Morgunblaðið - 07.05.1971, Side 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 7. MAl 1971
BOKMENNTIR - LISTIR
BOKMENNTIR - LISTIR
BOKMENNTIR - LISTIR
„Þeir vita það fyrir
verpir hvítur örn“
Sléttuhreppur. Fyrrum Aðal-
víkursveit. Byggð og búend-
ur. Höfundar: Kristinn Krist-
mundsson. Þórleifur Bjama-
son. Átthagafélag Sléttu-
hrepps. Prentsmiðja Akraness
1971.
Sléttuhreppur var um skeið
og allt fram yfir 1940 annar fjöl
mennasti hreppur Norður-lsa-
fjarðarsýslu. Hæst komst íbúa
talan 1933. Þá losaði hún fimm
hundruð. Og menn komust yfir-
leitt vel af, miðað við þær kröf-
ur, sem þá voru gerðar til fæð-
is, fata og lífsþæginda. Sveitar-
þyngsli voru engin, og þá er
fólk tók að flytjast burt, gátu
allmargir keypt sér viðunandi
húsnæði, þar sem þeir tóku sér
bólfestu, þó að þeir hefðu ekki
fengið grænan eyri fyrir þær
fasteignir, sem þeir höfðu horf-
ið frá. Brottflutningur hófst
ekki að neinu ráði fyrr en árið
1943, en þá fóru á brott alfam-
ir 82 menn. Árið eftir voru þeir
25, 1945 hækkaði talan í 34 —
og 1946 keyrði um þverbak, því
að þá fluttist á brott 121 — og
1952 eyddist hreppurinn alveg.
Þá var og hafin fólksfækkan í
Grunnavíkurhreppi, og ekki
leið á ýkjalöngu, unz hann
eyddist að fullu og öllu, og mik
fl fækkun hefur orðið í flestum
öðrum hreppum á Vestfjörðum,
svo sem síðar verður að vikið í
þessu greinarkomi.
Sléttuhreppingar fluttust í
fyrstu einkum vestur í Isafjarð-
arkaupstað eða í kauptúnin við
Djúpið, en síðan tók þorri
þeirra sig upp á ný og settist
að á þéttbýlissvæðunum við
Faxaflóa — en sumir fluttust
austur fyrir Fjall og stöku mað-
ur allt austur í Múlasýslur.
Það hefur lengi verið svo um
Homstrandir, að yfir þeim hef-
ur í hugum þjóðarinnar hvilt
dulkenndur blær þjóðtrúar, fjar
lægðar og hrikaleika, og marga
þá utanhéraðsmenn, sem hafa
kynnzt náttúrunni norður þar,
hefur hún haft á djúp og var-
anleg áhrif. Fáir munu hafa ver
ið næmari fyrir náttúrutöfrum
en Jónas Hallgrímsson, enda
bera þvi vitni þessar vísur, að
hin allt að því yfirskilvitlega
dul Homstranda hefur síður en
svo farið fram hjá honum:
„Yzt á Hornströndum heitir
Hornbjarg og Kópatjöm.
Þeir vita það fyrir vestan,
þar verpir hvítur örn.
Um sumarnótt er sveimar
sól yfir norðurslóð
og þoka sígur um sjóinn,
hann situr rauður sem blóð.
Og öminn lítur ekki
oná hið dimma haf,
og horfir á himinljómann.
Hafskipið sökkur í kaf.“
fig veit auðvitað ekki, hversu
ljós þeim hefur verið, íbúum
Sléttuhrepps, náttúrufegurð átt-
haganna og töfrar hennar, en
margir munu hafa horfið á brott
með sárum söknuði, og víst mun
um það, að flestir hafi séð átt-
hagana, þrátt fyrir margvíslega
erfiðleika og stundum lítinn
kost nauðsynja, í ljósi kærra
endurminninga, þá er þeir
höfðu um skeið dvalið annars
staðar — og þá ekki sízt, þegar
þeir vissu hvarvetna eydda
byggðina, þar sem þeir höfðu al-
ið aldur sinn frá fyrstu bernsku
og forfeður þeirra og formæður
háð sina hörðu baráttu við
björg og brim, hafís, vetrar-
hörkur og harðræði af
hendi sýnilegra og ósýnilegra
máttarvalda, án þess að missa
móðinn, en hins vegar oft lagt
lífið í sölurnar á láði og legi.
Þar kom og árið 1950, að þeir
i Reykjavík og nágrenni, sem
upp voru runnir í Sléttuhreppi,
stofnuðu með sér Átthagafélag
Sléttuhrepps, og var kosinn for-
maður þess Ingimar kaupmaður
Guðmundsson frá Þverdal í Að
alvík. Hefur það félagið rækt
dyggilega það hlutverk að
halda við kynnum félaga sinna
og ræktarsemi þeirra við átthag-
ana, en mesta verk þess er að
hrinda af stað samningu bókar,
sem er tilefni þessarar greinar,
kosta hið mikla starf höfundar
og síðan útgáfu bókarinnar.
