Morgunblaðið - 21.12.1974, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 21. DESEMBER 1974
„Hugurinn þangað þrengist lengi”

Þórleifur Bjarnason: □
Hreggbarin fjöll □ Al-
menna bókafélagið,
Reykjavík 1974.
Þórleifur Bjarnason er bæöi
fræðimaður og skáld. Frá hans
hendi kom fyrst hin merka Horn-
strendingabók, sem nú mun brátt
koma út í aukinni og endurskoð-
aðri útgáfu. þá átti hann mikinn
og góðan þátt í hinu vandaða rit-
verki Sléttuhreppur 1702—1952,
og 1960 kom út á kostnað Al-
menna bókafélagsins bókin Hjá
afa og ömmu, bernskuminningar
Þórleifs úr Hælavik, færðar i
skáldlegan búning. Svo er þá
skemmst að minnast bókarinnar
Aldahvörf, sem ég hef þegar getið
hér í blaðinu. Fyrsta skáidrit Þór-
leifs var hin stutta saga Og svo
kom vorið. Hún kom út 1946 á
kostnað Þorsteins M. Jónssonar.
Tveimur árum siðar gaf Norðri út
skáldsöguna Hvað sagði tröllið?
— og var hún gefin út að ráði
Kristjáns Karlssonar. Annað
bindi þeirrar sögu kom út hjá
sama forlagi 1958. Það heitir
Tröllið sagði. Þessi mikla saga
gerist upp úr aldamótunum á
Hornströndum, og er merkilegt
heimildarrit og skáldrit, en hefur
ekki vakið verðuga athygli, og
mun það ekki sízt vegna þess, að
Þórleiíur hefur ekki verið tengd-
ur bókmenntalegum klikum höf-
uðstaðarins. Ég leyfi mér að segja
frá bví, að þá er hafizt höfðu
nokkur kynni með þeim Þórleifi
og Wiiliam Heinesen, sendi Þór-
leifuv Heinesen þessar tvær bæk-
ur. Heinesen skrifaði siðan Þór-
leiii merkilegt bréf, þar sem hann
lét ótviiætt í ljós, hve mikið hon-
um fanust til um söguna, bæði
• 'ningarlegt heimildarrit’
og skáldrit. Því miður hefur
Þórleifi ekki ennþá gefist tóm
til að ganga frá lokabindinu,
s. .i á að bera heitið: Manna-
þefur í helli mínum; segir
þar frá eyðingu byggðarinnar
á Hornströndum. Arið 1955
komu út eftir Þórleif Þrett-
an spoi, bók sem hefur að geyma
þrettán smásögur, allar allvel
gerðar og sumar með ágætum.
Þess skal að lokum getið. að Þói-
leifur er mjög vel hagmæltur, og
sagna- og skemmtimaður er hann
fágætur í hópi vina og góðkunn-
ingja. Hann hefur og sýnt það, að
hann er góður leikari. Lék hann á
Akranesi séra Sigvalda í Manni
og konu, og hef ég heyrt Brynjólf
Jóhannesson bera mikið lof á leik
hans í því hlutverki.
Nú er svo út komið hjá Al-
menna bókafélaginu safn tiu smá-
sagna eftir Þórleif, og heitir sú
bók hinu kuldaiega nafni Hregg-
barin fjöll.
Fyrsta sagan í bókinni ber hið
látlausa heiti Fylgdarmaður, og
vissulega er og sagan sögð af
fyllsta látleysi. En hún er einmitt
glöggt dæmi þess, hve snjall smá-
sagnahöfundur Þórleifur er, þar
sem honum tekst allra bezt upp.
