Morgunblaðið - 11.01.1974, Blaðsíða 10

10 MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 11. JANÚAR 1974
„Hún amma mín
það sagði mér”
Arni Ola: Huldufólk
Setberg — Reykjavík 1973
Furðulegur maður er Árni Öla.
Áttatíu og fimm ára varð hann
nýlega, en á stjái sést hann öðru
hverju úti við, og nú í haust hafa
komið frá hans hendi tvær bæk-
ur, samtals hátt á fjórða hundrað
blaðsíður í stóru broti. í báðum er
efnið þannig, að það gerir miklar
kröfur til hugkvæmni, rökvísi, at-
hugunargáfu og minnis, þó að
Árni hafi auðvitað notað margar
og margvíslegar heimildir. Ég er
helzt á því, að hann sé óræk sönn-
un þess, að unnt sé að njóta bæði
andlegs og líkamlegs styrks frá
þeim öflum tilverunnar, sem
margir neita harðlega að séu til
og ekki sízt þeir hálærðu menn,
sem alltaf eru annað veifið að
verða þess vísir, að í fræðigrein
þeirra sjálfra sé eitt og annað að
koma á daginn, sem kemur þeim
algerlega á óvart!
Árni Óla hefur nú, auk meira
en fjörutíu ára starfs sem blaða-
maður, ritað 30 bækur, þar af 29
eftir 1939. Og mikill meiri hluti
þeirra fjallar um áþreifanleg og
öllum sýnileg efni, til dæmis eru
sjö um Reykjavík, fortíð hennar
og umhverfi, þrjár um önnur
byggðarlög og sögu þeirra, fjórar
um dásemdir íslenzkra óbyggða,
þar á meðal hin mér ógleyman-
legu Blárra tinda blessað land. Og
svo þykist hann þá hafa fyllsta
rétt og jafnvel skyldu til að segja
frá þeim dularverum og dular-
heimum, sem eru honum jafn-
raunsannur veruleiki og landið
okkar — með öllum þess undur-
og ægifögru dásemdum.
í bók Árna Óla Huldufóik er
framan við Forspjall hans og sér
á síðu það, sem hér fer á eftir úr
hinni frægu Konungsskuggsjá:
,,Eigi er eg fúsastur að tala um
undur þau, er hér eru norður með
oss, og veldur því lítill hlutur, þvf
það er siður sumra manna margra
ef þeir hafa eigi augum séð, að
tortryggja og kalla flest allt logið,
og þykir mér það illt í ræðu að
færa, ef eg skal síðan vera kallað-
ur lygimaður af, þótt eg viti til
sanns, að satt sé sumt það, er eg
hefi með augum séð, én sumt það,
er eg á hvern dag kost á að spyrja
af þeim, er séð hafa og rannsakað
og vita til sanns að satt er, og
vitum vér þá ólygna vera.“
Svo er það þá Forspjallið. Hygg
ég, að hver sá, sem les það gaum-
gæfiiega, muni vart gerast til að
kalla Árna „lygiinann“, svo frá-
bærlega skýrt og skilmerkilega
sem hann segir frá því, er fyrir
hann bar þann 16. júlí 1963 í
Strandarkirkju, þá er hann stóð
þar i predikunarstól og rakti sögu
kirkjunnar. Hins vegar efa ég
ekki, að mikill þorri manna segi
að sakir trúar Árna á helgisögnina
forríu um uppruna Strandar-
kirkju hafi hann séð þar ofsjónir.
En varla mun nokkur undrast, að
maður, sem lifað hefur slíka
stund, trúi á dularheima og dular-
verur, ekki sízt þar sem um þau
efni á hann „hvern dag kost á að
spyrja af þeim, er séð hafa og
rannsakað og vita til sanns að satt
er“, og viti þá „ólygna vera“.
Árni segir og í niðurlagi For-
spjallsins:
„Ég vænti þess, að þessi kynn-
íng min við ósýnilegar verur verði
mér afsökun, er ég ræðst nú í að
rita bók um ósýnisverur, sem hafa
verið i sambýli við íslendinga frá
upphafi, álfa eða huldufólk. Að
vísu hef ég áður ritað bók um
svipað efni (Álög og bannheigi).
Þar kemur þjóðtrúin á álfa mjög
við sögu, þvi að þeim eru eignuð
ákvæði um bannhelgi á ótal stöð-
um hér á landi, enda þótt ekkí
verði sannað. Hér mun aftur á
móti reynt að draga að því líkur,
að hin ævaforna trú á slíkar hul-
iðsverur hafi við margt fleira að
styðjast.“
Árni gerir siðan mjög skipulega
grein fyrir trúnni á huldufólk og
raunar fleiri dularverur, sýnir
fram á, að sú trú hefur fylgt frum-
byggjum íslands, hvort sem þeir
voru austrænir eða vestrænir,
hefur og æ síðan verið hér við lýði
— og er það vissulega enn.
