Morgunblaðið - 22.08.1968, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 22. ÁGÚST 196«
15
í febrúarmánuði 1948 tóku
kommúnistar völdin í Tékkósló
vakíu. Valdarán þeirra í Tékkó
slóvakíu var framhald atburða
sem áður höfðu gerzt í Ung-
verjalandi, Búlgaríu, Rúmen-
íu og víðar. Lengi framan af
höfðu menn vonað, að lýðræð-
ið í Tékkóslóvakíu stæði það
föstum fótum, að kommúnisminn
fengi ekki gleypt þjóðina, auk
þess sem forseti landsins og
stjórn höfðu svo vinsamleg sam
skipti við Sovétstjórnina að tal
ið var að hún mundi láta þar
við sitja. En það reyndiist ekki
svo. Verður hér rakin saga
valdatökunnar 1948, hin hörmu
legu endalok Mazaryks og get
ið um viðbrögð Þjóðviljans þá.
Þegar nazistar tóku Tékkó-
slóvakíu, flýðu m'airgii- forystu-
menn ríkisins úr landi og sum-
arið 1941 setti Benes, forseti
á laggirnar útlagastjórn, með
aðsetri í London Meðal þeirra,
sem áttu sæti í þeirri stjórn,
var Jan Mazaryk, sonur Thom-
asar Masarýks, sem var ein-
lægur lýðræðissinni, eins og fað
ir hans og gerðist aldrei flokks
bundinn. Eftir að þýzku herirn
ir höfðu verið hraktir úr Tékkó
slóvakíu, sneri útlagastjórn-
in heim. Benes kom til Prag
16. maí 1945. í fyrstu eftir-
stríðsstjórninni, sem taldi 20
ráðherra, áttu sæti sjö komm-
únistar en flestir hinna voru
vinstrisinnaðir lýðræðissinnar.
Jan Masaryk var utanríkisráð-
herra, utan flokka, og land-
varnarráðherra Ludvik Svo-
boda, hershöfðingi, einnig utan
flokka, en hlynntur kommún-
istum.
Það sem réð úrslitum um gang
málanna á næstu árum, var að
látið var undan kröfum komm-
únista um að maður úr þeirra
flokki, Caclav Nosek, skyldi
skipaður innanríkisráðherra,
því að undir það embætti heyrði
lögregla landsins og hann hófst
þegar handa við að „hreinsa"
til innan hennar og koma komm
únistum í mikilvægustu stöður
um lan.dið allt. Einnig heyrði
undir innanríkisráðherra ríkis-
útvarpið og opinberar frétta-
stofnanir og leið ekki á löngu
áður en þær urðu að áróðurs-
tækjum kommúnista.
Stefna stjórnarinnar í efna-
hagsmálum var mjög vinsitri sinn
uð. Kommúnistar lögðu alla á-
herzlu á að aiuka þjóðnýtingu,
svo að bankar, námur og trygg-
ingarfélög voru þegar þjóðnýtt
og ýmsar aðrar ráðstafanir voru
gerðar til þess að auðvelda rík-
inu íhlutun í atvinnulífið. Við
kosningarnar árið 1946 fengu
kommúnistar flest atkvæði. Með
samvinnu við sósíaldemokrata
náðu þeir 52 prs. atkvæðamagns
á þinginu og ný stjórn var
mynduð undir forystu Clements
Gottwalds, úr flokki kommún-
istanna.
Fyrsta meiri háttar verkefni
stjórnarinnar var að framkvæma
tveggja ára efnahagsáætlun,
einskonar viðreisnaráætlun, sem
miðaði að því að koma fótum
undir efnahag landsins eftir
styrjöldina. Framkvæmd þess-
arar áætlunar hófst 1. janúar
1947. En þetta ár urðu geysi-
legir þurrkar í Tékkóslóva-
kíu og uppskerubrestur mjög
alvarlegur. Stjórn landsins
vildi fegin taka boði um efna-
hagsaðstoð samkvæmt banda-
rísku áætluninni um endurreisn
Evrópu. En þá sýndi Sovét-
stjórnin vináttu sfna f raun og
tilkynnti Stjórninni í Prag, að
það væri ósamrýmanlegt banda
lagssáttmála Tékkóslóvakíu og
Sovétríkjanna ef tékkneska
stjórnin færi til Parísar að ræða
um efnahagsaðstoð frá Vestur-
löndum.