Skömmu eftir að félagið hafði
verið stofnað, var tekið að
hreyfa þvi, að það þyrfti að
hlutast til um, að skráð yrði
ábúendatal byggðarinnar og
saga hennar, og var svo farið
að svipast um eftir manni til
verksins. Leitaði þá formaður fé
lagsins hófanna hjá Þórleifi
Bjamasyni, námsstjóra og rit-
höfundi, sem fæddur er og upp-
alin I Hælavík á heimili, sem
ýmis fróðleikur var mjög í
heiðri hafður, og þá er útgáf-
an var ráðin, var kosin nefnd
til framkvæmda. Var það árið
1954. 1 hana völdust: Formaður
Gunnar Friðriksson frá Látrum
— hinn um langt skeið þjóð-
kunni forseti Slysavarnafélags
íslands — og fjórir menn aðrir,
Guðmundur Snorri Finnboga-
son, lengi bóndi í Þverdal í Að-
alvik og framámaður um ýmis
mál í sveit sinni, fóstursonur
hans Sigurður verzlunarstjóri
Sturluson i Keflavik, Guðmund-
ur Guðnason úr Hælavík, lengi
bóndi í Hlöðuvík og síðan vest-
ur Aðalvík — og í þrjátíu ár
samfellt sigmaður — og Vil-
hjálmur H. Vilhjálmsson frá Sæ-
bóli, stórkaupmaður Reykja-
vík. Þórleifur tók að sér að
semja skrá yfir ábúendur og
börn þeirra, eins langt aftur í
tímann og heimjldir leyfa og til
loka byggðarinnar I hreppnum,
og vann hann einn að þessu í
allmörg ár, eftir því sem
embætti hans og aðstæður
leyfðu. En þar kom, að hann sá,
að ef segja skyldi söguna svo
rækilega sem viðunandi mætti
teljast, yrði að fá annan mann
til heimildakönnunar í söfnum í
Reykjavík og helzt til að taka
að sér að rita allmikinn hluta
bókarinnar. Féllst útgáfunefnd-
in á þetta, og tókst henni að fá
til starfsins Kristin Krist-
mundsson, núverandi skólameist
ara á Laugarvatni, en hann
var þá að ljúka námi í íslenzk-
um fræðum í Háskóla íslands.
Ágæt samvinna tókst með þeim
Þórleifi, og tók Kristinn að sér
að „skrifa sögu jarðanna, um
eignarhald á þeim, ábúð, húsa
kost, atvinnuvegi og um lífsaf-
komu þeirra, sem þar bjuggu,"
svo sem Þórleifur orðar hlut-
verk samstarfsmanns síns í for-
vestan, þar
mála bókarinnar. Kristinn er
Árnesingur, en hjá honum vakn
aði þegar mikill áhugi á verk-
efninu, og fékk hann leyfi
Þórhalls prófessors Vilmundar-
sonar til að skrifa ritgerð til
kandídatspróf um sögu Sléttu-
hrepps. 1 fylgd með Kristni
gagnfræðaskólakennara Gísla-
syni frá Hesteyri ferðaðist
hann um allan Sléttuhrepp á
hestum postulanna, fór hinar
ýmsu leiðir milii bæja og byggða
hverfa, þó að honum þættu þær
ærið torfærar og sums staðar
svo, að hann þykist vart hafa
annars staðar séð meiri hættu á
lífi sínu. Hann athugaði vand-
lega búskapar- og bjargræðis-
skilyrði, gerði sér grein fyrir
híbýlakosti og hverju öðru, sem
máli varðaði. Þórleifur kveðst
hafa notið mikilsverðrar aðstoð
ar Kristins Gíslasonar um upp-
skriftir manntala, og nafni hans
lofar mjög fylgd hans, leiðsögn
og leiðbeiningar. Einnig bera
bókarhöfundar lof á útgáfu-
nefndina — og þá einkum
Sigurð Sturluson, og ennfremur
þakkar Þórleifur þeim Guð-
mundi Snorra Finnbogasyni,
Ólafi Hjálmarssyni frá Látrum
og Soffíu Vagnsdóttur frá Hest-
eyri margvíslegar upplýsingar
og þeim Ólafi og Soffíu ómet-
Þórleifur Bjarnason
anlega aðstoð við söfnun mynda,
— og yfirleitt lofa bókarhöf
undar áhuga og hjálpsemi þeirra
Sléttuhreppinga, sem þeir hafa
leitað til um, eitt og annað.
