Morgunblaðið - 22.07.1969, Blaðsíða 16

16
MORGUNB LAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 22. JÚL,f 106»
JltttgtlltMfaftft
Últgiefiandi H.f. Árvafcur, R«yfcjaivák.
Fnamfcvæmdastj óri Haralidur Sveinsson.
’Ritotjóraí Si'gurður Bjamiason frá Ylgur.
Mattto'as Jofcannessten.
Eyjólfur Konráð Jónsson.
EitstjómarfuHlfeúi Þorbjöm Guðmtmdsson.
rtréttastjórf Bjöm Jófcannsson.
Auglýsingiaatjöxi Aini Garðar Kristinason.
Eitstjórn og afgreiðsXa ASalstræti 6. Simi 10-100.
Auglýsingar Aðal'stræti 6. Sími 22-4-80.
Asikriiftargjald fcr. 150.00 á mánuði innanlands.
I lausasölu kr. 10.00 eintakið.
FYRSTU SPORIN Á
HAFIKYRRDARINNAR
ÞEGAR bandarísku geimfararnir
Neil Armstrong og Edwin Aldrin
stigu fæti á tunglið, hófst nýtt
skeið i sögu mannsins. Hið ótrú-
lega hefur gerzt. Við stöndum
á þröskuldi nýrrar aldar.
En — „fyrir utan blasir við
geimurinn, líkari gömlu Ijóði en
„vísindum nútímans", „segir í
Apollo-ljóði ungs skálds, Jó-
hanns Hjálmarssonar. Merkasta
áfanga í langri sögu geimvísinda
er náð. „Þetta er lítið manns-
skref, en stórt stökk fyrir mann-
kynið". Langþráður draumur er
orðinn að veruleika. Spor geim-
faranna geymast um milljónir
ára á tunglinu, þau eru óafmáan-
leg i sögu mannkynsins. Einn
helzti forystumaður geimferða,
Rússinn K. E. Tsíolkovsky, líkti
jörðinni við „vöggu hugans",
og bætti við „enginn lifir i vöggu
til eilifðar".
Mannkynið er nú stigið út úr
vöggunni. Hvítvoðungurinn er
byrjaður að ganga. Vonandi á
hann langt líf fyrir höndum. En
hvað ber það í skauti sér?
Þegar ftalinn Galileó Galileí,
sjáandi nýs tíma, beindi sjón-
auka sínum að himni nótt eina
1609 breyttist heimsmynd
mannsíns í einni svipan. Alheim-
urinn stækkaði í vitund hans, og
hefur æ siðan haldið áfram að
stækka. Heimsmynd miðaldanna
var dauð. Nýr tími blasti við: „Ég
er alveg gagntekinn af þessari
nýju uppgötvun, og ólýsanlega
þakklátur Guði fyrir þá náð, er
hann hefur sýnt mér, með því að
láta það falla í minn hlut að upp-
götva þessi undur, er hafa verið
óþekkt öllum fyrirrennurum
mínum", ritaði Galíleó í bréfi til
vinar sins.
Frá örófi alda hefur himinninn
vakið manninum aðdáun, skorað
hann á hólm. Allt frá því um
3000 f. Kr. eru til goðsagnir
um uppruna og gerð sólkerfis-
ins og hnettina sem volduga
guði. Síðar voru reikistjörnurn-
ar, sól og tungl færð í liki
manna og dýra, sem gædd
voru dularfullum eiginleikum.
Við þekkjum þessa kynjaveröld
úr trúarbrögðum margra þjóða;
þannig hugsuðu Fom-Egyptar
sér alheiminn sem tiltölulega
einfalda endurtekningu. Þeir
þóttust hafa nokkra reynslu fyrir
þvi að gyðja himinsins gleypti
sólina á kvöldin. en skilaði
henni aftur á morgnana. Svip-
aðar hugmyndir þekkjum við úr
Gylfaginningu Snorra. Mánagarm
ur fyllist með fjörvi allra þeirra
er deyja „ok hann gleypir tungl,
en stökkvir blóði himin ok loft
öll."
