Morgunblaðið - 21.11.1975, Síða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 21. NÖVEMBER 1975
Hver er aUtofuppgefinn.
9
Stcphan G.
Stephansson.
Bréf til Sephans G. Stephans-
sonar. — (Jrval, III bindi. Q
Finnbogi Guðmundsson annað-
ist útgáfuna. Q Bókaútgáfa
Menningarsjððs og Þjóðvina-
félagsins. Q Reykjavfk 1975.
Þetta er síðasta bindið af
sendibréfum til Stephans G.
Stephanssonar, enda það bréfið
sem seinast er skrifað, frá
árinu 1927. I þessu bindi eru
bréf frá Theódóru Thoroddsen,
Jakobínu Johnson, Sigríði G.
Brandsson, Jóni Jónssyni frá
Sleðbrjót, Guttormi J. Gutt-
ormssyni, Baldri Sveinssyni,
Sigfúsi Blöndal, Guðmundi
Finnbogasyni og Sigurði Guð-
mundssyni skólameistara. Dr.
Finnbogi Guðmundsson lands-
bókavörður, sem séð hefur um
útgáfuna, hefur ritað langan og
skemmtilegan formála, þar sem
hann víkur að ýmsu af því í
bréfunum, sem er ærið at-
hyglisvert, en ekki mundi
liggja í augum uppi hjá al-
mennum lesanda. Gerir formál-
inn bréfasafnið vissulega fýsi-
legra til rækilegs og samfellds
lestrar. Aftan við bréfin eru
skýringar og er þar meðal
annars gerð grein fyrir helztu
æviatriðum höfundanna og
starfsferli þeirra. Loks er svo
nafnskrá, sem tekur til allra
þriggja bindanna.
Þó að ég hafi hér ekki við
höndina fyrri bindi þessa safns
— og heldur ekki bréf
Stephans — las ég þessa bók
með ánægju í einni lotu. Þau
sýna engu síður en fyrri bindin
hvert höfuðskáld og andlegt
mikilmenni Stephan var orðinn
þegar í lok fyrsta áratugar
þessarar aldar í augum merkra
landa sinna jafnt austan hafs
sem vestan, hve hlýr hann var,
þakklátur og laus við beizkju,
og að sama skapi ráðhollur, þar
sem slíkt gat komið til — og
kunni að meta menn ólíkustu
gerðar.
Fróðlegt er að sjá, hve einlæg
vinátta tókst með þefm
Stephani og Theódóru Thor-
oddsen. Sú kona mun lítt hafa
flíkað tilfinningum sínum og
einkamálum, en hún lætur lát-
laust, en einlæglega í Ijós I
bréfum sínum jafnt það harm-
ræna sem það gleðilega, er
henni hefur borið að höndum
síðan Stephan, sem búið hafði
um hríð á heimili hennar 1917,
hvarf vestur um haf.. . Þá þyk-
ist ég fá allgóða hugmynd um
geðfellda gerð og að nokkru
lífsviðhorf Jakobinu Johnson
af hinum sjö bréfum, sem
þarna eru birt. Hún hefur haft
mikið dálæti á skáldsögum
Einars. H. Kvarans og skoðun-
um hans, hefur meira að segja
kunnað betur að meta Mðra en
t.d. ég — og er ekki feimin að
segja við sjálfan Stephan G.
Stephansson: „Mér fannst Möri
flytja mig inn á hrífandi sjónar-
svið andans.“ Þá lætur hún í
ljós, að hún sé Einars megin í
deilu þeirra Nordals. Hún segir
síðan i næsta bréfi að vestra
beri í „andatrú" mest á alls
konar blekkingum og jafnvel
fjárglæfrum,“ svo að eftir
þeirri afkomu er enginn and-
legur gróði á ferðinni. Enda
finnst mér hér ekki um neina
nýja trú eða trúarkerfi að ræða,
heldur aðeins mannsins með-
fæddu þrá að „þreifa á“ þvi
sameiginlega atriði flestra
trúarbragða, að maðurinn lifi,
þótt hann skilji við þennan
sýnilega likama.. .“ Um bréf
Sigríðar G. Brandsson hefur dr.
Finnbogi fjallað haglega i for-
mála sínum.