Bókin um Sléttuhrepp er hart
nær fimm hundruð blaðsíður í
stóru broti — og auk þess rúm-
lega 80 myndasíður. Hún er
prentuð á góðan pappír og
bundin í vandað, en látlaust
band. Hún hefst á nokkrum að-
fararorðum formanns útgáfu-
sTjórnar, Gunnars Friðrikssonar,
og þá er allrækilegur formáli
Þórleifs Bjamasonar um upptök
in að gerð bókarinnar, starf
hans og Kristins Kristmunds-
sonar og þá vandhæfni, sem á
þvi hefur reynzt að gera verk
þeirra svo úr garði, að það
mætti ná tilgangi sínum. Við for-
mála Þórleifs bætir Kristinn
upplýsingum um takmarkað svið
starfshátta sinna — og þakkar
samstarfsmanni sínum og aðstoð
hinna fjölmörgu, nefndu og
ónefndu, em hann hefur leitað
til. Næst er stuttur, en ókunn-
ugum mjög fróðlegur kafli, sem
heitir lega, landshættir, veður-
far. Síðan tekur við bálkurinn
Byggð ból, sem fyllir hvorki
meira né minna en 380 blaðsíð-
ur. Þar er fyrst mjög stutt yfir-
lit, en síðan taka við sérstakir
og eins formaðir kaflar um hin-
ar 23 bújarðir, sem voru í
Sléttuhreppi. Ýmsar þeirra hafa
verið fleiri eða færri ár í eyði,
en oft meira en einbýii á sum-
um — og auk þess húsmenn.
Fyrst I hverjum kafla er gerð
grein fyrir legu jarðarinnar,
landslagi, oftast samgönguleið-
um og getið þess, sem vitað er
um eigendur jarðanna. Síðan
tekur við næsta merkilegur fróð
leikur undir þessum fyrirsögn-
um: Dýrleiki og afgjald, Land-
kostir, Ábúð og afkoma, Bú-
stofn, Túnstærð og heyfengur,
fuglafli og þá gjarnan nokkur
ahnenn greinargerð um afkomu,
eftir því, sem heimildir ná til.
Allt þetta hefur Kristinn
Kristmundsson skrifað, en síðan
tekur við greinargerð um ábú-
endur, og er hún rituð af
Þórleifi Bjamasyni. Er þar eins
skilmerkilega rituð fæðingar-
og dánarár karla og kvenna
skýrt frá uppruna bænda og
húsmanna og kvenna þeirra, get
ið barna og fósturbarna, sem
komust til þroska — og stund-
um einnig barnabama — enn-
fremur núverandi aðsetursstað-
ar fólks úr Sléttuhreppi. Þá læt-
ur höfundur að lokum stuttlega
getið þess, sem hann veit með
vissu um hæfileika eftirminni-
legra mana, gerð þeirra og
störf í þágu sveitar sinnar.
Að loknum þessum aðalþætti
bókarinar er stuttur kafli, sem
heitir yfirlit. Hann hefur
Kristinn Kristmundsson ritað.
Þar er fjallað um fólksfjölda i
Sléttuhreppi, bústofn bænda
fyrr og síðar, meðalfjölda
bænda, íbúa og búfjár frá 1710—
1942, meðaltal búfjár á hverja
fimm íbúa, fiskveiðar, meðalárs-
afla alls og á hverja fimm íbúa
frá 1897—1941, hvalreka og hval
veiðar, selveiði, hákarlsafla,
fuglafla og ekkjatöku, silungs-
veiði og refaveiðar. Seinasti
kaflinn heitir: Hvers vegna
eyddist Sléttuhreppur? Þar
svara þeir Kristinn Kristmunds
son og Guðmundur Snorri Finn-
bogason, sem áður er að góðu
getið og fluttist til Reykjavík-
ur 1945 og átti þar heima til
dauðadags 1969.
Loks er og skrá yfir notað-
ar heimildir, jafnt þær, sem eru
tll á prenti og hinar, sem aðeins
er að finna á víð og dreif í söfn-
um. Nafnaskráin ein er 68 tvi-
dálka síður með smáu letri, og
telst mér til, að I henni séu um
hálft fimmta þúsund nöfn — og
heimildaskráin sýnir ljóslega,
að höfundar hafa ærið víða leit
að fanga. Prófarkalestur er
mjög vandaður, en á seinustu
síðu bókarinnar eru 15 leiðrétt-
ingar, sem allar varða svo smá
vægilegar viilur í ártölum, að
raunar hefði ekki miklu máli
skipt, þótt þær hefðu ekki ver
ið leiðréttar.