Þessi íhlutun Sovétstjórnarinn
ar vakti óskaplega reiði og ólgu
innan stjórnarinnar, og smám
saman opnuðust augu andkomm
únisku ráðherranna fyrir því,
sem var að gerast og þeir höfðu
ekki hugsað um fyrr. Þeir gerðu
sér nú allt í einu grein fyrir
því, sem Nosek innanríkisráð-
herra hafði verið að gera með
því að setja kommúnista í em-
bætti í lögreglunni. Þeir skildu
nú, að vinsamleg samskipti við
Rússa og sósíalistísk stefna rík
isstjórnarinnar í landsmálum
voru ekki nægileg trygging fyr
ir því að Sovétstjórnin hlífði
Tékkóslóvakíu við sömu örlög-
um og Ungverjar og fleiri ná-
grannaþjóðir þeirra höfðu þeg-
ar hlotið.
Dregur til úrslita
í janúar 1948 bar dómsmála-
ráðherra landsins Dartina, fram
kæru á hendur innanríkisráðu-
neytinu fyrir að hafa notað
leppa sína til þess að ljúga
upp sökum gegn Þjóðlega jafn-
aðarmannaflokknum og bar nú
fram margvíslegar sannanir.
Hinn 17. febrúar var svo hald
inn stjórnarfundur, þar sem dró
til úrslita. Meiri hluti stjórnar
innar krafðist þess að átta lög-
reglusitjórar í Prag, sem höfðu
verið látnir víkja fyrir komm-
únistum, fengju embætti sín aft
ur í hendur. Þetta voru mikil-
vægustu embætti lögreglunnar
og mennirnir höfðu vald til þess
að fyrirskipa vopnabeitingu í
landinu. Þegar kommúnistar
neituðu að skipta um menn í
lögreglustjórnarembættunum og
héldu áfram að sölsa undir sig
völdin í mikilvægustu stöðum,
sögðu andkommúnisku ráðherr
arnir tólf af sér. Það gerðist
20. febrúar, en Benes, forseti
neitaði að taka lausnarbeiðni
þeirra til greina, kvaðst ekki
mundu leyfa raeinum einum
flokk að eyðileggja stjórraar-
starfið.
Næsta dag sendi Gottwald,
forsætisráðherra bréf til for-
setans og krafðist þess að hann
tæki lausnarbeiðnirnar til greina
Þegar hann neitaði enn svöruðu
kommúnistar með einföldiu og
raú gamalkurarau ráði: Þeix köll-
uðu til Prag lögregluhersveit-
ir, sem höfðu verið staðsettar
víða um landið og þjálfaðar
undir stjórn kommúnista. Jafn-
framt hófu þeir nú að koma á
fót „framkvæmdanefndum" —
sem raunar voru löngu skipaðar
og voru reiðubúnar að taka
völd í hverjum bæ, hverju
héraði og hverri borg, öllium
samtökum, allt frá háskólum til
verkalýðsfélaga. Jafnfram't gkip
ulögðu kommúnistar geysilegar
hópgöngur verkamanna er kröfð
ust aukinnar þjóðnýtingar og
valdatöku kommúnista. Stúdnet
ar hins vegar þyrptust út á
strætin til að mótmæla hinu
augljósa valdaráni kommúnista
en höfðu ekki upp úr því ann-
að en handtökur. Bæði lögregl-
an og her var beitt í þágu
kommúnista, enda menn þeirra
komnir I allar lykilstöður.