Hann vitnar til skoðana merkra
íslendinga á þjóðtrúnni, velur þar
úr Eggert Ólafsson, Guðbrand
Vigfússon, Jón forseta Sigurðs-
son, Björn Jónsson, ráðherra og
ritsjóra, Tryggva Gunnarsson,
Einar Benediktsson, séra Jónas á
Hrafnagili, Þorstein M. Jónsson
og Sigurð Nordal. Ut af þjóð-
trúnni segir Eggert:
„Auðveldast er að afgreiðai slika
hluti með því að segja, að það sé
allt lygi, en þá kemur til greina,
hvort slíkt er nægilegt til að útkljá
málið." Dr. Guðbrandur Vigfús-
son: „Frá því að ísland byggðist
hefur þar verið auðugt af þjóðsög-
um um álfa, tröll, afturgöngur, og
alls konar forneskjusögnum, sem
glöggt má sjá af sögunum. Þessar
sagnir. eru samgrónar hinum x
sönnu sögum, og finnast hvað
mest í þeim sögum, sem beztar
eru og sannastar, svo samgróin
var sögn og saga í þær mund-
ir ...“ Jón forseti mælir meðal
annars svo — og er honum auð-
finnanlega dillað: „Þegar svona
vættur er í hverju fjalli, hverjum
hóli, hverjum steini, þá verður
hvergi dautt eða dauft..
Tryggvi Gunnarsson segist aldrei
hafa trúað, að draugar eða huldu-
fólk væri tiþen mælirsvo: „En ég
hef orðið þess var, að líkur séu til
þess, að eitthvað það sé í kringum
oss, sem vér höfum ekki sjón til
að sjá og ekki skilning til að
skilja. .. Það er drambsemi og
skortur á viti, þegar menn neita
að trúa öðru en því, sem þeir sjá
og geta skilið — vegna þess að
verkfærin, sem flestir eða allir
hafa til að sjá og skilja eru svo
ófullkomin." Björn Jónsson hafði
mestar mætur á þjóðsögum
og gaf út handhægt og
Árnasonar. Einari Bene-
diktssyni varð það fyrir, þegar
honum leiddist allt annað að taka
þjóðsögurnar sínar og lesa þær,
og séra Jónas segir: „Álfatrúin er
alls ekki útdauð enn — jafnvel
ekki meira en svo, að mennsk
stúlka trúlofaðist huldumanni úti
í Fljótum nokkru eftir 1900. Á
ýmsum sögum núlifandi manna
má sjá, að menn sjá enn huldu-
fólk og komast í tæri við það á
ýmsan hátt.“ Tilvitnunni f for-
mála Þorsteins M. Jónssonar fyrir
Grímu hinni nýju lýkur svo:
„Ekki er langt síðan að hrepps-
nefnd í fjölmennu byggðarlagi
norðaniands samþykkti aðhætta
malartöku í iandi, sem álfar helg-
uðu sér og höfðu þeir valdið
manndauða í hefndarskyni.“ Dr.
Sigurður Nordal segir í Forspjalli
Gráskinnu: „Sjálfum mér hefur
oft að minnsta kosti farið svo, að
ég mundi ekki hafatreystmér til
þess að horfast í augu við greind-
an og vandaðan sögumann, sem
var að segja mér frá kynlegum
hlutum, sem hann sjálfur hafði
reynt, og kalla hann glóp eða lyg-
ara, af þeirri ástæðu einni, að
vísindin viðurkenndu ekki slíka
hluti." Fróðlegt er og að lesa for-
mála hans að þjóðsagnarbókunum
nýju, sem hann hefur valið efnið
í. Hann hefur síður en svo komizt
á aðra skoðun en fram kemur í
áðurnefndu forspjalli, þó að mjög
hafi hann, síðan hann skrifaði
það, rannsakað íslenzk þjóðsagna-
söfn og athugað sögur núlifandi
manna og borið saman við aðrar
eldri.
Þá vitnar Arni í síðasta kafla
bókarinnar til íslenzkra ljóð-
skálda — allt frá höfundinum að
kvæðinu Ölafur Liljurós til Tóm-
asar Guðmundssonar.