Fremst í bókinni er kort yifir
Sléttuhrepp og myndir af
stjórn átthagafélagsins, útgáfu-
nefndinni og höfundum bókar-
inar, — og aðrar mannamynd-
ir eru fast að fjórum hundruð-
um, þar á meðal mynd af hin-
um hugkvæma hagleiksmanni,
Sigurlinna Péturssyni bygging-
armeistara, þar sem hann stend-
ur við höggmynd sína af skinn-
klæddum .sjómanni. Þá er mynd
af síldarverksmiðjunni á Hest-
eyri og heilsíðumyndir af Horni,
úr Fljóti og Þverdal, af Látrum
og Sæbóli i Aðalvík, Stað og
Staðarkirkju — og mynd, þar
sem sér yfir víkina. Loks eru
heilsíðumyndir af Hesteyri og
Hesteyrarkirkju og af höfuðbói
inu Sléttu.
Um fólksfjölda í Sléttuhreppi
segir meðal annars svo I bók-
inni:
„Við manntal 1903 voru íbú-
ar Sléttuhrepps 230. Fólki hefur
vafalaust fækkað í bólunni 1707,
og líkur eru til, að sveitarbúar
hafi lengi fram eftir 18du öld
verið allmiklu færri en þetta.
Bændur virðast hafa verið 32 ár
ið 1681, en 1703 voru þeir 38.
Árið 1710 er tala þeirra komin
niður í 23 og 1735 í 22. Árið
1862 hafa bændur verið 24 og
íbúar alls 143. 1769 var mann-
fjöldi í sveitinni 167, og 1785
var hann orðinn 215. Eftir það
hefur fólki farið fjölgandi smám
saman . ..“
Þó að auðsætt sé, að ýmsar
jarðir í Sléttuhreppi hafi annað
veifið verið í eyði, verður
þó ljóst af þessari bók, að frá
Framhald á bls. 20.
Efni: Þjóðsögur.
Uppiesari: Ævar Kvaran.
Útgáfa: Fálkinn.
VERMENNIRNIR og Álfa-
biskupinn, Bóndinn á Reyni-
stað og huldumaðurinn, Geir-
Iaugarsaga, Henglafjallaferðin.
Þjóðsögur eru vissulega heill-
anidi ranimsóknarefni fyrir þá,
sem vilja kynrnast hugarheimi
fólks á liðnum öldum, því þær
eru tákmmál um draumia og þráx
alþýðufóllks.
Þessar sögur eru höfundar-
lauisar og oft er sama sagan til
í mörgum löndum í misimunandi
gerðum. Lengi var þjóðsögunni
enginn gaumur gefiinin og það
var fyrst á öldinni sem leið,
að áhugi á henni vaknaði
meðal vísindamanna. Sá áhugi
barst til Islands og hófu
nokkrir eiinstakiingar markvissa
söfnun þjóðsagna og er Jón
Árnason og þjóðsagnasafn hana
þekktast. Að vísu hafa þessar
sögur lítt verið rannsakaðar, en
einhver hreyfing í þá átt ætti
þó að koma upp ef hafin verður
við Háskólann kenmsla í þjóð-
fræðum.
Fállkiinn hefur fengið Ævar
Kvaran, hinn frábæra upplesara,
til að lesa nokkrar af hinum
fjölmörgu íslenzku þjóðsögum
inin á hljómplötur. Kom út lítil
plata með þessu efni í fyrra og
var það eins konar forsmekkur
þeirrar LP plötu, sem nú er
komin út.
Þessar sögur eru dæmigerðar
fyrir þjóðsögurnar almennt, þar
sem gott leiðir af góðu en illt
af illu. Þar á alþýðumaðuriinn,
söguhetjan, í höggi við huldu-
fólk og aðra þá vætti, sem hanm
hefur ekki minnstu ráð yfir.
Sagan um vermennina og
álfabiskupinin er lengst. Þar er
ádeila á stéttaskiptingu, sem
ekki er til í álfheimum og þar
er að finna skýringu á upphafi
huldufólks, byggða á frásögn
Biblíunnar. Sagan um bóndann
á Reynistað er hliðstæða sögunn-
ar um Faust; mennskur maður
gerir samning við æðri máttar-
völd og leggur líf að veði og er
þessi sögn til í óteljandi mynd-
um út um allan heim. Hinar sög-
urnar tvær eru úr Þingeyjar-
sýslum.
Það er fengur að fá þjóðsögur
útgefnar á hljómplötum, því
þær eru einin sannasti þáttur
hinnar svokölluðu íslenzku
meniningar.
Haukur Ingibergsson.
Guðmundur G. Hagalín
skrifar um
BÓKMENNTIR