Morgunblaðið - 22.06.1975, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGÚR 22. JÚNl 1975
Matthías Johannessen ritstjóri
ræðir við Andrei Sinjavskí, höf-
und bókarinnar „Réttur er settur"
I skáldsögu eftir rússneska rithöfundinn Andrei
Sinjavskí segir söguhetja:
„Sagan... varð strax þekkt.. . Ég var látinn játa á
mig nóg, klámskrif og að hafa komið upp um ríkis-
leyndamál.“ Þessi orð söguhetjunnar eru einskonar
spádómur um örlög Sinjavskis sjálfs, sem notaði dul-
nefnið Abram Terz áður en vitað var, hver var höfund-
ur rita hans. Þekktasta skáldverk hans, Réttur er settur,
bar það höfundarnafn, þegar bókin kom fyrst út á
Vesturlöndum og með því nafni var hún einnig gefin út
á Islandi. Nú er Sinjavskí annar þekktasti rithöfundur
Rússa, hinn er að sjálfsögðu Nóbelsskáldið Solzhenitsyn
(„Kannski Solzhenitsyn“, sagði hann þegar ég hafði orð
á því í samtali okkar að þeir hefðu jafnmikil áhrif og
allur herafli Bandaríkjanna, e.t.v. meiri).
Samtal okkar fór fram i Frakklandi fyrir skemmstu
og þá sagði Sinjavskí að rithöfundar gætu oft sagt fyrir
um örlög sín eða séð fyrir ævi sina. Þegar ég spurði
hvort Réttur er settur væri einskonar ævisögubrot,
sagði hann að í skáldsögum væri oft margt sem minnti á
lif höfundar: „Já, það er öðrum þræði ævisöguefni í
skáldsögunni. Ég hafði á tilfinningunni að svona mundi
fara, að ég yrði handtekinn og sendur i vinnubúðir. Að
sjálfsögðu mátti alltaf búast við að ég yrði tekinn, þegar
ég fór að skrifa fyrir útlendinga. Þeir vissu ekki í sex ár
að ég var Abram Terz, en svo komust þeir að því. Ég get
ekki sagt þér, hvernig þeir uppgötvuðu það. En þeir
fylgdust með póstinum mínum í hálft ár og hleruðu öil
samtöl í íbúðinni minni í Moskvu, eftir að þeir vissu að
maður sem hafði farið með fjórar bækur eftir Abram
Terz til Frakklands hafði heimsótt mig.“
Sinjavskf sagði að andrúmið í Réttur er settur hafi
raunverulega verið með þeim hætti sem lýst er í bók-
inni, um þær mundir sem Stalín dó, en hann hafi ekki
búið það til,“ þó að ég hafi að sjálfsögðu samið söguna
eftir eigin höfði og skapað persónurnar." I fyrstu mætti
ætla að í skáldsögunni sé kafkaískt andrúm, táknrænar
bendingar og skírskotanir í hans stíl, kafkaiskur
óhugnaður: magnlaus manneskjan andspænis ofbeldi
og eyðandi vélum einræðisins. Ég þóttist þess fullviss
þegar ég las bókina fyrir mörgum árum að Kafka hefði
haft áhrif á söguna, enda er Sinjavskí bókmenntafræð-
ingur að menntun og þvi ekki út i hött að álykta sem svo
að hann hefði kynnt sér Kafka rækilega. En hann sagði,
þegar ég spurði hann að þessu: „Þegar ég skrifaði
Réttur er settur hafði ég ekkert lesið eftir Kafka — og
gerði það ekki fyrr en alllöngu síðar. En ég þurfti ekki
að lesa Kafka né neinn annan til að kynnast þessu
andrúmslofti, sem er í bókinni. Þetta er andrúm Sovét-
ríkjanna, andrúm kommúnismans. Og heima í Rúss-
landi hef ég að sjálfsögðu kynnzt því. I verkum Kafka
er sama andrúm og nú ríkir í Sovétríkjunum. Ég held
Kafka hafi vitað, eða a.m.k. grunað, hvað gerast mundi i
Rússlandi, Dostojevskí sá það einnig fyrir.“
XXX
I nýjasta skáldverki Sinjavskís, Eine Stimme im
Chor, sem út kom á þýzku 1973 og helgað er Maríu konu
skáldsins, eru prentuð bréf hans til hennar þau sex ár
sem hann var i sovézkum þrælabúðum. Og þegar þau
eru spurð hvernig þeim leið meðan hann var í búðunum
(dálítið heimskuleg spurning), vísa þau til þessara
bréfa, sem eru hugleiðingar hans um allt milli himins
og jarðar, bókmenntir, skáldskap og listir („listin er
alltaf meira og minna óundirbúin bæn“), frelsið lífið,
dauðann, manninn og náttúruna („Ég hef nú loks
skilið, hve náttúran er mikilvæg listamanninum. .. “);
ástina; og tilganginn með þessu öllu. Sumt skrifað eins
og prósaljóð. Og oft fléttuð inn í bréfin ljóð ort i
fangabúðunum. Skáldið og fjöldinn takast á: röddin í
kórnum. En Sinjavskí er ekki skáld skáldskaparins,
heldur veruleikans, þótt hann sé mikill unnandi þjóð-
sagna og æfintýra. Hann er tam. andstæða þeirra skálda
sem hann lýsir svo á einum stað í Eine Stimme im Chor:
„Sum skáld skrifa aðeins um það að þau séu skáld.“ En
nokkru síðar koma þessar athugasemdir: „List og líf?