Sagt hefur verið að stjömu-
fræðin hafi losnað við sinn
versta fjötur 1512, þegar Koper-
nikus gerði sólina að miðju sól-
kerfisins. Siðan hafa vísinda-
menn uppgötvað hverja stað-
reyndina á fætur annarri, um
gerð geims og stjarna, og hefur
þróunin hin siðari ár orðið svo
ör, að vel mætti komast svo
að orði, að vísindi siðustu ára
hafi unnið með Ijóshraða saman-
borið við það sem áður gerðist.
Nú hafa menn um nokkurra
alda skeið vitað að sólin er mið-
depill sólkerfisins, og mun
stærri en reikistjörnurnar niu
sem um hana snúast: Merkúr,
Venus, jörðin, Mars, Júpíter,
Satúrnus, Úranus og Plútó. I
fornum menningarríkjum Egypta-
lands og Mesapótamiu gátu
menn ekki hugsað sér jörðina
öðruvísi en flata, og augljósan
miðdepil alheimsins. Grikkir
aftur á móti vörpuðu snemma
fyrir borð þeirri almennu hug-
mynd að jörðin væri flöt og álitu
að hún væri hnöttótt, drógu þá
ályktun af lögun skugga þess,
sem hún varpaði á tunglið.
Grískur vísindamaður hélt því
fram 275 f. Kr. að sólin væri
miðja heimsins og stærri en
jörðin. Annar Grikki áætlaði
stærð jarðarinnar og skeikaði
ekki nema um 6% frá því rétta.
Síðar varð alger stöðnun í
stjörnufræði i 1000 ár, eða þar
til kom fram á 15. öld, að snilld
griskra stjörnuhugsuða fékk sin
önnur töðugjöld.
Þegar Kopernikus hinn pólski
lá banaleguna, birtist hið mikla
verk hans „Um göngu himin-
tunglanna", það var 1543. Bók
hans varð fyrir ofstækisfullum
árásum afturhaldssamrar klerka-
stéttar. Arftaki hans, Galileó.
varð að afneita sannfæringu
sinni öld síðar og Giordano
Bruno, sem var sömu skoðunar
og þeir Kopernikus, var brennd-
ur á báli fyrir trúvillu. Rit Koper-
nikusar var bannað í 200 ár, en
sannleikurinn verður aldrei reirð-
ur í fjötra. Hann brýzt fram
hvað sem kreddum og ofstæki
líður. En ekki er alltaf vist að
við sjáum rétt og vitum nákvæm
lega. hvaða atburðir i sögunni
eiga eftir að marka mest tima-
mót. Þannig fór starf fyrtaldra
manna og hugvit framhjá mörg-
um, ekki sízt byltingarkennd
sannleiksvísindi Kopemikusar:
„Þeir vita ekki að hann
sem heilsar þeim
oft á daginn
hjó þessa jörð af feyskinni
rót og henti
sem litlum steini langt
út í myrkur og tóm",
segir Hannes Pétursson i nið-
urlagi merks Ijóðs um Kopernik
us og samtíðarmenn hans.
Við stöndum á þröskuldi nýrr-
ar heimsmyndar. Kannski eiga
geimferðirnar eftir að gjörbylta
öllum hugmyndum okkar um
upphaf lífs og þróun, sólkerfi og
vetrarbrautir. Kjami þeirrar
heimsmyndar sem við nú búum
við, er sá, að sólkerfið sé um
5 milljarða ára gamalt og það
hafi tekið á sig núverandi mynd
skömmu eftir að sólin varð til
úr miklu skýi ryk- og loftteg-
unda. Reikistjörnurnar séu
þannig einskonar ryk- og loft-
tegundaafgangar, sem sólin
þurfti ekki á að halda. Vafalaust
á þessi heimsmynd eftir að
breytast verulega. En áreiðan-
lega er hún nær sanni en heims-
mynd miðaldakirkjunnar eða
þeirra, sem gáfu „línuna" í
Egyptalandi hinu foma. Heim-
ur þeirra var landræma, sjón-
deildarhringurinn, næsta haf.
Yfír skein sólin. Guð birtu og yls.
Og tunglið, ólýsanlegur dular-
fullur heimur út af fyrir sig og
óyfirstiganlegt takmark.
