Morgunblaðið - 22.11.1974, Side 23

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 22. NÓVEMBER 1974
23
Séra Valdimar J. Eylands:
Enn viljum vér
halda hópinn
þótt haf ið
skilji löndin
Séra Valdimar J. Eylands f
ræðustól á þjóðhátfð Hún-
vetninga að Kirkjuhvammi. Séra
Valdimar er fæddur 3. mars 1901
að Laufási f Víðidal, Húnavatns-
sýslu. Stundaði nám f Alþýðu-
skólanum á Hvammstanga 1916
— 17, síðan í Gagnfræðaskól-
anum á Akureyri og Menntaskól-
anum f Reykjavfk. 1921 fór hann
vestur um haf. Stundaði guð-
fræðinám f St. Paul f Minnesota
og lauk þaðan guðfræðiprófi.
Séra Valdimar gegndi prestsem-
bætti við Fyrstu lúthersku
kirkjuna f Winnipeg um langt
skeið. Hann er sá prestur fs-
lenskur, sem hefur þjónað lslend-
ingum vestanhafs lengur en flest-
ir aðrir. 1947 — 48 þjónaði hann
Utskálaprestakalli. Iðulega hefur
hann heimsótt Island, eins og
kunnugt er. Sfðastliðið sumar
ánafnaði hann Reykjaskóla f
Hrútafirði með gjafabréfi hið
mikla og vandaða bókasafn sitt.
Séra Valdimar er heiðursdoktor
The United college f Winnipeg
fyrir ritstörf, sérstaklega bókina
„The Lutherans in Canada." —
Háttvirtu Húnvetningar:
„Ef ég sé fjöll f fjarlægð blána,
þá finn ég alltaf sömu þrána."
Þannig farast einu af skáldum
vorum orð, er hann nálgast átt-
hagana eftir langa fjarvist. Þessi
orð hafa oft bergmálað í huga mér
er ég hefi ferðast hér norður um
sveitir. Svo var það og í dag, er ég
á norðanverðri Holtavörðuheiði
sá blána fyrir fjöllum vestur sýsl-
unnar, og firðina, Hrútafjörð og
Miðfjörð, teygja sig eins og löngu-
töng og vísifingur á framréttri
vinarhönd til að bjóða mig vel-
kominn heim. En það er ekki að-
eins hin steinrunna og fljótandi
náttúra sem býður mig velkominn
í dag, heldur og fólkið sem hér
dvelur. Eg er mjög hrærður og
þakklátur fyrir það vinarþel sem
ég er hér aðnjótandi og þann
sóma sem mér er sýndur sem
ræðumanni dagsins á þessari
glæsilegu og fjölmennu þjóðhátíð.
Er ég sé þessi fjöll blána, og
verða æ gleggri fyrir sjón minni
við heimkomuna, minnist ég þess,
að þetta eru gömul fjöll, og að
sjórinn sem vér sjáum hér, er
gamall sjór. Nú er það sem gamalt
er, lítt í hávegum haft með samtíð
vorri, hvort heldur það eru menn
eða menjar um forna tið; tískan
er að telja allt gamalt úrelt, og að
engu nýtt. En vér getum tæplega
talað þannig um fjöllin. Þau eru
bæði minnisvarðar og leiðarstein-
ar kynslóðanna. Þau eru eldri en
svo að áratölu verði þar Við komið
með nokkurri vissu. Væri þau
skyni gædd, máli og minni, gætu
þau sagt oss langa og stórmerka
sögu. Þessi fjöll blánuðu við að-
komu hinna fyrstu landnáms-
manna sem reistu byggðir og bú í
þessum sveitum. Þeir byggðu
fyrstu hús'sín og heimili í skjóli
þeirra. Þeir miðuðu landamerki
landeigna sinna við gil þeirra og
lækjardrög. Hér nærlendis nam
Ingimundur gamli land fyrstur
manna, en hann er talinn einn
göfugasti fornaldarmaður sem
sögur greina. Hingað, I þessar
sveitir, komu í öndverðu þeir
Skinna-Björn og Miðfjarðar-
skeggi, og var sá síðarnefndi tal-
inn garpur mikill á sjó og landi.
Hér riðu hetjur um héruð á sögu
og þjóðveldisöld. I þessum hún-
vetnsku sveitum hafa merkar
sögur gerst. Auk Vatnsdælu,
sem greinir frá fyrsta landnáms-
manninum, eru bæði Grettis og
Bandamanna saga tengdar þess-
um sveitum. I sambandi við þessi
hátiðahöld verður Ásdisar á
Bjargi minnst, bestu móðurinnar
sem sögur vorar geta um. Þótt
miklu munaði um gæfu og gjörvi
leik Grettis, sonar hennar, varð
hann einskonar þjóðhetja, og við
engan annan mann, lífs eða lið-
inn, eru jafn mörg örnefni kennd,
hér á landi, sem hann.
