Morgunblaðið - 22.08.1968, Blaðsíða 12

12
MORGUNfeLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 22. ÁGÚST 1968
# Skyldi ekki óhætt að telja
síðustu áramót, 1967—68, býsna
merkileg tímamót í nútímasögu
þjóðanna, sem byggja Austur-
Evrópuríkið Tékkóslóvakíu. —
Það voru áramótin, sem mörk"
uðu upphaf tímabils meira
frjálsræðis og litríkara lífs en
þjóðin hafði búið við um
tveggja ára skeið; upphaf tíma-
bils bjartra vona og stórfeng-
legra fyrirætlana, sem bundinn
var endi á svo skyndilega með
hernaðarihlutun stórvetdisins í
austri og fylgiríkja þess; með
skriðdrekum bræðraþjóðanna
undir yfirskyni úrelts lyga-
þvættings, sem enginn viti bor
inn maður í veröldinni leggur
minnsta trúnað á.
• Áramót eru tími, er mönn
um verður tíðum hugsað, hvað
framtíðin muni færa þeim —
og eflaust hafa margir um það
hugsað austur í Tékkóslóvakíu
fyrir nær átta mánuðum. Þá
hafði mánuðum saman verið
vaxandi ólga i landinu, ekki ein
göngu meðal óbreyttrar alþýðu
manna heldur og innan sjálfs
kommúnistaflokksins.
Breytingarnar í heimi komm
únismans sem orðið höfðu
Kommúnistaleiðtogarnir sem sóttu Bratislavafundinn, við athöfn, er blómsveigur var lagður við
minnismerki sovézku hermannanna, sem féllu í baráttunni við nazista í Tékkóslóvakíu í styrj-
aldarlokin.
þjóðernishreyfingu Slóvaka
mjög fiskur um hrygig og
krafðist slóvakiska þjóðfrelsis-
ráðið þess að Tékkóslóvakía
yrði gerð að sambandsríki og
Slóvökum tryggt ful'lt fj^lsi á
við Tékka. Eru aðeins liðnir ör
fáir dagar, síðan lokið var und
irbúminigi áætlunar þar að lút-
andi.
Novotny sviptur forseta-
embætti.
En svo aftur sé vikið að
árásunium á Novotny, þá var
nú orðið þunnskipað lið sterk
ustu stuðningsmannna hans í
flokknum og 22. marz lét hann
undan og sagði af sér forseta-
embættinu, fyrstur leiðtoga
kommúnistaríkis, sem hrökkl-
aðist úr embætti vegma ánása
blaða, útvarps og sjónvarps —
og óbreyttra flokksmanna, sem
höfðu á flokksfundum víðsveg
ar um landið krafizt afsagnar
hans. Við embættinu tók
skömmu síðar Ludvik Svoboda,
73 ára hershöfðingi, er verið
hafði yfirmaður tékkneska
hersins, sem barðizt með Rúss-
um í heimsstyrjöldinni síðari
FRELSISHREYFIIMGIN
í TÉKKÓSLÓVAKÍII
— og aðdragandi innrásarinnar
smám saman og fengu aukinn
byr, þegar opinber varð deila
Rússa og Kínverja upp úr 1960
höfðu einnig haft sín áhrif í
Tékkóslóvakíu, enda þótt þær
yrðu þar hægari en til dæmis
í Ungverjalandi og Póllandi,
avo ekki sé talað um Rúmeniu.
J>ó var ýmisllegt gert til endur
bóta, þar á meðal var komið á
ýmsum umbótum í efnahags-
málum árið 1966. Losað var
um hömlur á utanríkisviðskipt
um og fyrirtækjum veitt aukið
sjálfsákvörðunarvald. Þessar
uimbaetur voru þó aðeins gerð-
ar vegna þeiss, að þær voru ger
samlega óumflýjanlegar — efna
hagsástandið í landimu var að
verða ákaflega bágborið. Engu
að síður mættu þær öflugri
andspyrnu hinna íhaldsamari
afla kommúnistaflókksins, sem
ekki höfðu séð þann sannleika,
sem tékkneskur hagfræðing-jr
lýsti í sumar; hann sagði, að
fltórkostlegasta afrekið, sem
unnið hefði verið í Tékkóslóvak
íu á þeim tuttugu árum, sem
kommúnistar hefðu haift þar
völd.hefði verið að koma land-
inu, sem eitt sinn var eitt blóm
legasta iðnaðarríki Evrópu nið
ur á stig vanþróaðs ríkis.