Nútimavisindi og geimrann-
sóknir munu innan tíðar boða
okkur ný sannindi. Fyrst og
fremst mun leitin beinast að
lífi utan jarðarinnar. Enginn
getur búizt við því að könnuðir
sólkerfisins muni svara öllum
spurningum um lífið. „Hinsvegar
mun fundur lifandi vera eða vit-
neskja um liðnar lífverur á tungl-
inu eða reikistjörnu, verða einn
merkasti atburður i sögu visind-
anna, atburður er kasta mun
nýju Ijósi á ráðgátuna miklu, og
líklega enn einu sinni fá okkur
til að endurskoða afstöðu okkar
gagnvart alheiminum", segir í
merku riti.
Skima af þessu nýja Ijósi
berst okkur nú frá gömlum fylgi-
naut. tunglinu. Og þetta Ijós mun
ekki sízt lýsa upp stöðu manns-
ins og tilveru, veita honum
mikil sannindi um hann sjálfan.
Sá kafii verður áreiðanlega ekki
þýðingarminnstur í þeirri bók
sem fjalla mun um þá nýju öld,
sem nú er að rísa.
Margt hefur nú þegar áunnizt
i könnun tungls og reikistjarna.
Þannig vitum við ýmislegt um
tunglið, og þær upplýsingar sem
bandarísku geimfaramir koma nú
með heim verða ómetanlegar.
Þær verða ríkuleg uppskera fyrir
allt erfiði, sem þúsundir manna
hafa innt af hendi á undanförnum
árum. Fróðlegt er t. d. að bera
saman lýsingar geimfaranna á
tunglinu eins og það kom þeim
fyrir sjónir, og þá fræðilegu vit-
neskju sem visindamenn hafa
safnað saman á undanförnum
árum. Nú þegar hafa fengizt
svör við deilumálum: hvort t. d.
yfirborð tunglsins sé gert úr
hörðu bergi eða ryksæng, sem
hættuleg sé geimförum. Og
væntanlega fæst innan tíðar
skorið úr gömlu deilumáli,
hvort eldgos eru tíð eða hvort
gigarnir á tunglinu hafa mynd-
azt, er loftsteinar rákust á yfir-
borðið.
Eða hver er uppruni tungls-
ins? Sumir vísindamenn álíta
að það hafi myndazt um leið og
jörðin og hafi verið fylgihnöttur
hennar frá upphafi. Aðrir, að
það hafi verið hluti jarðar, og
enn aðrir, að þau hafi orðið til
á mismunandi tímum, úr mis-
munandi efnum. Tunglið hafi
fyrst verið sjálfstæð reikistjarna,
en siðan ánetjazt aðdráttarafli
jarðar og orðið að fylgihnetti
hennar.
Nú virðist sú skoðun fá auk-
inn byr að tunglið hafi klofnað
frá jörðu.
Hvaða leyndardóma munu
mælitækin, sem geimfaramir
skilja eftir á tunglinu, afhjúpa?
Ekki getur verið ónýtt fyrir vís-
indamenn að geta reiknað ná-
kvæmalega út fjarlægðina mílli
jarðar og tungls með tækjum
sem Armstrong og Aldrin skildu
eftir á Hafi kyrrðarinnar.
Þannig verður mörgum spum-
ingum svarað á næstunni. En
mest er þó um það vert, að yfir-
borðslög tunglsins eiga sér enga
hliðstæðu hér á jörð. Þar er
ekkert gufuhvolf, og yfirborð
tunglsins hefur ekki orðið fyrir
neinu hnjaski nema af loftstein-
um, engri veðrun. Það hefur því
að geyma sögu um atburði er
gerðust í sólkerfinu fyrir milljörð
um ára. Tunglið er bók, sem
visindamenn geta flett á næstu
árum og fundið þar óþrjótandi
ný sannindi. Fyrstu ferð manns-
ins til tunglsins hefur verið lýst
svo að hún sé „eins og heilu
bókasafni týndra bóka sé allt
í einu lokið upp fyrir okkur".
Þetta eru orð að sönnu. A jörð-
inni hafa heimildirnar fyrir löngu
eyðzt fyrir vindi, regni og öðr-
um náttúruöflum. Bók jarðarinnar
er margþvælt handrit. Það er því
ekki að furða, þótt vísindamenn
horfi til þess með tilhlökkun og
nokkurri eftirvæntingu að
„fletta" tunglinu.