Ef til vill er yfir höfuð ekkert líf til, ef til vill aðeins
list...“ — sem gætu minnt á ljóðlínu Steins Steinars,
„ég er aðeins til i mínu ljóði“, eða niðurstöðu i skáld-
sögu eftir Halldór Laxness.
XXX
Sinjavski tókst ekki einungis að lifa af f þrælabúðun-
um, heldur fann hann tilgang lífi sinu og köllun þarna í
eyjaklasanum, í einangrun og niðurlægingu dauðaklef-
anna rísa hugsun hans og skáldskapur hæst. Og á
fimmta ári fangabúðavistar hans segir Sinjavskí: „Lífið
er mikilvægara en við höldum." Og siðar: „Maður ætti
að þakka fyrir hvern þann lærdóm sem lífið lætur í té.“
En vel að merkja, bókin hefst á bessum orðum: „Ég
verð að tala umbúðalaust, því að lífið er stutt."
I Eine Stimme im Chor segir svo á einum stað: „Einn
góðan veðurdag munu þeir iðrast þess að hafa ekki
drepið mig.“ Og í samtali okkar spurði ég Sinjavskí
hvers vegna þeir slepptu honum úr haldi og leyfðu
honum jafnvel að fara með konu sinni og ungum syni til
Vesturlanda; hann svaraði: „Astæðan er alls ekki sú að
þeir hafi breytt um afstöðu til mín, eða sovézkum
stjórnvöldum líki á einhvern hátt betur við mig nú en
áður, langt frá þvi. En stjórnmálamenn hafa mörg
andlit. Almenningsálitið á Vesturlöndum hefur hjálpað
öllum sem berjast gegn Sovétvaldinu heima í Rússlandi
og valdhafarnir þar vilja feiga. Ég er mjög ánægður
með að hafa verið í vinnubúðunum, jafnvel hamingju-
samur yfir þeirri reynslu sem ég fékk þar. ”
XXX
Sinjavski var handtekinn 8. sept. 1965 óg dæmdur
tæpum mánuði sfðar, ásamt vini sinum Nikolai Arschak
(Juri Daniel), fyrir róg um sovétkerfið eins og segir i
SÍNJAVSKI MEÐ SON SINN.
manninum og allar óskir aðrar þoka fyrir þessum
skelfilegu rökum.“
En hver er prinsipin, eða þau höfuðatriði vestrænna
ríkja sem Sinjavskí minntist á?
„Frelsið og menningin“, svarar hann afdráttarlaust,
„þetta tvennt er mikilvægast, ekki endilega frá degi til
dags heldur sem rauður þráður gegnum alla söguna.
Vestrið er frelsinu vant, þar er það eins sjálfsagt og
daglegt brauð. En frelsið er síður en svo sjálfsagður
hlutur alls staðar, það vitum við bezt sem komum frá
Sovétríkjunum. Við sjáum strax hvílik verðmæti eru
fólgin í frelsinu. Vitaskuld hefði ég helzt viljað búa
áfram heima I Rússlandi, en það var ekki hægt. Abram
Terz hefur verið sviptur dulargervinu og Sinjavskí
getur ekki búið í Sovétrikjunum. Samt er ég hamingju-
samur. Ég hef ekki orðið fyrir vonbrigðum af að koma
til Vesturlanda, þvert á móti. Ég ann Frakklandi, en ég
get helzt ekkert gert hér — nema skrifað. Þeir gátu ekki
gert annað en lofa okkur að fara — aðeins þetta tvennt
kom til greina: vestrið eða vinnubúðirnar. Og þeir
völdu hið fyrrnefnda. Rithöfundur getur varpað rýrð á
orðstir Sovétríkjanna, ef þeir drepa hann. Siður finnst
þeim nú, ef hann fer til Vesturlanda. Þeir eru farnir að
hugsa um orðstír nú, þess vegna er almenningsálitið á
Vesturlöndum bezti bandamaður þeirra Rússa sem berj-
ast gegn kerfinu, ofbeldinu. Og eru af þeim sökum
hundeltir. Þetta ættu menn að muna. En þessi stefnu-
breyting stafar ekki af því að þeir séu eitthvað betri nú
en áður, heldur af pólitískri nauðsyn."
