Morgunblaðið - 25.09.1971, Síða 17

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 25. SEPTEMBER 1971
17
HITAVEITA R EYKJAVÍKUR
EITT af því, sem vekur hvað
mesta athygli útlendinga er til
Islands koma, er Hitaveita
Reykjavi'kur. Ökunnugum þykir
með ólíkindum, að heil borg eins
og ReykjaVi'k isikuli hituð upp
með heitu vatni, sem sprettur úr
iðrum jarðar. Hisn fjárhagslega
hagkvæmni þess dylst engum,
þegar borið er saman við verð á
mnfluttri olíu, svo að ekki sé
talað um hið heiinæma loft, sem
þvi fylgir að nýta jarðvanmann
á þennan hátt og losna þannig
við hinn hvimleiða reyk sem
gjarnan fylgir stærri borgum.
Þessi notkun jarðvarmans mun
nánast einsdæmi í veröidinni og
því rneiri ástæða til að vekja
athygli á hversu mikið afrek
þeir íslenzkir vísinda- og fram-
kvæmdamenn, hafa unnið, er
fyrr og sáðar hafa átt þátt í
uppbyggingu hitaveitunnar.
Á siðustu árum hefur mikil
framþróun átt sér stað hjá Hita-
veitu Reykjavíkur. Heitt vatn
'hefur verið lagt í nær öll borgar-
hverfi. Upþhafs þess átaks er að
leita til ársins 1961, er sjálf-
stæðismenn í borgarstjórn beittu
sér fyrir þvi, að gerð var sér-
stök framkvæmdaáætlun fyrir
hitaveituna, sem stefndi að því,
að aliir borgarbúar gætu fengið
'hitaveitu, jafnframt þvi sem fjár
var aflað til þessara fram-
kvæmda, m. a. með lánsfé frá
Alþjóðaban'kanum.
'Þetta mikla átak hefur skilað
góðum árangri. Árið 1961 var
vatnsframleiðsla Hitaveitu Rvik-
ur 9,9 rnillj. rúmmetrar, en var
1969 23,9 milij. rúmmetrar. Árið
1961 bjó 51% íbúa Reykja-
víkur á hitavei'tusvæðum, en eru
nú yfir 90%.
Er nú svo komið, að hitaveitu
á að vera unnt að leggja i ný
borgarhverfi nokkum veginn
jafnóðum og þau byggjast upp.
Fram undan eru timamót í upp
byggingu Hitaveitu Reykjavíkur.
Grundvöl'lur þess, að Reykjavik
er nú nær öll hituð með hi'ta-
veituvatni, er hið mikla vatns-
magn, sem fengizt hefur í borg-
arlandinu sjálifu. Að áliti þeirra,
sem bezt þekkja tiil, er nú svo
komið, að um mi'kla aukningu
verður ekki að ræða á heitu
vatni í borgarlandinu. Verður þá
að leita fanga annars staðar um
öflun vatns og til skamms tíma
hafa augu manna fyrst og
fremst beinzt að Nesjavöllum í
Grafningi, en þá jörð keypti hita-
veitan fyrir, mörgum árum og
þar eru taldir miklir möguleikar
á framleiðsl'u jarðhitaorku.
Nú hefur það hins vegar gerzt,
að boranir á Reykjasvæðinu í
Mosfellssveit hafa gefið mjög
góða raun og það betri en menn
þorðu að vona. Samikvæmt nýj-
ustu niðurstöðum af rannsókn-
um þar er talið, að vatnsvinnsla
á jarðhitasvæðinu á Reykjum
geti orðið 1465 sekúndu'lttrar,
eða 5300 rúmmetrar á klukku-
stund. Ti'l að gefa hiugmynd um,
hvers'u hér er um mikla aukn-
ingu að ræða, er þess að geta,
að sú au'kning varimavinnslu,
sem fengin yrði með virkjun
þessa vatnsmagns, væri nægileg
fyrir allt höfuðborgarsvæðið, þ.
e. Reykjavík, Kópavog, Seltjarn-
arnes, Garðahrepp og Hafnar-
fjörð til ársins 1982.
Nú er að því stefnt að leggja
nýja aðalæð frá Reykjum til
borgarkerfisins á næsta ári, jafn
framt því, sem halda á áfram
borun og virkjiun borhoila á
svæðinu. Sá hluti verksins mun
kosta 250—300 millj. ’króna, en
hettdarkostnaður við virkjun
jarðhitasvæðanna á Suður- 'og
Norður-Reykjum mun verða um
500 milljónir króna.