Og hvað um líf á öðrum hnött-
um? Kannski hefur tunglið ein-
hvern tíma haft allmikið loft-
hvolf og jafnvel raunveruleg
vötn í stað þeirra sem nú eru
rangnefnd höf. Líf í einhverri
mynd kann að hafa þróazt þar
löngu áður en það birtist á jörð-
inni. Kannski geymir tunglið
menjar þessa lífs í óteljandi út-
gáfum, sem síðar dóu út og eru
nú ekki annað en undarlegir
steingervingar, sem jarðfræðing-
ar framtíðarinnar geta glímt við.
Enn ein eggjun, enn ein áskorun.
Enn ein ástæða fyrir því, að
þeim peningum hefur verið vel
varið, sem hafa gert það kleift,
að þeir Armstrong og Aldrin
hafa nú skilið eftir sig fyrstu
sporin í „þessari fögm, fögru
auðn" þessa kyrra hnattar.
Tunglið á ekki sizt eftir að
verða frábær áningarstaður á
leið mannsins til annarra hnatta.
Það er eins og stikla í geimn-
um. Það þarf tuttugu sinnum
minni orku til að komast þaðan
en frá jörðu. Af þessu sést að
það hefur höfuðkosti, sem birgða
stöð fyrir geimflug. „Þetta er
eitt af því sem gerir þróun tækni
og iðnaðar á tunglinu svo mikil-
væga. Þegar unnt verður að taka
eldsneyti frá tunglinu fremur en
frá jörðu, lækkar kostnaður við
ferðir milli jarðar og tungls gif-
urlega. Það þarf ekki lengur að
smiða — og láta fyrir róða —
eldflaugar, sem vega þúsundir
tonna, til að koma fáeinum smá-
lestum til tunglsins", segir i ný-
legu vísindariti. „Þá munu tungl-
ferðir breytast úr sýningarflugi
í álitlega atvinnugrein". Og enn-
fremur segir: „Enn sem komið
er, getur enginn sagt fyrir um,
hve ört mannkynið muni dreif-
ast út um sólkerfið, eða hve
langt könnunin kann að ná. Með
kjamorkuknúnum geimförum,
sem hljóta að koma, verður unnt
að ná til alira plánetanna. Eftir
eina öld mun bamabömum okk-
ar finnast Plútó nálægari en öf-
um okkar og ömmum þótti
heimskaut jarðar á s’mum tíma.
Um það leyti verður áreiðan-
lega búið að koma upp stöðv-
um á helztu hnöttum sólkerfis-
ins. Margar þeirra verða með
sjálfvirkum útbúnaði, sem krefst
ekki viðhalds né eldsneytis
nema með löngu millibili. En
aðrar verða með föstu starfsliði
og vaxa smám saman upp úr
því að vera aðeins visindalegar
stöðvar. Að lokum gætu þær
orðið sjálfum sér nógar og jafn-
vel sjálfstæð samfélög.
Um það þarf ekki að efast,
þau öfl sem mannkynið er nú
að komast yfir, nægja til að um-
breyta sólkerfinu, eins og við
höfum þegar umskapað jörð-
ina ..."
Og enn er haldið út í geim-
inn. Ný vitneskja sópast að geim
kynslóð jarðar. Mariner II sendi
í desember 1962 miklu ítarlegri
vitneskju um Venus en áður
hafði tekizt að fá. Eftir 300 millj-
6n km ferðalag á 109 dögum,
eyddi Mariner II 35 mínútum í
að hlusta á Venus, áður en hann
hélt inn í eilífðina á braut um
sólu. Upplýsingar hans leiddu
til lykta langvarandi deilur. Yfir-
borð Venusar er mjög heitt, eða
um 400 til 450°C. Öðrum Marin-
er var einnig ætlað mikið hlut-
verk, er hann var sendur á loft
1964 til að kanna Marz. Eftir
7J mánaðar ferð, eða fjórum til
fimm sinnum lengri tíma en Am-
eríkuferðir Leifs og Kólumbusar
tóku, fór hann framhjá Mars í
9.850 km fjarlægð. Ný vitneskja
streymdi inn. Gervihnetti og geim
för er ekki einungis hægt að
nota til að efla fjarskipti — en
gervihnettirnir hafa raunar gert
byltingu í þeim efnum — heldur
hafa geimförin gert útvarps-
stjömufræðingum kleift að
greina höfuðdrætti á yfirborði
reikistjamanna og finna hvort
þær snúast um möndul sinn.