Spennan jókst stöðugt og
brátt varð augljóst, að Sovét-
stjórnin hafði ekki einungis fyr
irskipað valdatökuna, heldur
sendi hún fulltrúa sinn til þess
að sjá um að allt gengi sam-
kvæmt áætlun. Það var Valer-
ian Sorin, þá aðstoðarutanrik-
isráðherra Rússa, sem kom til
Prag undir því yfirskini, að
hann væri formaður viðskipta
nefndar, en hann fór ekki úr
landinu fyrr en allt vald var
tryggilega í höndum kommún-
ista. Þá bárust fregnir um liðs-
flutninga sovézkra hersins við
landauærin.
Að því kom í Prag, að vopn-
uð lögregla réðist inn í skrif-
stofu Jafnaðarmanna og hand-
tók starfsmenn flokksins á þeirri
forsendiu að fundist hefðu skjöl
sem sönnuðu, að flokkurinn und
irbyggi byltingu. Jafnframt tók
Nosek innanríkisráðherra fyrir
öll ferðalög úr landi, án leyfis
stjórnarinnar. Þegar svo komm
únistar hótuðu meiriháttar blóðs
úthellingum, gafst Benes for-
seti upp. 25. febrúar viðurkenni
hann skipan nýrrar stjórnar
undir forsæti Gottwalds, þar
sem sæiti áttu 12 kommúniskir
ráðherrar af 24. Andstöðublöð
kommúnista voru bönnuð og
ritstjórar þeirra handteknir,
geysilegar hreinsanir voru gerð
ar í öllum ráðuneytum, hverj-
um grunsamlegum starfsmanni
sagt upp og kommúnistar settir
í staðinn, fjöldi kennara í öll-
um skólum var handtekinn, allt
frá barnaskólum upp í háskóla,
svo og leiðtogar stúdentasam-
taka, blaðamannasambandið var
þegar algerlega í höndum komm
únista ag voru allir anidstæðing
ar þeirra reknir úr því og fyr-
irskipuð var ströng ritskoðun á
allar t ímar i t.s g reina r. Erlend
blöð voiru flest böranuð. Næstu
daga var þessari starfsemi hald-
ið áfram og 27. febrúar fyrir-
skip aði memntam álar áðherra
landsins að í öllum skólum lands
ins skyldu hengdar upp myndir
af Stalín, einræðisherra Sovét-
ríkjanna, Nosek, innanríkisráð-
herra fyrirskipaði siðan 2—3
daga hátíðahöld til þess að
fagna því að þjóðin hefði öðl-
ast „frelsi".
Dómstólar landsins fóru ekki
varhluta af hreinsunum. Lög-
fræðingar voru sviptir réttind-
um unnvörpum og dómarar rekn
ir frá embættum, en kommúnist
ar settir í stöður þeirra. Sam-
tímis var haldið áfram þjóðnýt
ingunni, sem hafði verið vel á
veg komin. Öll fyrirtæki, sem
höfðu fleiri en fimmtíu manns
í siinni þjónustu voru þjóðnýtt
og jörðum var skipt niður.
Lát Mazaryks.
Fylgjendur lýðræðisins í Tékk
óslóvakíu höfðu verið gerðir
gersamlega óvirkir Þeir fieng'U
ekki rönd við reist og flestir
gáfust upp við að malda í mó-
inn. Jan Mazaryk, sem allan
tímann hafði gegnt embætti ut
anríkisráðherra og leitt flokks
pólitískar deilur hjá sér, lézt
skyndilega 10. marz. Hann
fararast látinn fyrir utan glugga
skrifstofu sinniar í utaniríkisráðu
neytinu í Prag kl. rúmlega 6
að morgni. Af opinberri hálfú
var skýrt frá því, að hann
hefði framið sjálfsmorð með því
að stökkva út um glugga á
skrifstofu sinni. Fallið var þrett
án metrar. Svipuð urðu örlög
Dartina, er sviptur hafði verið
embætti dómsmálaráðherra. Báð
um sveið sárt að sjá hvað gerzt
hafðd. Og kommúraistar vissu
sem var, að þeir yrðu ekki
þægiliegir viðskiptis, en erfitt að
losna við þá vegna persónulegra
vinsælda þeirra.
