Morgunblaðið - 23.09.1969, Blaðsíða 17

MORjGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 23. SEPT.
17

verager
ríki blómanna
EFTIR ÞORSTEIN MATTHÍASSON
Hjónin í Eden ásamt börnum sín urn og starfsfólki.
HVERAGERðl liggur í landi
því er lanigt framan úr öldium til-
Iheyrði Vorsabæ. í jarðabók
Árna Magnússonar og Pális
Vídalín er getið um eyðifbýlið
Litlu-Reýki. Til skamims tíma
hafa sést, og sjáist jafnvel enn,
minjar þeirrar byggðar, sem
gairðs- eða tótftairbriat unid-
ir brekkunni vastan til í þorp-
inu .
— Svo liðu aldir — og manns-
Ihöndin lét ósnortna alla þá
orku, sem útrás fékfc úr iðrum
jarðar í gerðinu undir haimrin-
uim sunnan Reykjafj alls. —
Það er fyrst að liðrau risimóli
nýrrar aldar ,árið 1902, að fjórir
menn mynda með siér félaigaskap
i því skyn-i að koma á fót ullar-
iðnaði. Fyrirtæki sitt nefna þeir
ReyfcjiafioeB og veljia því sitað við
samnefnd-an foss við Varmá.
Mennirnir, sem að þessum
framfcvæmum stóðu voru: Guð-
mumdur Jómsison frá Hrauni í
Öltfuisi, sonur hans er Guðimund-
ur Jónatan bifreiðasali í Re-ykja-
vfk, a-nnar Þ-orfinniur Jónsson,
síðan kenndur við TryggvaSkála
og Baldurslhaga, þriðji Guðni
Jónsson frá Landafcoti á Álfta-
n-esi og sá fjórði Erle-ndur Þórð-
arson síðar bóndi á Öxnalæk.
Hann hafði áður verið vinnumað
ur hjá Gunnl-auigi bón-da á Kiða-
bergi.
Ekki gdkk þessd retos-t-ur vel í
upphafii og gáfuJSt þeir félagar,
aðrír en Erlendiur, upp við fyr-
irtaakið. Honum tótosit, með
íulltingi Gunnllaugs á Kið-abergi,
a-ð fá Árraessýgliu ti-1 að standa
rneð sér að refcstrinum og vera
þar fjlárlhiaigSlieigiuir bafcfhýairl. Eft-
ir þalð vanin iaið stjóirin verlk-
'Smiðjunnar, sem fulltrúi sýslunn
-ar, Guðtnundur ísleifsis-on á Há-
eyri.
Erlendur fékk sér til h-alds o-g
•trauists m-ann að nafni Ellert
Jóhan-niesson. Hann hafði ein-
bverja þekfcingu á ullarvinmsilu
og var talið ,að í hams hönd-uim
hefði retosturimn ge-ngið bezt.
Auik starfa sinna við verfc-
smiðjun-a h-afði Erlendu-r búfé og
sjást ennþá tófitir eftir gripalhús
hams, eru þær við ha-nh kenndar
og kallaðar Erl-endartóftir.
Þessar framkvæmdir urðu tfil-
efni þess , að samfcomumiðstöð
sveitarinn-ar færðist til Hvera-
gerðis, t.d. velt fundur um sam-
eimiiingu Arinairbæillis- — og
Reykjiatkirfcju háldiinin aið Reyfcj'a
fossi ó-rið 1909 oig þó álkveðið, að
hin samein-aða ki-rikja skyldi
stamdta iað Koströnd.
Ullarverksmiðj a-n miun hafa
hætt Störfuim 1912, voru vélarn-
ar smám s-aman seldar og fóru að
Álaifossi. Húsið var selit á upp-
boði 14. maí 1915.
Þegar verksmiðjan var reist
órið 1902, vair jiatfniframt bygigð
rafstö-ð er mum vena ein meöal
þeirra allfliria fyiristu hérleind-iis. Fyr
ir þv-í verfca stótð Bj-öir'n, soiniuir
séria Amóirts á HeetL
Jaf-nt sem vélar ullarvinnsl-
unnar þögnuðu , lagðist niður
byggð og uimisvif öll í Hvera-
gerði. Aðein-s grunn-ur hússins
s-tóð eftir og hann stendiur enn.
Eirthver hafði orð á því, a-ð þar
sem ekki fenigjust innflutt gúmmí
stígvél, væri Hveraig-erði óbyglgi-
legur staður.