„Einn góðan veðurdag
munu þeir iðrast þess
að hafa ekki drepið mig"
forsendum dómsins, árás á Sovétríkin og síðast en ekki
sizt fyrir að senda rit sín úr landi, svo að unnt væri að
gefa þau út erlendis. Þeir hlutu fimm og sjö ára
þrælabúðavist. Að sjálfsögðu eru í búðum kommúnista
ekki ákjósanlegustu vinnuskilyrði fyrir rithöfunda, en
Sinjavskí fann reynslu sinni form: hann skrifaði Maríu
Wasilewnu konu sinni fimmtán til tuttugu bréf í
Mordwini-búðunum, það var ekki bannað ef bréfin
fjölluðu ekki um fangabúðirnar, þrældóminn né
grimmd varðanna. Eitthvert þus um Iifið og tilveruna
og óskiljanlegt þrugl um ómerkilegt fólk eins og Swift,
Mandelstam, Shakespeare, Puschkin, Gogol eða
Achmatowu, list og sköpun, menntir og menningu gerði
ekkert til — og bréfin komust klakklaust og óbreytt í
hendur Mariu sem varðveitti þau eins og sjáaldur auga
síns. Auk þess voru þessi bréf skrifuð með svo smáum
bókstöfum að verðirnir áttu erfitt með að lesa þau. Nú
eru þau orðin einhver merkasti vitnisburður sem til er
um þrek mannsins og hugrekki andspænis magn-
þrungnu valdi sovézkra kommúnista. Inn í hugleiðingar
þessa menntaða bókmenntafræðings og skálds um
menningarleg efni er oft og einatt fléttað lýsingum úr
þrælabúðalífinu og eins konar sagnaminnum frá þessu
dantíska dauðsmannslandi. Sinjavskí var leyft að skrifa
konu sinni tvö bréf á mánuði, eða tuttugu og fjögur á
ári — og urðu þau fimmtán hundruð þéttskrifaðar siður
á fimm og hálfu ári. Má telja að bréf þessi séu hápunkt-
ur lífs hans og listar fram að þessu.
XXX
En hvað þá um þetta ógnarvald, er nokkur von til þess
að það breytist á næstunni?
Sinjavskf sagði í samtali okkar: „Þegar ég var ungur
var ég kommúnisti og veit hvernig þeir hugsa. Og ég
þekki líka rússneskan almenning og veit að hjá honum
getur orðið þróun gegn valdinu og kommúnismanum,
þótt valdið sjálft muni ekki breytast. Ég held ekki að
fólkið geti risið gegn kommúnismanum í Rússlandi, svo
öflugt hernaðarlegt vald sem hann styðst við, þótt
þróunin sé í þá átt. Hugsjónin er ekki eins brennandi
nú og áður — og ofstæki og hugsjónaeldur deyja hægt
og bítandi, kommúnisminn einnig, eins og trú án guðs
gerir alltaf. En ég sé ekki að þróun f þessa átt breyti
neinu I nánustu framtíð. Sovétvaldið verður ekki brotið
á bak aftur eihs og málum er nú háttað í heiminum
nema eftir einhverja sögulega katastrófu, við skulum
segja heimstyrjöld.“
En getur vestrið lifað af?
„Já, ef það er sterkt og heldur fast við prinsip sín. En
ef vestræn ríki jánka öllum kröfum kommúnista verða
þeir æ sterkari — og lokin geta þá ekki orðið önnur en
dauði vestræns lýðræðis. Ég vona að það lifi af (hikar)
— en er ekki viss. En ég er ekki stjórnmálamaður og
hef engapólitíska stefnuskrá."
En hvað um ungt fólk á Vesturlöndum sem segist
vera kommúnistar?
Sinjavski svaraði: „Þetta fólk er yfirleitt kommúnist-
ar án ábyrgðar, það skilur ekki og veit ekki hvað
kommúnismi er. Ef kommúnistar næðu völdum á
Vesturlöndum, dræpu þeir fyrst þetta unga fólk. Ákafir
hugsjónamenn eru alltaf drepnir fyrst, það eru rök
byltingarinnar. Þessir ungu kommúnistar eru margir
hugsjónamenn, siðferðilega séð, en valdið er þeim of-
viða. Ofstækismenn nota alltaf byltingar sér til fram-
dráttar og fyrstu fórnardýr þeirra eru ungu hugsjóna-
mennirnir. Líf og örlög sovézka skáldsins Majakovskis
er dæmigert að þessu leyti. Hann var byltingarsinnaður
hugsjónamaður, og því fór sem fór (Hann framdi sjálfs-
morð vegna vonbrigða með rússnesku byltinguna).