Einn kaflinn heitir Nokkrar
furður. Þar er vikið að ýmsum
þeim ráðgátum, sem visindamenn
nútímans hafa glímt við og reynzt
sigursælir, en einnig þvi, að alltaf
birtast þeim í efnisheiminum nýj-
ar og nýjar. Síðan segir Árni — og
með því læt ég lokið þessu greinar
korni um sérstæða og merkilega
bók einlægs sannleiksleitanda,
sem nú hefur auðnazt að iifa hálf-
an níunda áratug á mesta furðu-
og vaxtartímabili mannlegrar
þekkingar — samfara hörmulegri
misnotkun hennar á ýmsum svið-
um og vanþakklæti við gróðraröfl
tilverunnar:
„Þetta er gripið af handahófi
sem sýnishorn þess, að trúin á
huliðsheima er hvorki dularfyllri
né torskildari en trúin á efnis-
heiminn. Og meðan svo er, að
vísindunum hefur ekki tekizt að
uppgötva hinn andlega heim, sem
er svo miklu merkilegri heldur en
efnisheimurinn, þá er engum lá-
andi, þótt hann vilji ekki varpa
fyrir borð þeirri þekkingu, sem
þaðan er fengin og er fyllilega á
borð við undirstöðu efnavísind-
anna fyrir 300 árum.“
Hæst
ber
Horn-
bjarg
Einar Bragi: Þá var öldin önnur
Isafoldarprentsmiðja — Reykja-
vík 1973.
Einar Bragi er fyrst og fremst
kunnur sem ljóðskáld. Hann mun
hafa verið forystumaður um út-
gáfu tímaritsins Birtings, en samt
sem áður hefur hann ekki látið
með öllu lönd og leið íslenzka
rímhef ð, og ekki hefur hann held-
ur gert mikið af þvi að spilla
ljóðum sínum með áifmdum
áróðri eða svo torræðu og órök-
vfsu líkingamáli, að það minni
heizt á „tungutal“ ofsatrúarhópa.
Ljóð hans eru honum yfirleitt
eiginleg, persónuleg tjáning til-
finninga hans og viðhorfa, oft
dulúðug, en samt ekki torskilin.
Þetta verður hvergi betur ljóst en
á seinustu ljóðabók hans 1 ljós-
máiinu, sem hefur aðgeyma bæði
ný ljóð og sum, er hann hefur
áður birt, en bætt af vandvirkni
og nærfærinni smekkvisi.
Seinustu þrjú tii fjögur árin
hefur hann helgað sig að miklu
leyti fræðistörfum og ritað bækur
í Iausu máli. Haustið 1971 kom frá
hans hendi fyrsta bindi af „sögu-
riti Eskfirðinga“, sem hefur hlot-
ið nafnið Eskja. Fyrri hiuti þess,
sem auðsjáanlega hefur kostað
feikna mikla vinnu og nákvæmni,
fjallar um örnefni við Eskifjörð,
en síðari hlutinn flytur sögur og
sagnir af örnefnasvæðinu. í bind-
inu eru 125 myndir með rækileg-
um skýringum, og eru margar
myndanna gamlar, fágætar og for-
vitnilegar.
í haust kom svo frá hendi
Einars bók, sem heitir Þá var öld-
in önnur. í henni eru tveir sögu-
þættir frá 18. öld, frásögn af sum-
ardvöl höfundar í Suðursveit fyr-
ir nærfellt f jórum áratugum — og
með flýtur svo frásögn, sem er
aðeins fárra ára gömul.
Fyrsti þátturinn heitir Siðasta
aftaka á Austfjörðum og tildrög
hennar. Hann gerðist í Móðuharð-
indunum, sem hafa verið talin
ganga næst lífi íslenzku þjóðar-
innar af öllum þeim píslum, sem
hún varð að þola á nauðöldum
sinum. Þátturinn er átakanlegt
vitni þesstilhversslíkarhörm
ungar fengu leitt örvona, en
raunar tápmikla unglinga, sem
einskis góðs höfðu notið — og
ennfremur, hverri aðbúð þeir
sem sakamenn stundum sættu af
hendi þeirra, er sljóvgaðir af
ömurlegum aðstæðum árferðis og
aldarfars, áttu að gæta laga og
réttar.
Fýrirsögn hins þáttarins frá 18.
öld er „Galdra-Fúsi. Samantekt um
séra Vigfús Benediktsson.“ „Seint
fyllist sálin prestanna“ var lengi
vel vinsælt máltæki, og lengi var
það háttur íslenzkra sagnaskálda
að lýsa misferli íslenzkra klerka,
en hins vegar var sjaldnar getið,
hver menningarleg stoð presta-
stéttin var þjóðinni á hörmunga-
tímum hennar og hve bág voru
kjör þeirra presta, sem ekki voru
dugandi bændur og gengu lítt eft-
ir þeim tekjum, sem þeir áttu að
sækja í bú fátækra búandmanna.