Sögumaðurinn þarf fyrir hvern
mun að komast sér ókunna bæjar-
leið og vill ekki láta hrakviðri
tálma för sinni, þó að leið hans
liggi um tæpa og svellaða berg-
stalla, sem eru ennþá háskalegri
en ella þennan dag, þar eð vitað
er, að brim, littstæður stormur og
slydduél muni leggast á eitt um
að torvelda ferðina. Úr allstórum
hópi manna fæst aðeins einn til
að takast á hendur til að fylgja
sögumanninum, enda auðheyrt,
að allir telja förina auðsæja lifs-
hættu. Sögumaður verður þess
vís, að Hallmundur, sem vill taka
að sér fylgdina, þykir maður ærið
tortryggilegur, en sögumaður læt-
ur það ekki aftra sér. Lesandinn
verður þess svo sannarlega vís af
ferðarlýsingunni, að ekki hefur
verið of mikið úr því gert, hver
háski biði á leiðinni, en einnig
kemst hann að raun um, að Hall-
mundur er fágætur maður aó
þreki, þori, snerpu og leikni. Að
leiðarlokum segir hann sögu-
manni, að hann hafi verið ákærð-
ur fyrir innbrotsþjófnað, sökin
ekki verið sönnuð, en hins vegar
hafi hann æ síðan verið talinn
þjófur. Nú hefði margur sögu-
smiður látið söguna enda á því, að
Hallmundur lýsti yfir sýknu
sinni, en Þórleifur endar söguna
þannig:
„Já, mér var sleppt, sannaðist
ekkert, og ég játaði ekki heldur."
Hann glotti þrjózkulega. „En nú
veiztu, hvern þú hefur haft að
fylgdarmanni," sagði hann. Svo
stóð ann snöggt á fætur og rétti
mér höndina.
„Ég þakka þér.. .“
„Ég á þér meira að þakka,“
greip hann fram í, „en það skilur
þú ekki —og kannski ekki von.“
„Sá sem saklaus er sakfelldur,
hefur litið að þakka,“ sagði ég.
„Hver segir, að ég sé saklaus.
Það hefur ekkert sannast í mál-
inu.“
Bðkmenntlr
eftir GUÐMUND
G. HAGALÍN
Og hann sneri sér snögglega frá
mér og hljóp við fót inn fjöruna
þangað sem óveðrið lék við ófæri-
rönd og brimrótið svarraði neðan
tæprar bjarggötu."
Endir og gerð síðustu sögunnar,
sem heitir Vegurinn yfir heiðina
vitnar ekki slður en sú fyrsta um
hæfni Þórleifs til mannlýsinga og
söguforms, og sama má raunar
segja um Hreggbarin fjöll og Far-
artálma, sögu sem leynir
skemmtilega á kostum sínum, svo
látlaus sem hún er. Ádeilusögurn-
ar Beðið eftir björgun og Flótta-
maður eru og vel skrifaðar og
endirinn haglegur, og ekki má
siður segja það sama um Glerið
mitt góða. Þar forðast höfundur
þá freistni að láta hinn glæsilega
erlenda heimsmann komast í tygi
við Ásu húsfreyju sem leigir hon-
um herbergi, en leggur áherzlu á
þá nýjunga- og lífsþægindafikn,
sem furðusýnirnar í glerkúlu út-
lendingsins vekja hjá henni, og
gerir skáldið hana þannig að full-
trúa velsældarvímunnar. Sagan
Landvörn er vel gerð, en það spill-
ir henni, hve lík hún er smásög-
unni Nýir siðir, eftir snillinginn
Þóri Bergsson, — svo lík er hún
henni allt fram að lokum, að auð-
sætt er, að annað tveggja hefur
Þórleifur ekki þekkt þá sögu —
eða alls ekki minnzt hennar. End-
ir sögunnar er þó bót í máli. 1
sögulokin lætur Þórir Bergsson
hina brezku hermenn skjóta bæði
Önund gamla og dótturson hans,
en Þórleifur lætur þá fá slika
virðingu fyrir þrjózkri reisn
Steins bónda Jónssonar, að þeir
skerða ekki hár á hans höfði.