Smám saman urðu hin frjáJs
lyndari öfl flokks og þjóðar
djarfari og kröfuharðari og var
nú meðal annars farið að gera
kröfur um aukið frjálsræði í
menningarmálum. Á þingi tékk
nesikra rithöfunda í fyrrasumar
hafði verið deilt harðlega á
flokksstjórnina fyrir íhaldssemi
og undir þá gagnrýni tóku slóv
askir rithöfundar. Þjóðemis-
vitund Slóyaka fór vaxandi og
jafnframt andúð þeirra á stjórn
völdunum í Prag, þar sem Tékk
ar voru allsráðandi. Bftir júni
fltyrjöldina milli Araba og ísra
elsmanna jókst ólgan mjög og
einn þekktasti rithöfundur
landsins, Vladislav Mnacko,
ifflúði land eftir að hafa gagn-
rýnt afstöðu stjómar landsins.
Þegar leið að áramótum urðu
dieilumar innan kommúnista-
flokksins harðari og háværari
fcröfumar um, að Antonim Nov
otny, sá gamli og gallharði stal
ínisti, yrði látinn víkja fyrir
yngri mönnum og frj'álsliyndari.
Leonid Brezhnev, gamall vin-
ur Novotnys kom í heimsókm
til Prag, að tailið var til að
styrkja hann í sessi en þær til
raunir virtust lítinn árangur
þera.
Um áramótin hafði hinum
frj állslyndari armi flokksins vax
ið svo fiskur um hrygg, að
honum tókst að fá Novotny burt
úr stöðu aðalritara flokiksins.
Við henni tók Alexamder Dub-
cek, 46 ára Slóvaki, sem verið
hafði formaður miðstjórnar
flakksdeildarinnar í Slóvakiu.
Novotny hél't áfram forseta-
embættinu, en þar reyndist
honum vistin litt örugg. Deil-
urnar héldu áfram og æ fleiri
járn stóðu á gamla manninum.
Þess var miskunnarlaust kraf
izt að hann gerði grein fyrir
stefnu undanfarinna ára og upp
ilýsti til fulls ýmis óþverramiál,
sem aldrei höfðu verið rædd op
inberlega.
í byrjun marzmánaðar flúði
tékkneskur hershöfðingi, Jan
Sejma til Bandaríkjanina. Var
hann yfirmaður stjórnmáladeild
ar innan ríkisráðuneytisins og
kom nú upp úr kafinu,- að hann
hafði gert tilraun til þess að
tryggja Novotny í sessi með því
að beita hervaldi. Sú tilraun
var að engu gerð, er hiershöfð-
ingjar, hlynntir Dubcek, kom
ust að því, hvað til stóð. —
Skömmu síðar frarndi annar
hershöfðingi, Vladimir Janko,
varalandvarnaráðherra lands-
ins, sjálfsmorð. Hann hafði áður
verið sviptur völdum, og þann-
ig fór um fleiri menn á næstu
vikum, Yaruslav Manula, yfir
mann öryggislögreglunnar, Jos
ef Bartuska ríkissaksóknara
(sem seinna framdi sjálfsmorð)
og fleiri hiáttsetta valdamenn.
Einnig var rekinn frá völd-
um Jiri Hendrych, helzti hug-
takasérfræðingur kommúnista-
flokksins, og höfuðandstæðing-
urfrjálslyndra blaðamanna og
rithöfunda.