Önnur mikilvæg ákvörðun,
sem taka þa-rf er sú hversu hratt
eigi að virkja, en virkjunarhrað-
anum hlýtur stærð markaðarins
að ráða. Ljóst er, að um tiitöiu-
lega iitla virkjunaráfanga er að
ræða og líklega óhagkvæma að
stærð, eif- markaðurinn takmark-
ast við Reykjavi'k eingöngu. —
Hagkvæmast hlýtur að vera að
hefja samvinnu við nágranna-
sveitarfélögin um sameiginlegan
markað. Sú samvinna er reynd-
ar þegar hafin og hefur séð
áramgur í samningi miili Hita-
veitu Reykjavíkur og Kópavogs
um sölu á heitu vatni til þess
hluta Kópavogs, sem hefur hita
frá sameiginlegri kyndistöð. Ef
víðtæk samvinna tekst milli
sveitarfélagarma á höfuðborgar-
svæðinu þyrfti að ljúka virkjun
svæðanna á Reykjum á 4—5 ár-
um og hefja siðan virkjun á nýj-
um stað, hvort sem það yrði að
Nesjavöllum eða Krísuvík.
Sérstök ástæða er nú til að
vekja athygli á þessum framtíð-
armöguleikum á öflun jarð-
varma ti'l upphitunar. Iðnaðar-
ráðherra hefur gefið djarflegar
yfirlýsingar' um stórfe'llda aukn-
ingu húshitunar með raforku og
m. a. nefmt Kópavog í því sam-
bandi sem væntanlegan markað
fyrir rafmagnshitun. Enginn vafi
er á því, að með nýrri tækni í
rafhitun má auka verulega mark
að fyrir þann hitagjafa, ekki sízt
utan jarðhi'taisvæða. Hitt verður
að varast, sem virðist stefna ráð-
herrans, að þrýsta rafmagnshit-
un inn á svæði, sem auðveldlega
má hita með jarðvarma, eins og
t. d. höfuðbdrgarsvæðið. Enn
liggja engar athuganir fyrir, sem
benda ttt þess að rafma'gn sé
heppttegra til upphitunar en jarð
varminn.
Við ráðstöfun þeirrar orku,
sem við höfum yfir að ráða og
getuim beizlað, verður það al-
menna sjónarmið að ráða, að
hver orkutegund verði notuð þar
sem hún er þjóðhagslega hag-
kvæmust. Raforkan hefur sýnt
að hún er heppileg til að stuðla
að öflugri iðnþróun í landinu.
Fyrir því höfum við já'kvæða
reynslu, sem rétt er að nota til
áframhaldandi uppbyggimgar iðn-
aðar, bæði venjulegs iðnaðar og
stóriðju. Á hinn bóginn höfum
DORCAR
-IWA
við mi’k’la reynslu í notkun jarð-
varma til upphitunar húsa. Mögu
leika á frekari öflun jarðvarma,
sem nú eru fyrir hendi, á að
nota til hins ítrasta og beizla i
þágu húshitunar. Það er fráleitt
að ætla að nota raforku í stór-
um stíl ti'l hús'hitunar á svæð-
um, þar sem heitt vatn er fáan-
legt, til þess eins að því er virð-
ist að selja raforfcu, sem auðveld-
lega mætti selja í þágu áfram-
haldandi uppbyggingar iðnaðar
og stóriðju í landinu. Engar
rannsókn.ir benda til þess, að það
kapphlaup sé réttlætanlegt, sem
ráðherra er að egna til milli raf-
magnshitunar og heitavatnshit-
unar um sömu marfcaði.
Ingólfur Jónsson:
Landgræðslustjóri telur ekki
lengur halla á gróður-
reikningi landsins
ÁRIÐ 1958 var gefið út allmynd-
arlegt rit í tilefni af 50 ára af-
mæli Sandgræðslunnar. Margir
mætir menn skrifuðu í ritið um
starf Sandgræðslunnar frá því
hún byrjaði 1907. Greinarhöfund
ar líta yfir farinn veg og láta í
Ijós ánægju og þakklæti fyrir
það sem áunnizt hefur á hálfrar
aldar starfi í uppgræðslu og
gróðurverndarmálum. Þegar
Sandgræðslan tók til starfa var
það af brýnni nauðsyn. Uppblást-
urinn ógnaði heilum byggðarlög-
um og hefði lagt þau í auðn, ef
ekki hefði verið hafizt handa og
viðnám veitt. Gunnlaugur Krist-
mundsson var fyrsti sandgræðslu
stjórinn og vann að sandgræðslu
málum með dugnaði og myndar-
brag. Hann hafði alla tíð litla
fjármuni til starfsins, en því
meiri hagsýni og óeigingirni,
sem mótaði öll vinnubrögð hjá
stofnuninni undir hans stjórn. I
tið Gunnlaugs var ekki fyrir
hendi sú tækni, sem nú þykir
sjálfsögð. Þekking manna hefur
einnig aukizt í ræktunar-, upp-
græðslu- og gróðurverndarmál-
um vegna margháttaðra rann-
sökna og tilrauna, sem unnið er
að af sérfróðum mönnum. Það
má teljast giftudrjúgur og mjög
þakkarverður árangur sem náð-
ist í sandgræðslu og gróðurvernd
á hálfri öld. 1 nefndu minningar-
riti má segja, að úttekt sé gerð
á nokkuð nákvæman hátt á því
hvernig viðhorfið var eftir hálfr-
ar aldar starf Sandgræðslunnar.