Þá er komið að lengsta þætti
þessa safns, bréfunum frá
Jóni frá Sleðbrjót í Jökulsár-
hlíð, bónda á Siglunesi við
Manítobavatn. Hann mun nú
Bókmenntir
eftir GUÐMUND
G. HAGALÍN
flestum gleymdur öðrum en
öldnum Austfirðingum. En
hann var tvisvar kosinn þing-
maður Norðmýlinga og gat sér
orðstir á þingi fyrir gáfur og
mælsku, en fluttist allt í einu
vestur um haf af meinlegum
ástaeðum, eftir þvi sem mér var
sagt, þegar ég hafði sem rit-
stjóri mikil og um flest góð
kynni af Austfirðingum. Bréf
hans fylla 55 blaðsíður í safn-
inu, enda tókst náin vinátta
með þeim Stephani G. og þó
ekkert væri fyrir hendi um
samskipti þeirra annað en bréf
Jóns, er auðsætt, að þeir hafa
rætt fjölmargt, bókmenntir, ís-
lenzk og kanadísk stjórnmál,
skáld og stjórnmálamenn, trú-
mál o.sv.frv. Jón var maður
frjálslyndur, en þó sá hann
glögglega, hvað var sagt og gert
af heilindum og hvað ekki,
jafnt hjá þeim, sem hossuðu
frjálslyndi og félagshyggju og
hjá hinum, og orðheppinn var
hann. Ég tel hans bréf ekki
aðeins mjög læsileg, heldur og
þess verð, að þau séu lesin af
vakandi athygli. Bréf Guttorms
skálds eru mörg skemmtileg,
stundum í þeim glettinn hálf-
kæringur. Gott dæmi þess er
um fjallað í formála dr. Finn-
boga. Þá kem ég að næst
lengsta þættinum, bréfum
Baldurs Sveinssonar, sem
kemst í náin kynni við Stephan
vestan hafs á fyrsta áratug
þessarar aldar. Baldur var með-
ritstjóri Lögbers í þrjú ár, en
hvarf siðan heim. Fyrsta bréf
hans til skáldsins er skrifað 13.
maí 1909, það síðasta 22. maí
1925. Baldur Sveinsson hitti ég
tvisvar sem unglingur heima
hjá Benedikt bróður hans. Ég
hafði vit á að þegja, en ég
horfði og hlustaði. Þarna fóru
saraan gáfur, fróðleikur og góð-
vild í viðræðum, og stundum
brá fyrir glettni. Og málfarið,
það var meitlað og tigið án þess
að bera blæ sérvizku eða for-
dildar. Síðar hitti ég Baldur
aðeins fáum sinnum sem blaða-
mann við Vísi. Hann var þá
önnum kafinn og ekki var
margt talað, — þó glöddu mig
tvisvar orð, sem honum urðu af
munni um það efni, sem ég bað
um fyrir til birtingar, en
minnisstæðast var augnaráð-
ið, svipurinn, málfarið. Þeg-
ar ég las bréf hans til
skáldsins sá ég hann fyrir
mér. Þarna var það allt, lýs-
andi gáfur og glöggskyggni,
á menn og málefni, djúp góð-
vild einlægni og hæversklega
túlkaðar heitar tilfinningar. Ég
las sum bréfin tvisvar og allt í
einu rann það upp fyrir mér,
hvers vegna hann skipaði
aldrei stöðu, sem væri við hæfi
gáfna hans og fróðleiks: Hann
bar með sér að vera of sam-
vizkusamur, dulviðkvæmur, og
staðfastur persónuleiki til að
troða sér í háa ábyrgðarstöðu 1
þröngu og þrautmenguðu þjóð-
félagi, sem þó hafði og hefur
einmitt þörf fyrir slíka menn.
Bréf dr. Sigfúsar Blöndals
vitna ljóslega um það, hve stutt
kynni af Stephani G. Stephans-
syni voru áhrifarík. í bréf-
um dr. Sigfúsar felst fyrst
og fremst þörf til að tjá
sig í trúnaði við hinn vitra
drengskaparmann. Þá kem
ég að bréfum dr. Guð-
mundar Finnbogasonar. Hann
á erindi við Stephan og
hann greinir frá, hvernig vegni
framgangi sameiginlegs áhuga-
máls sem þeir hafa rætt. Út af
Vígslóða og þeim viðtökum,
sem sá kvæðabálkur hlaut
vestra. í einu bréfi sínu kemst
hann svo að orði um framtíðar-
horfur mannanna:
„Annars er erfitt að vera
bjartsýnn nú á tímum, því
aldrei virðist mannkynið hafa
verið líkara lægstu skepnum
jarðarinnar í því að læra ekki
af reynslunni heldur en það er
nú. Flugan, sem flýgur í ljósið,
er jöfn stjórnvitringunum að
því leyti". Þó að bæði guð og
menn legðu eitthvað á Guð-
mund á þeim árum, sem hann
skrifaði bréfin, er yfirleitt í
þeim hressilegur tónn, og í upp-
hafi eins þeirra leyfir hann sér
að láta þetta fjúka við hinn
aldna Klettafjallabónda, sem
stússaði við fé fram, að tvítugu
hérna megin hafsins: „Ég man
ekki með vissu, hvort ég
svaraði nokkurn tíma tveimur
bréfum þínum frá síðasta ári,
og er það stórskammarlegt, ef
ég hefi ekki gert það, en svona
er nú minnið mitt, sagði Hrúta-
Grímur, þegar hann var að
skila beiðni um hákarlsbeitu
frá móður sinni og var minntur
á, að kerlingin værl dáin fyrir
tveimur árum“... Bréf frá Sig-
urði Guðmundssyni skóla-
meistara rekur lestina. Hann
hafði skrifað rækilega um
skáldskap Stephans, og Step-
han hafði vottað honum þakk-
læti sitt fyrir ritgerð um Her-
mann Jónasson rithöfund og
um skeið skólastjóra og al-
þingismann, en Sigurði hafði af
mörgum verið legið á hálsi fyrir
að hafa verið óþarflega ber-
sögull um lífsóhamingju hins
ljóngáfaða og um flest vel
gerða manns. Hér heima hafði
Framhald á bls. 20
„Sá Andi er
frumorsök alls efnis”
Erich von Dániken: Sýnir og
vitranir. Q Ráðgátur, sem
heillað hafa mannkynið frá
örófi alda. □ 1 þýðingu Dags
Þorleifssonar. □ Bókaútgáfan
Örn og Örlygur. Reykjavfk
1975.