Þegar Maaaryk fanrast látmn
hinn 9. marz 1948, vakti það
feikraa athygli um allan heim
og íréttastoÆnanir og blöð
skýrðu sem ítarlegast frá öllu,
sem vitneskja fékkst um varð-
andi hinn sviplega dauða utan
ríkisráðherrans. Þá strax voru
skoðanir manna mjög skiptar
um hvort Masaryk hefði raun-
verulega framið sjálfismoirð
eins og staðhæft var eða verið
myrtur. Og fulltrúi Tékkósló-
vakíu hjá Samieinuðu þjóðunum,
dr. Papenek, ritaði Tryggve
Lie, framkvæmdastjóra Sameira
uðu þjóðanma brétf þar sem
hanra fór fram á að ástandið í
Tékkóslóvakíu væri rannsakað.
Það var ekki fyrr en nú í
vetur, 20 árum síðar, eftir að
losnað hafði um hötftin í Tékkó
tslóvakíu, að fram komu vitni,
sem verið höfðu í Cernin-höll
þetta örlagaríka kvöld og
sögðu sögur af dularfuMri bif-
reið sem kom þangað um
kvöldið.
Skömmu síðar faranst Masar-
yk sem hafði skömmu áður beð
ið um að vekja sig morguninn
leftir, í hal'largarðinum. Annað
vitni var læknirinn, sem hafði
skoðað líkið fyrir greftrun, og
berati nú á ýmis atriði, er bentu
til þess að hann hefði ekki
fraxnið isjálfsmorð.
Afstaða Þjóðviljans.
Þjóðviijinn hafði á sínum
tíma sínar skýringax á hinu
sviplega fráfalli Masaryks. f
Þjóðviljanum 12. marz 1948 seg
ir m.a.:
„Þessi mikilhæfi stjórnmála-
rnaður, sem var að upplagi fín
gerður listamaður virðist þann
ig hafa svipt sig lífi vegna
þeirrar trylltu áróðursherferð-
ar, sem bandaríska utanríkis-
ráðuraeytið stendur fyrir og
einnig nær hingað til fslands."
Ennfremur segir í Þjóðvilj-
anum: „Nafn hans var þekkt
um allan heim, og hinum sið-
lausu áróðursleppum reyndist
erfitt að ata hann auri, þó það
væri vissulega reynt.“
„Og þessi vesælu málgögn
bandaríiska utanríkisráðuneytis-
ins ganga enn lengra. Morgun
blaðið er svo ósvífið í gær að
halda því fram, með dylgj um og
brigzlyrðum, að Masaryk hafi
vierið myrtur af Tékkum! Tékk
ar hefðu sem sagt átt að myrða
einn helzta forystumaran sinn í
stóratburðum síðustu daga,
srvipta sjálfa sig virtum leið-
'toga og leggja hinum erlendu
æsingamönnum vopn upp í
hendurraar. Er hægt að hugisa
sér öllu siðlausari og heimsku-
legri áróður. Jafnvel persónu
legur harmleikur er þessum
launuðu ritleppum ekki heilag-
ur.“
. „En skrif dollarablaðanna
um lát Jans Masaryks eru
vissuliaga í algjöru samræmi við
aranan frétftaflutning frá Tékkó
slóvakíu. Allt skal notað til
æstoga, engra stórlyga svifisit
og öllum fölsunum beitt. Til-
gangurinn helgar meðalið, virð
ist vera kjörorðið, og tilgang-
uriran er sannarlega ekki feg-
urri en baráttuaðferðimar. Etf
þess er nokkur kostur, að ala
hér upp fasistískan hugsunar-
hátt, þar sem ofsi og trylling-
ur á að stjórna afstföðu nxanna,
en ekki vit og stillirag. í Heim
dalli, félagi ungra sjálfstæðis-
manna er markvisst uranið að
því að ala upp háfaeistíska ai
stöðu hjá nýfermdum unglirag-
um, sem ekki hafa þroska til
að standast bellibrögðin. Og
það er í sannleika ógeðslegt, að
Framhalð & bls. 31
Jan Mazaryk utanríkisráðherra á líkbörunum 12. marz 1948.