1 ágætri grein, sem Runólfur
heitinn Sveinsson sandgræðslu-
stjóri skrifaði 1953 og birt er í
afmælisriti Sandgræðslunnar,
kemst hann þannig að orði: „Því
miður getum við ekki gert gróð
urreikning landsins upp í dag
og því ekki séð með neinni vissu,
hvort um hallabúskap er að ræða
eða ekki.“ Þessi orð Runólfs
sanna bezt hinn augljósa árang-
ur, sem orðinn var af sand-
græðslustarfinu á árinu 1953. Á
fyrstu árum Sandgræðslunnar
var enginn í vafa um, að stór
halli var á gróðurreikningnum.
Þá var augljóst að eyðingaröfl-
in voru í mikilli sókn. Runólfur
Sveinsson tók við starfi sand-
græðslustjóra árið 1947 eftir að
Gunnlaugur Kristmundsson lét
af störfum. Runólfur var kapp-
samur og bjartsýnn en raunsær
og vel fróðúr um landgræðslu og
heftingu sandfoks, sem hann
hafði kynnt sér í Bandaríkjun-
um. Runólfur gekk til starfsins
með sama hugarfari og fyrir-
rennari hans Gunnlaugur Krist-
mundsson. Hann dó af slysför-
um árið 1954 aðeins 45 ára að
aldri. Núverandi landgræðslu-
stjóri var skipaður til starfsins
eftir fráfall bróður síns. Páll
hafði unnið lengi með Gunnlaugi
og Runólfi að sandgræðslumál-
um. Páll dvaldi 4 ár í Bandaríkj-
unum við bóklegt og verklegt
nám í því sem lýtur að upp-
græðslu og heftingu sandfoks.
NCVERANDI landgræðslu
STJÓRI VINNUR I SAMA
ANDA OG FYRIRRENNARAR
HANS
Hefur Páll fetað í fótspor bróð
ur síns og Gunnlaugs Krist-
mundssonar. Hann er stórhuga
og framkvæmdasamur. Vegna
aukinnar tækni og meira fjár-
magns er vaxandi árangur af
landgræðslu- og gróðurverndar-
starfinu. Páll Sveinsson land-
græðslustjóri heldur því ákveð-
ið fram að nú megi fullyrða að
unnt sé að gera upp gróðurreikn
ing landsins og sýna fram á, að
ekki sé lengur um hallabúskap
að ræða í gróðurfari þess. En
um leið og Páll segir þetta, legg
ur hann áherzlu á nauðsyn þess,
að vinna áfram skipulega og á-
kveðið að gróðurvernd og land-
græðslu. Enn eru eyðingaröflin
að verki og þau verður að hefta
að öllu leyti. Það verður gert m.
a. með rannsóknum, tilraunum,
friðun svæða, dreifingu áburðar
og fræs.
FJÁRMAGN LANDGBÆÐSL-
UNNAR STÓRAUKIÐ
Til þessa þarf f jármagn og hef
ur það verið. aukið árlega, þótt
alltaf megi segja að æskilegt sé
að meira fé væri veitt til þessara
mála. Eins og áður var sagt,
voru fjárveitingar tii Sand-
græðslunnar lengi mjög litlar.
Árið 1958 náði fjárveitingin ekki
2 milljónum króna. Á yfirstand-
andi ári er veitt á fjárlögum til
Landgræðslunnar og gróður-
verndar tæplega 19 milljónum
króna. Auk þess er veruleg fjár-
hæð, annars staðar frá vegna
aukinnar starfsemi í samvinnu
við bændur, sveitarfélög og ann-
an félagsskap. Aðalverkefni
Sandgræðslunnar áður var að
girða og friða uppblásturssvæðin.