í lok fyrri styrjald-ar, 1914 —
1918, fóru Ölfusingar að selja
neyzluimjólk til Reykjavífcur.
Fyrstur mun hafa verið millilið-
ur þeiirrair stanfsiemi, B-öðivair Tóm
asision, ósamt leimíhivierjuim flieiiriuim.
Þar næs-t tófc við Mjóltourféla-g
Reykjiavíkur. Árið 1923, byrjar
s-vo Kristján Jóhannisison að
kaupa mjólk af bændum til sölu
og dreifingar í Reykjavífc. Hann-
hafði bsekistöð sín-a við veginn
hjá Vallalæk og byggði þar
islkiália — Kriistjóinissfcéla. —
Ekki leið á lömgu, að Kristj-án
get elkk-i tékið nema hluta þeirrar
-ar mjóillkur, s-em í boiði viar, því
framleiðislan óx en sölumöguleik
ar ekki að saona slkapi.
Þá fa-ra að h-eyrast raddir um
mjólkurbússtofnun austam Helliis
he-iðar, sem yrði sameiginlegt
fyrir Árnessýslu. Ölfu-singar
tefldu a-ð voniuim f-ram sín-
um heita stað, Hveragerði, en
um það náðist ekfci samstaða og
stof-nuðu þá Ölfusingar bú fyrir
sig í Hveinagerði. V-ar það stotfn-
sett sem samvinnufyrirtæfci ár-
i-ð 1028 og mefint — Mjólkurbú
Öfltfuisiiniga.
Strax uim haustið var hatfizt
handa um framlkvæmdir, þá graf
ið fyriir vélaihúsi og lögð vaitinE-
leiðsla. Með þessum fr-amfcvæmd
um má segja að þróun-arsaiga
þorpsins í Hveragerði hefjist, og
stöðu-gt síðan hefiu-r það byggst
upp og vaxið.
Árið 1929 er haldið áfraim
byggingu-nni undir stjórn Kristj-
án-s Vigfú-ss-onar , nú trésmíða-
meistara á Selfossi. Sama vorið
er-u byggð tvö íbúðar'hús .Húsið
Varm-ahlíð, sem Guðlmundur Gott
Skálksson byggði og stendur
ennþá. Hifit var lítið hús, er þeir
reistu Sigurður Sigurðsison bún-
aðarmálaistjóri og Inigim-ar sonur
'hans. Stóð það vestan Varimiár á
svo kall-aðri Brauðflöt, en hlaut
síðan nafnið Fagrihvamimiur. Þar,
hjá þeim feðgum, hófst fyrsti vís-
ir til garðyrfcju í Hver-agerði.
Haustið 1929 byggir Bjarni
Run-ólfsson frá Hó'lmi, rafs-töð
upp í gilinu o-g átti hún -að fu-11-
nægja mjó-lfciurbúinu. Það tók til
starfa 1. apríl 1930.
Rafstöðin reyndist fljótt ónóg
og er þá hatfizt hiainda um byiglg-
ingu annarrar, sem var samieign
mjóllkurbúisins og þeirrar startf-
sem-i, setm rikið hafði á Reykjum
— brjóstveikrah-æli og búrekst-
ur — Stöðin var 24 kw og sér-
staklega þan-nig gerð, að vöxtur
í ánni og slý trutflaði ekki gan-g
hennar.
Hún var tefcin í notfcun
16. nióvember 1930 og var þá í
ársábyrgð verfctakans, Ed-
vard Jensen, hann var dansfcur
rafvirfcj-ameistari og skildi eftir
einn stcU'fsman-n s’inn Lauritz
Ghriilstiainiaen, íllentiist hiamn í
Hveragerði og er þar en-nþá bú-
settuir, einm meðai elz’tu bougar-
anna.
Árið 1930 reisir Ölfushreppur
þinghús í Hvera-gerði oig var þá
þingataðurinn fluttur þanigað frá
KröggóLfsstöðum ,en þar hafð’i
han-n yerið í um það bil hálfa
öld. Áflas-t við pinghúsið var
sfcyngerðarihús, sem mjðlkurbúið
átti og þar yfi-r íbúð fyrir starfs-
flólk .í þessu þinghúsi var ein
stof-a ætluð til skólalhalds og þar
með er hluti atf Skólastarfsem-
inni fluttur til Hveragerðis.