Komið hefur i Ijós að Venus er
fjöllótt. og tekizt hefur að svara
hinni gömlu spumingu um snún-
ing Merkúrs. Útvarpsstjömu-
fræðin er í örri þróun. Hún hefur
enn reynzt lang mikilvægasta
aðferðin við athugun á reiki-
stjömunum, og miklar vonir við
hana bundnar. Fjarskiptasam-
band við Mariner II hefur leitt
í Ijós, að Venus er forboðinn
staður. Þannig eyddi hann á 35
m'mútum margra alda vonum og
vangaveltum um líf á Venusi,
eða eigum við fremur að segja:
margra alda misskilningi? Upp-
lýsingar frá Mars hafa aftur á
móti sýnt að hann mun veita
jarðfræðingum, stjömufræðing-
um og veðurfræðingum næg við-
fangsefni enn um áraraðir. Hugs-
anlegt er, að þessar ferðir og
mönnuð geimför til reikistjam-
anna eigi eftir að umbreyta líf-
fræðinni, koma okkur í fyrstu
kynni við líf utan jarðar.
Þannig er enn margt í óvissu
— en eitt er þó víst, að maður-
inn á langa ferð fyrir höndum,
ef hann ætlar sér, þó ekki sé
nema að rannsaka næsta ná-
grenni jarðar.
Ef minnzt er á aðrar vetrarbraut
ir, verða allar tölur svo svimandi
háar, að óskiljanlegt er hverjum
venjulegum manni. Geimfara,
sem færi með Ijóshraða, mundi
t. d. finnast tíminn nærri kyrr-
stæður. Albert Einstein „afneit-
aði ... einnig hinum algjöra,
jafna og sírennandi straumi tím-
ans" segir Gísli Halldórsson í
bók sinni „Til framandi hnatta".
Ef hægt væri að sendi geimfara
til vetrarbrautarinnar Andró-
medu og heim aftur á Ijóshraða,
eða því sem næst, mundi jörðin
hafa elzt um 4 milljónir ára, er
hann kæmi heim aftur, en geim-
farinn sjálfur um aðeins 56 ár.
Þessi þversögn er meina en órar
og ímyndun. Einstein setti hana
fyrstur fram, en hún hefur nú
fengið stuðning af ýmsum til-
raunum. Vel getur verið, að
menn eigi eftir að ferðast til
vetrarbrauta og snúa aftur til
jarðar á fáeinum dögum að
þeirra tali. En tíminn á jörðinni
stöðvast ekki, og þegar þeir
kæmu aftur, væru liðnir tugir
milljarða ára. I Ijósi þessara
staðreynda er hægt að fullyrða,
að maðurinn er ekki enn orðinn
herra himins og jarðar! Jafnvel
þótt hann gæti ferðazt með Ijós
hraða, yrði alheimurinn honum
sem lokuð bók. „Með athugunar-
stöð á tunglinu gera menn sér
meðal annars vonir um að fá
endanlegt svar við jafnmikilvæg-
um spumingum og þeim, hvort
alheimurinn sé í raun og veru
að þenjast út, og hvort hann
sé óendanlegur eða ekki", segir
dr. Þorsteinn Sæmundsson í Les
bók Morgunblaðsins, sem helg-
uð var tunglferðinni.
Við stöndum við dyr eilífðar-
innar. Þeim sem geta ekki hugs-
að sér tilveruna endalausa, skal á
það bent að einhver hefur reikn-
að út að þvermál alheimsins sé
um 672,000,000,000,000,000,000
000 km Ijósára. Mundu ekki hér
eiga við orð bandariska skáldsins
Archibalds Mac Leish: Það eru
kynlegar stjömur í grennd við
Aiktúrus. Raddir hrópa á ókunn-
ugt nafn í himninum.
Samt er ástæða til að fagna
tunglferðinni, þessum að sumra
dómi merkasta áfanga í
sögu mannkynsins. Við erum
komin úr vöggunni. Geimurinn
blasir við, eggjar, skorar á hólm.
Atburðir siðustu klukkutima eiga
sér enga hliðstæðu í veraldarsög
unni. Við sjáum jörðina í nýju
Ijósi „þessa góðu jörð". Ný
heimsmynd opnast fyrir sjónum
okkar. Og spor geimfaranna
munu um alla framtið minna á
snilld mannsins, hugvit hans og
hugrekki.