Smám saman var ritfnelsi
aukið, ritskoðun afnumin og
gam'iar sjálfstæðis'hetjur og
stjórnmála hylltar í gröfum sin
um. Stúdentar fóru hópgöng-
ur að leiði Jans Masaryks, og
stöðugt urðu háværari kröfum
ar um að Novotny gerði grein
fyrir hinum blóðugu hreinsun-
um á Stalínstímanum. Skipaðir
voru menn til þess, að rann-
saka glæpi og hryðjuverk þess
tíma. — Meðal þeirra var
varaforseti hæstaréttar, dr. Jos
ef Bretsansky. Talið var, að
hann hefði komizt yfir merk
leyndarskjöl um þessa atburði,
er hann í byrjun apríl fannst
hengdur í tré. Hvort hann
framdi sjálfsmorð eða var myrt
ur, var ekki vitað.
Verkalýðurinn tók að
kvarta urndan óþolandi afskipta
semi kommúnilstaflokksins og
þrír æðstu verkalýðsleiðtog-
arnir voru sviptir embættum.
Dubcek og stuðningsmenn hans
ræddu æ meira um nauðsyn
þess að gera breytingar í átt
til frjálslyndis innan ramma
kommúnistaflokksins og jafn-
vel auka völd þjóðþingsins á
kostnað flokksvaldsins. Eitt af
mikilvægustu skrefunum var
sú ákvörðun meirihluta flokks
deildanna, að framvegis skyldu
trúnaðarmenn flokksins kosnir
leynilegri kosningu og fleiri en
einn vera í framboði. Innanrík
isráðuneytið lofaði að endur-
skoða reglur um starf otg vald-
svið lögreglunmar og einstakir
lögreglumenn voru látnir taka
upp einkennistölur, sem hægt
væri að þekkja þá af, ef þeir
beittu óviðunandi aðferðum
gagnvart borgurum.
Meðan þessu fór fram jókst
og hafði femgið nafnbótina
„hetja Sovétríkjanna". Hann
var enn vinveittur Rússum
enda þótt hann hefði um tíma
átt í nokkrum brösum við Stal
ín.
Nokkrum dögum eftir afsögn
Novotnys fór Dubcek á fund í
Dresden, þar sem saman voru
komnir leiðtogarnir sem ásamt
Rússum stóðu nú að inmrásinni
í landið. Þar lýsti Dubcek því
yfir, að ekki kæmi til greina
að hverfa aftur ti'l fyrri stefnu
og stjómarfars Tékkóslóvakíu,
en jafnframt lagði hann
áherzlu á samstöðu með ríkjun
um í utanríkis- og varnarmál-
um.
Á þessum fundi varð ljóst,
hve mjög kommúnistaleiðtog-
arnir óttuðust þróunina í Tékkó
slóvakíu og upphófust nú í
'löndum þeirra mikiil blaða-
skrif og hávær gagnrýni á at-
burðinia í landinu. — Há-
værust voru skrifin í Moskvu
og menn veltu því fyrir sér,
hvort Rússar mundu grípa til
efnahagslegra refsiaðgerða
gegn Tékkum, en engum datt
þá í Img sá möguleiki, að þeir
huigsuðu til hernaðar’íMuitun-
ar. Menn hugguðu sig við, að
Alexei Kosygin, forsætisráð-
herra, sagði í viðtölum við tékk
neska ráðamenn, að Sovétstjórn
in mundi ekki skipta sér af
þróuninni, enda fulivissuðu
þeir hann um, að hver.gi yrði
hnikað veldi kommúnismans í
landinu. En það varð smám
saman ljóst, að til voru harð-
ari menn í Kreml en Kosygin.
Þar var líka maður að nafni
Leonid Brezhnev. Hann var
lengi þögull um það, sem gerð
ist í Tékkóslóvaikíu eftir að til-
raun ihans til að ihjálpa Nov-
otny hafði mistekist. Opinber-
lega sagði hann ekkert um þró
unina þar fyrr en undir lok
marzmámaðar, er hann hélt
ræðu á fundi stjórnar flokks-
ins í Moskvu. Þar hélt hann
fram ósveigjanlegtri réttrúnað-
arstefnu, gerðist talsmaður
járnharðs flokksaga, réðst
harkalega á ókyrrðina meðal
sovézkra menntamanna og ann
arra mennta- og listamanna í
Austur-Evrópu. Hann lét á sér
heyra að slíkum mönnum ætti
að setja þröngar skorður. Eng-
inn var í vafa um, að Brezhnev
Frá viðræðunum í Ciema nad Tisau.