Þessi þöglu og látlausu fjöll
hafa verið vitni að mörgum hetju-
sögum, og einnig að mörgum
dapurlegum atburðum. Aldir
renna, kynslóðir koma, starfa og
hverfa í moldarskaut við rætur
fjallanna. En þessar sveitir hafa á
öllum öldum fætt og alið marga
merkilega menn og fagrar konur.
Þannig er það enn. Þessar sveitir
hafa lagt þjóðfélaginu til stóran
hóp gáfu- og athafnamanna, og
margir þeirra eru einnig kunnir í
fjarlægum löndum, og mun
sumra þeirra síðar getið. Hér vil
ég þó nefna Friðrik Asmundsson
Brekkan, frá Ytri Reykjum, sem
var merkur rithöfundur, og hinn
þjóðkunna fræðimann og sagn-
fræðing Jón Jóhannesson frá
Hrísakoti. Ur þeim sveitum sem
mynda austursýsluna er komin
röð af þjóðkunnum læknum, á
meðal þeirra tveir landlæknar.
Gamall Víðdælingur gleymir því
auðvitað ekki að ein frægasta ætt
landsins er kennd við heimasveit
hans, Víðidalinn. Forn frægðar-
ljómi er einnig yfir slíkum stöð-
um sem Þingeyrum. Breiðabóls-
stað i Vesturhópi, Lækjamóti,
Viðidalstungu og Auðunnar-
stöðum. Þegar hart er i ári hér
nyrðra, skemmta menn sér við að
rekja ættir bresku konungsfjöl-
skyidunnar til fyrsta bóndans á
Auðunnarstöðum.
„Móðurjörð, hvar maður fæðist,
mun hún ekki flestum kær?“ Jú,
víst er það svo. En þó mun það
sannmæli, að sá, sem dvelst alla
ævi í heimahögum, venst svo um-
hverfi sínu að hann veitir því
naumast eftirtekt. Hann sér ekki
fjöllin blána í fjarlægðinni, og
dagsins önn yfirskyggir glæstar
myndir sögunnar. En dveljist
menn langvistum í öðrum hér-
uðum, eða fjarlægum löndum fá
menn nýja innsýn og næmari
skilning á öllu umhverfi æsku
sinnar, landi og lýð. Það er því
ekki tilviljun að mörg innilegustu
ættjarðarljóðin hafa verið kveðin
erlendis. Þar sannast hið forna
spakmæli, að enginn veit hvað
átt hefir fyrr en misst hefir.
Þannig kvað séra Jónas A. Sig-
urðsson, merkur prestur í Vestur-
heimi, fæddur að Gröf í Víðidal,
en upp alinn að Ásbjarnarnesi um
þetta efni, á þessa leið:
Fjær þá átthögum er
þráfalt andinn mig ber
til þin, fornhelga feðranna
strönd
Land, með heiðloftið hátt,
þú, sem hjarta mitt átt, —
við þig knýta mig kærleikans
bönd.
Blúgur faðma ég fold,
kyssi munhýra mold,
Iýt þér, fágæta feðranna þjóð.
Hvíli höfuð mitt þar,
fyrr er vagga mín var.
Hlýði fanginn á aldanna óð.
II.
„Ef ég sé fjöl í fjarlægð blána,
þá finn ég allt af sömu þrána." Eg
hef augu mín til f jallanna, hvaðan
kemur mér hjálp."
Þessi fjöll blánuðu ekki aðeins í
fjarlægðinni við aðkomu hinna
fyrstu landnámsmanna, eða við
heimkomu ferðalanga, sem leita
átthaganna á ýmsum tímum. Sú
var tíðin að þau blánuðu I æ vax-
andi fjarlægð, og hurfu loks að
öllu, stórum hópum íslenskra
manna sem fluttust úr landi vest-
ur um haf, á síðari hluta aldar-
innar sem leið. Talið er, sam-
kvæmt manntalsskýrslum, að
15.434 Islendingar hafi flust til
Vesturheims, á árunum 1870 til
1920. Öhætt er að fullyrða að
þetta fólk var ekki landhlauparar
eða ævintýramenn. Fjöllin í
heimabyggðum þeirra, hér og
víða annarsstaðar á landinu birt-
ust þeim ekki í draumkenndri
blámóðu, þau voru um langt
skeið, full að snjó árið um kring;
hafið var ekki lengur skfnandi
bjart, það var fullt af hafís langt
fram á sumar, ár eftir ár. Þjóðin
var langþjökuð af erlendri kúgun
og óstjórn. Þjóðllfið var I kyrr-
stöðu, framfarir litlar og fram-
tiðin uggvænleg. Á þessum árum
voru kjör alþýðumanna I mörgum
sveitum svo kröpp að hin unga
kynslóð sem nú nýtur allsnægta í
landinu mundi tæpast trúa þeirri
sögu þótt sögð væri. En þetta ör-
snauða íslenska fólk gleymdi
samt ekki fjöllunum, en þau tóku
á sig aðra mynd, þau urðu tákn
hugsjóna, framtaks og fórna. Ein-
kunnarorð þessa fólks var: ALLT
FYRIR BÖRNIN. Það var draum-
sjón þessa fólks að tryggja fram-
tíð æskunnar, og til þess að hún
mætti verða að veruleikafórnaði
það tilfinningum sinum,
ættingjum, ættjörð, og jafnvel
líkama sínum og kröftum í
ömurlégra striti en það hafði áður
þekkt, fyrst lengi, á dvalarárum
sinum vestra. Fyrsta kynslóð
vesturfaranna er nú horfin af
sviðinu, en óhætt er að fullyrða að
hugsjónin um velferð afkomend-
anna hefir ræst langt um vonir
fram. Rúmlega fimmtán þúsundir
manna fóru vestur á umræddu
tímabili, en nálega fimmtíu þús-
undir manna, af íslensku bergi
brotnir, eru nú taldir búsettir í
Vesturheimi.