Hófadynur virðist mér einna sízt
formuð sagnanna, en samt engan
veginn illa gerð. Svo er það þá
langlengsta saga bókarinnar. Þó
að allar sögurnar geti samhæfzt
vestfirzkri náttúru, er það sú
lengsta, Stöðin handan flóans,
sem er í nánustum tengslum við
átthaga Þórleifs og beiskju hans
út af eyðingu byggðarinnar í
Sléttuhreppi, Grunnavikurhreppi
og raunar víðar á Vestfjörðum, til
dæmis i heimasveit þess, er þetta
ritar. Það var og fyrst og fremst
sagan sú arna, sem skaut að mér
heitinu á þessu greinarkorni. Ég
minntist sem sé við lestur hennar
eftirfarandi erindis úr 3ja man-
söng Númarímnaskáldsins góða
úr Rifgirðingum á Breiðafirði:
„1 fleiri lönd þó
fengi drengir
forlaganna vaðið sjó,
hugurinn þangað þrengist
lengi,
sem þeirra fögur æskan bjó.“
1 þessari sögu kveður eydda
heimbyggð sina og sjálft lífið sá
maður, sem sýnt hefur henni
mesta tryggð. Eftir að hún eydd-
ist, hefur hann á hverju vori leit-
að á vit hennar og dvalið þar
sumarlangt, slegið túnið á sínu
gamla býli, en annars ráfað með
byssu um fjöll og strendur eða
dorgað á miðum vfknanna og fló-
ans; seinustu sumrin hefur hann
raunar þyrmt þar refum og selum
og notið þess að búa i friði með
þessum byggðinni tryggu lífver-
Þórleifur Bjarnason
um. Nú hefur læknir kveðið upp
yfir honum dauðadóm, hjartað er
að gefast upp á sinni löngu og
erfiðu þjónustu. Svo heldur hann
á farkosti sínum brott úr kaup-
staðnum, þar sem hann hefur haft
vetursetu, og stefnir i stormi og
hættulegu sjólagi yfir flóann til
síns gamla heima. Er mikill meiri
hluti sögunnar lýsing á baráttu
hans við storm og úfnar öldur og á
þeim hugsunum, sem að honum
sækja á leiðinni. Sumar eru
sprottnar af beiskju, en aðrar
höfða til ljúfra en nú sárra minn-
inga, svo sem æsku hans um gleði-
leiki uppi við Álfhól með einu
kvenverunni, sem hann hefur
unnað um dagana, en ekki notið
— einmitt þá konu hefur hann
nýlega hitt i kaupstaðnum, ein-
mana, lotlega og sem skugga þess,
er hún einu sinni var. Helzt
mundi það mega finna að þessari
sögu, að söknuður höfundarins
sjálfs geri hann um of margorðan
og mál hans of þrungið sjálfsvió-
Framhald á bls. 26
Morgunst j arnan
Morgunstjarnan □ Höf-
undur: Marylis □ Mynd-
ir: Systir José Van Peer
□ Þýðing: Torfi Ólafs-
son □ Prentun: St. Fran-
ciskussystur Stykkishólmi
□ ÍJtgefandi: Kaþólska
kirkjan á Islandi.
Jarðraki og
loðsilungur
Jón Gíslason: □ ÍJR
FARVEGI ALDANNA. □
Annað bindi. □ Skuggsjá
1974.
JAÐRAKI er að sögn Jóns Gísla-
sonar vitrasti fuglinn í Flóanum.
Jón hefur skemmtilega sögu af
jaðraka og ferðamanni eftir föð-
urbróður sínum, Hannesi Jóns-
syni á Stóru-Reykjum. Ferða-
maðurinn var á leið um neðan-
verðan flóann þar sem hann er
hvað blautastur og var ókunnug-
ur á þessum slóðum. Með dálæti
sínu á hljómmiklum lýsingarorð-
um lýsir Jón landslaginu m.a. svo:
Bókmenntlr
eftir JÓHANN
HJÁLMARSSON
„Þar voru keldur hræðilegar, for-
æði hryllilegt, flóð botnlaus og
sökk og lausajörð skelfileg og
ógnandi". Það er skiljanlegt að
ferðamaðurinn hafi verið I vanda
staddur. En hann tók eftir þvi að
jaðraki fylgdi honum eftir eins og
hann vildi leiðbeina honum.