Þetta hús er nú Hótel Hvera-
gerði að stofni til, þótt mjög hafi
ver'ið aufcið við p-að.
Árið 1929 eru fyrstu tvö heim-
ilin skráð á manntali í Hvera-
gerði. H-eimilið í Fagrahv-ammi og
'hieknili Guðm-undar Gobtskálfcs-
sonar.
Árið 1931 byggja Oddfelloar
barnaheimili og kalla Egillsstaðli,
var það kennt v-ið Egil Jacob-
sen, kaupmann í Reyfcjavík.
Starfseimi þessari héldu þeir uppi
í fá ár. En 1936—37, ka-upir
hreppurinn húsið, lætur endur-
byggj-a það og brey'ta í hekna-
visitariskóia og veflðiuir Hefligi Geiirs
son þar fy-rstur skól-astjóri.
Þetfta ’hús gengur nú und'ir nafn-
inu „Gaml-i stoólin-n”.
E’ftir 1931 fara Reytovikingar
að byggj-a sumarbústaði í Hvera
gerði. Nú má heita að þeim hafi
öll-um verið breytt í ársbústa-ði
og löndunium Sk-ipt í lóðir.
Árið 1933 byrj-ar frú Árný
Filippusdóttir á byggin-gu hús-
mæð-raskólans og mun h-ann hafa
t-ekið til starfa 1935.
Á árunum rétt fyrir 1940 má
segj-a, að fynst hafi komið skrið-
ur að marki á ræktun í vermi-
húsum ,sem svo óx veru'le-ga á
fyrstu árum stríðlsins, þá fjöigar
fólkinu ört og þorpið byggist
mikið. Saga gróður'húsan-na
fyrstu fimm árin er því nær ein-
göngu bundin við Faigrahvamm
og Reyki.
Á tímabili var Hvera-gerði
frægt fyrir sín slkáld og lista-
m-enn. Þá voru þeir þar allir sam
tímiis, Jóhannes úr Kötlum,
Kristján frá Djúpalæfc, Krist-
mainn Guðmuindisson og G'Uininiair
Bened'iktsson, síkáld og rithötf-
undar, og svo liisitamennirnir
Hörstouldur Björnsson og Krist-
inn Pétursson. Ef til vill hafa
hér verið fleiri slíkir á ferð, sem
ég ekki hef fest he'ndu'r á.
Árið 1939 voru íbúar staðar-
ins inman við 100, en við síð-
asta mamntal, 1. des. 1988 töld-
usit þeir 814.
Þessar upplýsingar um for-
söigu Hveragerðis ,hef ég fengið
hjá Þórði Jóhannssyni kennara,
en til hans kem ég oftast þegar
leið mín liggur auisitiur fyrir fjall.
Og n-ú á hlýju júlíkvöldi ,þegar
húmið hnígur yfir ikmaindi græna
Skóga og gróðurreiti Hveragerð-
is, rabba ég við húsbómdann í
aldinigarð'inium Eden, og fæ hjá
honum upplýsinigar um það ,sem
tilheyrir framvin-du dagsims í
dag. Þykir mér það vel hlýða, að
snúa mér til hams, þar sem ég
næstu daga hyiggst nœrast að
mestu á þeim náttúruigróðri, sem
hér er rælktaðlur undir gleri og
i í görðum.
Ekki er Edens-lundur Braga
Einar-sisonar j'afngamall þeirri
pairadiís siem í uppbatfi v-air bú-
in tfyrlstu jarðarinnar bö'rnum,
því hornsteinirii-n.n að þessar-i
gráðirnivin, var laigiðiur fyriir að-
eims 12 árum.
Og sá sem þar stóð að verki,
var ísfirzlkur sjómannisison-ur, er
æsku sína all-a lifði við þá lítfs-
hætti, sem búnir voru vestfirzk-
um sjósóknarabörnium .En hiuigur
h-ans leitaði eklki út á miðin á
kunnar slóðir feðra sinna, héld-
ur beindist að ræfctun og garð-
yrkj-u. Bragi fór á Garðyrkju-
sfcólan-n á Reykjum við Hvera-
gerði, vann síðan hjá Stefáni
Árnaisyn-i ga-rðyrfcjumanni á
Syðri-Reyfcjum í Biskupistun-gum
og svo við sferúðgarðav-innu í
Reykjavík. Síð-an liggur leiðdn
till Baindairíkj.aininia og Iþar dvelsit
hairan um það bil tvö ár og aiiltatf
er brautin sú sam-a — rætotun
blóma og ávax'ta.