Saga vesturferðanna er merki-
legur þáttur í heildarsögu Islend-
inga. Fyrsti „stóri hópurinn" fór
úr landi sumarið 1874, fyrir ná-
kvæmlega hundrað árum. Hátíða-
höld fara nú fram viðsvegar í
byggðum íslendinga vestra, í til-
efni af landnáminu þar, og svo
mun einnig verða næsta ár.
Munurinn er sá, að þér hér hima,
á hátíðahöldum yðar, rifjið upp
sögu sem er rétt þúsund árum
lengri en saga bræðranna vestra.
En bæði stofnþjóðin hér, og þjóð-
arbrotið vestra, hafa margs að
minnast og margt að þakka.
Vestra munu menn nú minnast
fyrsta vesturfara hópsins, og þá
næstum ótrúlegu sögu sem gerð-
ist á skipsfjöl, áður en á land var
gengið. Það var siðsumars, árið
1874, að gufuskipið St. Patrick
sigldi upp eftir St. Lawrence fljót-
inu, áleiðis til Quebeck i Kanada.
Fjöldi innflytjenda var um borð,
á meðal þeirra 365 Islendingar, og
höfðu allmargir þeirra hafið sjó-
ferð sína á Borðeyri. Ekki voru
margir á meðal þeirra vitrir að
manna dómi, ekki margir
máttugir, ekki margir stórættaðir.
Þetta var misjafn og mislitur
öreigalýður, á vonlausum flótta,
að talið var frá hlutskipti sveitar-
ómagans. Ég læt einn samtíðar-
manna þeirra (séra J. A. S.) lýsa
þeim i ljóði:
Vér komum með trefil,
og klæddir i ull
og kunnum ei enskuna að tala.
Við áttum víst langfæstir góss
eða gull
né gersemar Vesturheims dala.
Með sauðskinn á fótum, og
sængurföt heit
með sjal, og með skotthúfu og
poka.—
Við fluttum þá útgerð í óbyggð
og sveit
og enskinn við báðum að þoka.
Er skipið nálgaðist áfangastað
kom lóðs um borð, eins og lög
gera ráð fyrir, og með honum
umboósmaður og fulltrúi Kanada
stjórnar. Kom hann þeirra erinda
að segja þessu fólki hvert það ætti
að flytjast, og hvar þvi væri ætlað
að setjast að i nýja landinu.
Gengu þá fram fyrir fulltrúann
tveir talsmenn þessa vaðmáls-
klædda og vankunnandi lýðs, og
báru fram kröfur til stjórnar-
innar sem skilyrði fyrir land-
göngu og landnámi. Heimtuðu
þeir fyrst og fremst ákveðna land-
spildu, sem þeim sjálfum litist
best á að afstaðinni landkönnun,
fyrir sig og niðja sína, og aðra af
þjóðflokki sínum, sem síðar
kynnu að bætast í hópinn. I þessu
nýja landnámi skyldi þeim heitið
fullkomnu frelsi til sjálfsstjórnar,
og að þeir mættu óhindrað rækja
trú sina, tungu og menningar-
erfiðir. Mun fulltrúa hinnar
bresku krúnu hafa þótt búand-
karlar þessir gera sig digra að
setja slíka kosti, en þó var að
þeim gengið, og þau heit haldin af
stjórninni. Nokkru síðar stofnuðu
þeir ríki i rikinu, og nefndu Nýja
Island, meó landstjórn og öllu
skipulagi sem þar til he.vrir. Það
er merkileg og söguleg staðreynd.
að Islendingar urðu fyrst stjórn-
arfarslega sjálfstæðir i Vestur-
heimi, frá því á hinni fornu þjóð-
veldisöld, og telja sögufröðir
nienn aó þetta hafi ýtt undir
frelsisbaráttuna hér heima. sem
þó var ekki borin fram til
fullnaðarsigurs fyrr en áratugum
síðar. Rétt er að geta þess að Nýja
Framhald á bls. 27.
Ræða flutt á þjóðhátíð
Húnvetninga að Kirkjuhvammi sl. sumar