Hann lagði við eyrun og þóttist
skilja hvað jaðrakinn var að
segja. Þegar ferðamaðurinn mátti
halda áfram sagði hann ,,Vadduí“
(vaddu út i), en þegar hann átti
aó halda kyrru fyrir sagði hann
„Stattui" (stattu í). Ferðamaður-
inn nauí leiðsagnar jaðrakans uns
hann kom að Ölfusá, en þá var
hann úr allri hættu.
Jón Gíslason segir fleiri
jaðrakasögur, m.a. um spádóms-
gáfu fuglsins og birtir fleiri orð
úr máli hans. Hann segir lika frá
auðnutittlingi, spóa, tjaldi,
smyrli, lóm og himbrima. Er
margt fróðlegt í -þessum þáttum
af fuglum og hegðun þeirra og
nýtur Jón frásagna Gisla föður
síns og Hannesar, sem fyrr var
nefndur, en þeir bræður söfnuðu
eggjum fyrir P. Nielsen,
verslunarstjóra við Lefolíverslun-
ina á Eyrarbakka.
Heimild að sögu um dularfullt
hvarf kálfs frá Gegnishólum i
Flóa sækir Jón til ömmu sinnar
Kristínar Þorláksdóttur. En Jón
lætur sér ekki nægja að endur-
segja frásögn ömmu sinnar,
heldur teygir óþarflega úr sögu-
efninu. Honum er mikið í mun að
fræða lesendur, en fróðleikur
hans er of almennur í þetta skipti,
gerir ekki annað en draga úr
áhrifum sögunnar.
Merkasti kaflinn í bók Jóns
Gíslasonar er Loðnusilungurinn í
Úlfsvatni í Vörðufelli. í þessum
kafla er sögð saga, sem er dæmi-
gerð fyrir islenska þjóðtrú. Jón
Gislason segir að þjóðtrúin eigi
sínar skýringar, „sem ekki eru
vandabundnar hinum eðlilegu
JAn Gfslason.
rökum raunvísinda og sanninda",
og bætir við: „Sú trú er mér heill-
andi. Hún er mér sönn í rökum
sínum og eðli“. Þetta eru grund-
vallaratriði, sem hver sögumaður
verður að tileinka sér, ef einhver
á að trúa honum.
Jón Gíslason skýrir frá því að
gömul kona, Þóra Jónsdóttir frá
Álfsstöðum á Skeiðum, hafi sagt
honum þessa sögu. „Hún sagði
ljóst og alþýðlega frá. Mál
hennar var hreint og fagurt, frá-
sagnastíll hennar mótaður af
munnlegri frásögn eingöngu,“
segir Jón. Hann kveðst vita að
hann nái ekki að segja söguna
með sama hætti og gamla konan.
Eftir lýsingu hans að dæma á
ósvikinni list gömlu konunnar
hljóta lesendur að taka undir þau
orð. Málalengingar spilla nokkuð
fyrir eðlilegum gangi sögunnar,
en þrátt fyrir ýmsa vankanta er
þetta minnisstæð saga.
Sagan greinir frá silungsveiði í
Úlfsvatni í Vörðufelli og læknum,
sem úr vatninu rennur. Sam-
kvæmt þjóðtrúnni var mikill
silungur áður fyrr í Úlfsvatni.
Bændurnir á Alfsstöðum og
Birnisstöðum voru helstu
keppinautar um veiðina,
enda var afkoma þeirra að
miklu leyti komin undir veiðinni.