Og víst er um það, að þó að séra
Vigfús væri um sumt hálfgildis
„Brekabarn" — eitthvað lengur
en á bernskuskeiði, varð hann að
sæta harðari kostum en flestir
aðrir í íslenzkri klerkastétt. Hon-
um var beinlínis skipað af biskupi
aðjgerast sálusorgari Hornstrend
inga.en iþennantimahafði
árað ærið vel illa og mörg býli i
eyði í Sléttuhreppi. Kallið var þvi
mjög tekjurýrt, auk þess með
þeimallra afskekktustu á öllu
landinu og fólkið illa „ryktað“
fyrir kukl og galdur, þótti og óvin-
samlegt sálusorgurum sínum, en
auk alls þessa var títt, að þangað
leituðu misindismenn og jafnvel
dæmdir sakamenn úr fjarlægum
héruðum. Til allrar lukku kunni
séra Vigfús talsvert fyrir sér, en
erfitt reyndist honum sambýlið
við sóknarbörn sin og þá framar
öðrum „þrjótinn" Hall á Horni,
sem fyrirrennari séra Þórðar
sjálfur séra Snorri Björnsson,
hafði varað hann mjög við. Þá átti
og séra Þórður við mikia fátækt
að stríða, mun það þó hafa viljað
honum til, að hann var vanur sjó-
sókn úr Vestmannaeyjum. Þarna
mátti hann hírast í 18 ár, og þá er
hann loks fékk annað kall, var
það eins langt í burtu oghugsazt
gat, sem sé Einholt á Mýrum i
Austur — Skaftafellssýsu. Séra
Þórður, fjölskylda hans og hafur-
task var flutt á teinæringi vestur
á Laugadalsströnd en þaðan
varð hópurinn, sem var
niu eða tíu manns, að fara
landleið norður og austur
um land! Tók ferðin á þriðja mán-
uð, og að leiðarlokum beið ærið
köld aðkoma i Einholti, sem hafði
verið prestlaust um skeið. Einar
hefur notað margar heimildir þeg
ar hann samdi þennan þátt, en
hvati hans um samningu þáttar-
ins var svo sem hér greinir: Áður
en hann fór vestur á Hornstrand-
ir 1968 tók hann að hyggja að
gömlum heimildum um það fólk,
er þar hafði lifað, og varð honum
þá starsýnt „á tvo hempuklædda
kappa úr Aðalvík: Snorra Björns-
son og Vigfús Benediktsson". Svo
segir hann: Ég sneri mér að
þeim síðarnefnda, af því ég hafði
heyrt, að leið hans hefði á efri
árum legið austur í Suðursveit."
Á kreppuárunum alræmdu —
eða nánar til tekið árið 1935 —
réðst Einar vikapiltur að Sléttu-
leiti í Suðursveit til móðurbróður
sins, Sveins Einarssonar, og heitir
þriðji kafli bókarinnar Sumar-
dvöl f Suðursveit. Ber Einar
frænda sínum og konu hans
mætavel söguna, og fróðlegt er
þeim, sem ekki þekkja til annars
en nægtanna, sem þjóðin á nú við
að búa, að kynnast samstarfi fá-
tækra bænda í Austur-Skaftafells
sýslu og kaupfélagsstjóra þeirra,
sem i þann tima var Jón Ivarsson,
um að koma á þeim lífsháttum,
sem björguðu bæði þeim og félag-
inu frá óbærilegum skuldum og
fullnægðu þó allra brýnustu þörf-
um. En Sveinn var ekki aðeins
nýtur bóndi og góður húsbóndi,
heldur greindur og snjall sögu-
maður og endursegir Einar ýmsar
sögur, sem sýna á eftirminnilegan
hátt harða, oft hættulega og
stundum banvæna baráttu Aust-
ur-Skaftfellinga við náttúruöflin.
Þá er loks síðasti þátturinn,
Sumardagar á Hornbjargsvita.
Hinn 5. júni 1968 lagði Einar og
fjölskylda hans af stað loftvegu til
ísafjarðar, þar eð Einar hafði tek-
ið að sér gæzlu Hornbjargsvita
um sex, sjö vikna skeið, svo að
vitavörðurinn, Jóhann Pétursson
og fjölskylda hans, gætu notið
dvalar i mannheimum. Að mínum
dómi er þessi kafli bezt ritaður
og bæði er hann fróðlegur og
skemmtilegur, en af þykir mér
bera lýsingin á ferð þeirra Jó-
hanns og Einars til eggjatöku i
Hornbjargi. Þar fer Einar á kost-
um, en ekki finnst mér neitt und-
ur, þótt honum væri ekki um sel í
bjarginu — og er ég þó frá
bernsku vanur svipuðu og stund-
um ægilegra en honum ógnaði í
þessari för sinni. . . En vel er
það, að hann kann að bregða því
fyrir sig að gera gys að sjálfum
sér, — það lætur ekki öilum, enda
finnst ef til vill mörgum, að það
sé þeim miður sæmandi.