Skriffinnskuofríkið tók við af byitingu kommúnista,
nýtt fólk komst til valda og ýtti hugsjónamönnunum til
hliðar — hin nýja stétt sem Djilas hefur lýst réttilega í
samnefndri bók sinni, Rök valdsins eru sterkust í
XXX
Sinjavskí-hjónin búa í heldur hrörlegu steinhúsi í
smábæ utan við París, Fontenay aux Roses. Þangað fór
ég og talaði við þau með aðstoð háskólakennara, vinar
þeirra, þvi hvorugt talar að gagni annað en rússnesku.
Það var mikil og óvenjuleg reynsla að koma i þetta hús:
sitja andspænis þessum hugrakka hugsuði sem maður
hefur virt og dáð árum saman og lagt hefur líf sitt að
veði fyrir frelsi þjóðar sinnar; skáldi sem skrifar um
veruleikann en ekki einungis um það sem helmingur-
inn af öllum rithöfundum er að dútla við: að sýna að
þeir eru skáld; fræðimanni sem hefur skrifað lærðar
greinar um listir og menningu fyrr og síðar; og ekki sízt
fullhuga sem hefur skrifað um ófrelsið af nánum og
bitrum kynnum, dýrkeyptri reynslu, jafnvel af þræla-
búðunum sem hann kallaði í samtali okkar „hnýsilega
veröld" — og ennfremur: „Þaðan á ég margar dýrmæt-
ar minningar, þvi að ég kynntist þar ógleymanlegu
fólki. En að sjálfsögðu var það ekkert skemmtilegt út af
fyrir sig að hírast þarna í búðunum,“ bætir hann við af
hógværð sem þeir einir eiga sem hafa upplifað náttúru-
slys — og lifað af. Þarna sat hann með sitt síða gráa
skegg, maður rúmlega fimmtugur að aldri og horfði á
mig augum sem hafa séð meiri hörmungar en flest augu
önnur nú um stundir. Og talar lágri rödd sem stingur
gersamlega í stúf við tízku tfmans.
Og svo María.
Oftast leit hann til hennar, áður en hann svaraði
spurningum mfnum. Það leyndi sér ekki að þessi stolta
ákveðna, en fínlega kona með rússnesku járnspangar-
gleraugun átti hvað mestan þátt í því að hann missti
ekki trúna á lffið. Engin tilviljun að Eine Stimme im
Chor skuli einmitt vera tileinkuð henni.
Klettinum f Eyjahafinu.
Hann reykir án afláts rússneskar sígarettur og kallar
annað veifið á köttinn þeirra, meðan túlkurinn þýðir
orð hans: Mathilda, heyrðist mér hann kalla köttinn.
Ibúðin er íburðarlaus, jafnvel heldur fornfáleg. Það er
enginn auður í þessu húsi annar en handrit skáldsins og
hugsun sem nær hæðum. En sjálfur er Sinjavskí mark-
aður rúnum þeirra örlaga sem hann sá fyrir í Réttur er
settur.
XXX
Fágun sem á rætur I ræktaðri menningu einkennir
ekki sizt þennan mann. Jafnvel íslenzk menning er
honum sjálfsagt umræðuefni og hugstætt: „Ég ann
menningu Islendinga" sagði hann f lok samtals okkar.
„Ég hef lesið íslenzkar fornsagnir á rússnesku og
undrazt hvað íslenzk málsmenning er á háu stigi. Ef
allar þjóðir f heimi ættu jafnmikla málsmenningarhefð,
væru mörg óleyst vandamál nú leyst. Þekking fólksins á
eigin hefð og arfi er aðdáunarverð. Og ég veit að Island
er ekki í augum Islendinga aðeins staður þar sem þeir
verða að lifa, heldur á hver steinn í þessu landi mál og
getur talað við fólkið um arf sem lifir og blómgast enn á
okkar dögum. Það er mjög mikilsvert. Og ekki sízt að
sagnir og sagnaminni lifa á vörum fólksins. Allt vekur
þetta bjartsýni.
En kannski hefur mér fundizt merkilegast að heyra
hve mikilvægu hlutverki hinir dauðu gegna i þessu
norðlæga landi þjóðsagna og æfintýra, hvernig talað er
um þá eins og líf og samtið (hér brosir skáldið, enda er
hann að fjalla um alkunna svokallaða draugatrú okkar
Islendinga, en þetta er ekkert broslegt og hann bætir
við:) Hjá ykkur eru hinir dauðu partur af lífinu. Það
hlýtur að vekja athygli manns sem hefur hlotið reynslu
sina þar sem hinir Iifandi eru jafnvel dauðir."