Svo fór að Álfsstaðabónd-
inn veiddi lítið sem ekkert í
vatninu, en veiði Birnisstaða-
bóndans óx mjög. Álfsstaðabónd-
inn fékk þá mann undan Eyja-
fjöllum sér til aðstoðar. Hátterni
þessa manns var hið kynlegasta,
en fljótlega eftir að hann kom
breyttust hlutföll veiðinnar Álfs-
staðabónda i hag. Bóndinn á
Birnisstöðum var nú orðinn
áhyggjufullur og leitaði til manns
úr Mýrdal sem kunni veiðigaldur,
en þá var helst að finna i Skafta-
fellssýslu. Hinn fjölkunnugi
veiðimaður á Álfsstöðum varð þá
að lúta I lægra haldi. Hann sætti
sig ekki við það og þuldi særingar
og bölbænir yfir vatninu með
þeim árangri að ekkert veiddist
nema óætur loðsilungur eftir það.
Jafnvel landið blés upp. Sjálfur
hvarf hann á braut, en eftir lá
Mýrdælingurinn dauður i kofa
sínum. Hann hafði étið hina
eitruðu veiði.
1 þessari forneskjulegu sögu er
að finna skýringu þjóðtrúarinnar
á veiðileysi í Úlfsvatni. Gaman
hefði verið að Jón Gislason rifjaði
upp fleiri sögur Þóru Jónsdóttur.
Því er ekki að heilsa í þessu bindi
Úr farvegi aldanna.
Ögetið er langra kafla, sem
nefnast Fyrirhleðslan á Brúna-
staðaflötum árið 1889 og Sagnir
frá smiði Þjórsárbrúarinnar.
Þessir kaflar styðjast að mestu
við heimildir, sem mörgum eru
kunnar, en innan um eru upplýs-
ingar, sumar smálegar, aðrar for-
vitnilegar, sem Jón hefur fengið
hjá sveitungum sinum.
Þetta er hugþekk saga um lít-
inn engil. Eitt sinn, á jólum, hélt
hann til jarðar með Jesúbarninu.
Litli engillinn brann af löngun
t.þ.a. gera vel, en flest fór honum
úrhendis, og við leiðarlok á jörðu
varð honum ljóst, að hann hafði
ekki farið nógu vel með þær gjaf-
ir sem honum var falið að flytja
til þægu barnanna á jörðinni. Þá
grípur hann til þess ráðs, sem
síðar varð honum til mikils hugar-
angurs. María mey kemur honum
þá til hjálpar, og allt fer vel að
lokum.
Þetta er falleg saga, lofsöngur
um gjafmildina, í heimi Guðs átt
þú alltaf einhverja gersema hans
að rétta fram, hversu tóm sem þér
kann að virðast hönd þín til gjafa.
Mér varð hugsað við lestur sög-
unnar: Er þetta ekki sagan um
nunnurnar sem koma hingað
t.þ.a. gefa sjálfar sig í þjónustu
við sjúka bræður og systur?
Kannski ekki, en þó veit eg, að
Bókmenntlr
Sigurður Haukur
Guðjónsson skrif-
ar um barna- og
unglingabækur
þau ykkar, sem notið hafa að-
hlynningar þeirra, munu mér
sammála, er ég líki þeim við
engla, sem okkur eru sendir I
fylgd Jesúbarnsins.
Þýðing Torfa er ágæt.
Myndir bókarinnar eru mjög
vel gerðar. Allur frágangur til
fyrirmyndar.
Ég vil og minna á tvær mynda-
bækur, gerðar um biblíutexta
gefnar út af Kaþólsku kirkjunni:
Fieðing Jesú og Jesús kyrrir
storminn á vatninu. Myndir
beggja bókkornanna eru eftir De
Kort, einfaldar að gerð, snotrar.
Frágangur útgefanda til sóma,
letrið skýrt og stórt, auðvelt ung-
um börnum. Eg hló, er ég sá hve
auðvelt er að breyta h í k.
Þökk fyrir vel unnin verk.