En nú taldi hann sig hafa fenig
ið þá reyrnsllu , að tiltækile-gt
væri að stofna sína eigin gróð-
urparadís og þá va-r það hau-sitið
1957, að hann fær úth-lutað garð-
yrfcjunýbýli í Hveragerði.
— Þú hafðir sn-emma áhiuga fyr
ir garðyrkju Bragi?
—' Já, ég 'halfði iefcki Ihuigsað tlill
annars frá 10 ára aldri eða eftir
að ég fyrst fór að h-af-a á orði,
hvað ég vildi gera þegar é-g væri
orðinn stór ,ei-ns o-g maðúr orðar
það stumduim á þeim aldri ,Og
aldrei hefur hvarflað áð mér að
bveinfla að öðiriu náði. Ég bef
kumnað lífinu vel hér í Hvera-
gerði. Sfcilyr'ðii eiru góð till áð
stunda þenman atvinnurefcstur,
enda mun-u garðyrfcjustöðvarnar
vera hér um 30 ta-lsin-s, að vísu
sumar smáar.
Stærstir framieiðtendu-r eru
Ingim-ar S-igurðisision í Fagra-
hvamimi ,sem eingöngu ræktar
rósir, og Gunnar Björn-sson í
Álfadtelli.
Sölustöðv-ar, sem nokkuð að
k\æður, eru aðein-s tvær. Stöð
Páls Micelsen og Eden. Aðrir
framleiðendiur selja að mestu í
blómabúðir, sem an-nast dreifing
una.
-Sú þróu-n h-efur orðið í garð-
yrlkju á síðari árum, að hér í
Hveragerði ræikta flestir blóm að
mifclum meirilhlluta, en ön-nur
framleiðsla færist til stöð'vanna
sem fjær liggja Reyfcjavík, t.d. í
Borga-rfirði og Bisikupsbunig-
um. Þau ár sem ég var í Banda-
rílkjunum, vakti áhuga minn, það
sérstaka fyrirkomulag við söl-
una, að láta baina fara fram í
húsumum sjálfum að svo mifclu
ley'ti siem unint er. Þetta vekiur á-
nægju og áhuga þeirra , sem
blómanina njóta.
— Hvernig gengur blómasala?
— Hún má teljast ganga vel
og fer vaxiaindi. Bættiir hættir í
gerð hýbýla, gefa fólki aufcna
möguleika til að hatfa blóm. Þau
eru flestum kærkomn-ar gj-afir og
þægil'egt að grípa til þeirra
í íþeim tilfieilum, ef fciik viM
gleðjia viinii síma.
Og þrátt fyrir þá erfiðleika
sem nú eru ,hvað snertir kaup-
getiu almenn'ings, þá hefur eklki
diregið úr blómiasöilu, ölliu fnem-
ur um verul-ega autoningu að
ræða.
— Hvernig datt þér í hug að
Skíra garðyrkjusitöð þína þessu
nafni — Eden —?
— Bg war aið leika efltiir nafni,
sem útlendingar skildu, en væri
þó ekíki hægt að telja óþjóðlegt,
enda reyndi-st það svo, að ör-
nefnanefnd, sem fjall'a þurfti um
málið, þegar ég só'tti um garð-
yrkjunýbýli, samþyfckti nafmgift
mína. Og erlent fólk h-eflur orð
á því, að þetta sé eitlt af þekn
fá-u -nöfnium ,sem það getí vel
skilið, þegar um er að ræða ís-
lenzk fyrirtæki.
— Útlendinigar eru hjá þér
tíðir gestir?
— Já, segja mé, að þamin tíma,
sem ferðam-annal'eiðir liggja til
íslands, komi ekki sá dagur, að
iffleári cig fæ/nri lertemdir igesltir -líti
-eHdki ihér imn. Éig Ihaf igemt imotókulð
til a-ð hiafa á bo-ðstéilum miim.ja-
gripi og annað við þeirr-a haefi,
aulk blómianna, h-efur þetta notið
aukinna vin-sælda og tel ég ekki
oflmaelt þótt ég segi að 60—70prs.
Framhald á bls. 18
Fagrihvammur, íbúðarhús Ingim mars Sigurðssonar , sem fyrst-
ur fékkst við blómarækt í Hvera gerði.