Á síðari árum varð hins vegar
sú stefnubreyting í sandgræðslu-
starfinu að farið var að nota til-
búinn áburð og sáningu gras-
fræs við landgræðsluna. Með því
móti reyndist hægt að græða
upp örfokaland og flýta þannig
fyrir uppgræðslu á hinum af-
girtu svæðum. Sandgræðslan
fékk aukið fjármagn og henni
gert kleift að fá þann tækniút-
búnað sem hentaði til að hefja
stórvirk uppgræðslustörf með
sáningu og dreifingu áburðar. Að
aluppblásturssvæðin voru tekin
Ingólfur Jónsson
til meðferðar og unnið skipulega
að friðun þeirra og uppgræðslu.
Þannig hafa nú á síðastliðnum
árum verið girt og friðuð 72
svæði í 12 sýslum landsins, sam-
tals um 800 km langar girðing-
ar sem umgirða um 130 þús.
hektara. Árið 1965 voru síðan
samin ný lög um landgræðslu,
sem gerðu ráð fyrir þvi, að
starf landgræðslunnar væri tví-
þætt, annars vegar uppgræðsla,
hins vegar gróðurvernd. 1 lögum
þessum var gért ráð fyrir að
gróðurverndarnefndir störfuðu í
hverri sýslu, sem fylgdust með
notkun afrétta og héimalanda og
litu eftir því hvort land spilltist.
Fengist þannig heildaryfirlit um
landskemmdir og væri unnt að
gera áætlun um hvernig mætti
bæta tjónið svo og í hverri röð
unnið skyldi að landbótum. Á sið
ustu árum hefur verið gert mik-
ið átak i þessum málum og land-
græðslustjóri, Páll Sveinsson hef
ur unnið markvisst að friðun og
uppgræðslu hinna stærstu upp-
blásturssvæða. Auk þessa starfs
Landgræðslu rikisins hefur al-
menningur einnig lagt hönd á
plóginn við uppgræðslu nú á síð
ustu árum, eftir að sýnt var
fram á, hvers áhugamannahópar
væru megnugir við landgræðslu-
störf. Vann Lionsklúbburinn Bald
ur þar brautryðjandastarf með
því að taka til uppgræðslu af-
markaða spildu á uppblástur§,-
svæði við Hvitárvatn. Ungmenna
félögin og önnur félagssamtök
fylgdu á eftir, en öll þessi starf-
semi var sameinuð og skipulögð
með stofnun Landverndar, land-
græðslu- og náttúruverndarsam-
taka Islands.
ÞÁTTUR RANNSÓKNA-
STOFNUNAR LANDBÚNAÐ-
ARINS ER MIKILVÆGUR
Þessi uppgræðsluherferð al-
mennings kom í kjölfar tilrauna
og leiðbeininga, sem gerðar
höfðu verið á vegum Rannsókna
stofnunar landbúnaðarins. Síðan
hefur verið unnið markvisst að
því, að kanna hvað svæði séu
hentug til uppgræðslu. Athugað
hefur verið hvaða grastegundir
hentuðu bezt á ýmsum auðnum
landsins og hver áburðarþörfin
væri. Hefur dr. Sturla Friðriks-
son, deildarstjóri í Rannsókna-
stofnun landbúnaðarins skýrt frá
niðurstöðum þessara tilrauna, en
hann hefur ályktað, að unnt sé
að hylja gróðri um 19 þús. fer-
kílómetra af uppblásnum mel-
um eða svipað flatarmál lands
og talið er að hafi tapazt
eftir landnám. Sýnt hefur verið
fram á að með skipulegum til-
raunum hvernig græða megi
fjallamela í 7—800 metra hæð.
Hins vegar er talið hagkvæmara
til fóðurframleiðslu að rækta
hina sunnlenzku jökulaura og
sanda. Stórt spor er stigið í þá
átt á Skógasandi, Sólheimasandi
og á hinum víðlendu söndurn í
Austur-Skaftafellssýslu. Til þess
að geta unnið skipulega að upp-
græðslu landsins er nauðsynlegt
að hafa þekkingu á gróðurfari
þess og víðáttu einstakra gróður
svæða. Þessa þekkingu hafa
grasafræðingar fært okkur. Kort
lagning gróðurs og rannsókn á
beitarþoli var hafin á vegum
Rannsóknastofnunar landbúnað-
arins. Undir umsjón Ingva Þor-
steinssonar er nú lokið við að
kortleggja allt miðhálendi lands-
ins og hafa nærri 60% af öllu
landinu verið kortlögð og rann-
sökuð. Á öllum sviðum hefur því
Framh. á bls. 19