokkinn. Lét hann sér jafnan
skipta iðnaðarmál ýmiss kon
ar og veitti um tíma forstöðu
stjórnardeild, er hafði um-
sjón með 'þeim. Eftir heims-
styrjöldina síðari varð hann
einn af aðstoðarmönnium Stal
íns og gegndi þá m.a. vara-
forsætisTáðherrastöðu án sér-
stakrar stjórnardeiildar. Var
hann þá jafnframf kosinn í
,,polit-byróið“.
Stjarna Kosygins skýzt
ekki verulega upp á himinn
sovézkra stjónnmála fyrr en
,, f lokksf jendumir" Moloto f f
og Málenkov fengu sinn út-
legðardóm. Hann var þá aft-
ur skipaður í miiðstjórn Æðsta
ráðsins, sem honum var vikið
Nikita Krúsjeff bæði aðalrit-
ari Kommúnistaflokksi'ns og
forsætisráðherra eftir að
hann losaði sig við Antonin
Bulganin. Er þeir félagar
Kosygin og Leonid I. Brezhn-
ev steyptu Krúsjeff skiptu
þeir með sér embættunum og
varð Brezhnev aðalritari
flokksins. Hann er nú 62ja
ára gamall og hefur verið fé-
lagi í flokknum í 37 ár. Um
nokkurt skeið fyrir valdatök-
una 1964 þótti hann líklegast-
ur eftirmaður Krúsjeffs, en
þeir eru báðir Úkraínumenn.
Síðustu veildisár Krúsjeffs
var B'rezhnev forseti Sovét-
rí’kjanna, en nokkrum mánuð
um fyrir valdatöbuna lét
hann af því embætti til þess
að gegna mikilvægari störf-
um fyrir Kommúnistaflokk-
inn, eins og það var orðað.
Var hann nokkru síðar aðal-
ritari miðstjórnar Kommún-
istaflokksins með aðsetri í
Moskvu. Krúsjeff sagði þá
um þessa breytingu að nauð-
synlegt 'hefði verið að Brezhn
ev gætii helgað flokknum alla
starfskrafta sína. Þannig
gerði valdatakan boð á und-
an sér.
Gagnstætt því með Kosygih
var Brezhnev allvel þekktur
meðal vestrænna stjómmála
manna. Þeir sem hafa hitt
hann lýsa honum sem greind
um hlédrægum og vingjam-
legum manni. Var hann að
því leyti algjor andstaða
Krúsj'effs, sem var opinskár
mjög. Nú sýnír sig, að „vin-
gjarnleikinn“ var aðeins á
yfirborðinu. Undir niðri býr
lærisveinn Stalíns, forhertur
bará’ttumáður kommúnism-
ans.
Brezhnev vann sem ungl-
ingur í stáliðjuveri, en frá
1938 var hann náinn sam-
starfsmaður Krúsjeffs í
Kommúnistaflokki Úkraínu.
1927 tók hann próf frá land-
búnaðarskóla í Kursk og var
um tíma landbúnaðarsérfræð
ingur í Úrallhéruðunum. Á
stríðsárunum var hamn póli-
tískur kommisar í Rauða
Leonid Brezhnev
hernum og átti að gæta þess
að yfirmenn hersins másstigu
sig ekki á flokksilmunnL I
lok styrja'ldarimnar var hann
sendur aftur til Úkraínu, þar
sem hann starfaði á vegum
flokksins.
Brezhnev var kosinn í
Æðsta ráðið eftir 20. flokks-
þingið. Hann treysti enn að-
stöðu sína, er Krúsjeff vék
Voroshiiloff úr embætti for-
seta Sovétríkjanraa, en þá tók
hann við því embætti.
Frá falli Krúsjeffs hefur
BreZhnev gerzt æ íhaldssam-
ari inman flokksins og hefur
hann jafnan verið talsmaður
þeirra afla Kommúnistafiokks
ins.
—