Þetta er allstór bók, enda er
viðfangsefni hins djarfa og fjöl-
fróða eldhuga, sem er höfundur
hennar, vafalaust það veiga-
mesta og forvitnilegasta, sem
mannsandinn hefur leitað
lausnar á, sem sé upphaf alls
sem er. Ég hugsa og að bókin sé
ekki aðeins athyglisverð þeim,
sem hljóta að líta á hana sem
merkan vitnisburð ótvíræðs
sannleiksleitanda, heldur engu
síður hinum, sem ég hygg lík-
legt að telji hana mjög skaðlega
og jafnvel innblásna af þeim
vonda, þar eð þeir hafi af breið-
fylkingu íslenzkra klerka verið
varaðir við hvers konar dultrú
annarri en þeirri, sem þeir telja
skilyrði fyrir sönnum vel-
farnaði meira og minna
breyskrar mannkindar þessa
heims og annars.
í fyrra kom út hjá Erni og
örlygi bók eftir þennan höf-
und, þar sem hann færir
allmikil rök að því, að geim-
farar frá öðrum hnöttum, þar
sem menning og margvísleg
þekking sé komin á hærra stig
en hér á þessari jarðkringlu,
hafi fyrr og síðar vitjað hennar,
pg þykir honum sanni næst, að
hin furðulega stórbrotnu mann-
virki óminnisalda, sem öllum
snillingum nútíma verkvísinda
er enn óleysanleg ráðgáta,
hvernig formuð hafi verið og
framkvæmd endur fyrir löngu,
hafi til orðið fyrir tilstilli ofur-
menna frá öðrum hnöttum.
En eins og nafn þessarar
bókar ber með sér, fjallar hún
um dularfull fyrirbrigði og
ekki sízt dultrú í tengslum við
sýnir, vitranir, dularfullar
lækningar og dulmagnaða staði.
Og þrátt fyrir það, þó að hann
hafi við rannsóknir sínar kom-
izt að raun um f fjölmörgum
tilvikum staðlausar ímyndanir
og vísvitandí blekkingar, er
fyrirsögnin á einum af aðalköfl-
um bókarinnar: Vitranir eru
veruleiki. Hann fjallar um spá-
dóma á mjög svo athyglisverð-
an hátt og raunar mér nýstár-
legan kemur inn á furðuleg
fyrirbrigði á miðilsfundum, þar
sem hópar vísindamanna í ýms-
um greinum hafa verið við-
staddir, og ennfremur getur
hann mjög sérstæðra atriða,
sem fram hafa komið um annað
líf eftir þetta. Um trúarbrögð
ritar hann og eðli þeirra.
Honum er auðsjáanlega lítið
gefið um alvizku og alveldi
kaþóisku kirkjunnar, sem hann
telur hafa með sefjun blindað
sig svo í bernsku og æsku, að
það hafi verið þröskuldur á
vegi hans til sjálfstæðs þroska,
og svo er þá afstaða hans til
kristinsdómsins eins og þeirra
nýguðgræðinga, sem lengst
ganga i krafti hinna svokölluðu
Dauðahafshandrita.
Ég ætla mér ekki þá dul að
gagnrýna þessa bók, heldur
vekja á henni athygli, svo fjöl-
þætt sem hún er og höfundur-
inn mikill og einlægur áhuga-
maður um leit þess, sem hann
kynni finna sannast og réttast
og megi verða öðrum vegvísir
eða að minnsta kosti vekja þá
til umhugsunar, samþykkis eða
andstöðu.. . En nú kem ég að
því, sem mér þykir mest um
vert f bókinni.
Efnishyggjumenn hafa þeir
verið kallaðir, sem eru svo
miklir af sjálfum sér og sínu
veraldarviti í krafti tiltölulega
stutt á veg kominna vísinda, að
þeir neita að nokkuð annað sé
til en það, sem þeir fá skynjað.
Allt, sem kallað hefur verið
yfirnáttúrlegt, sé helber
hindurvitni.
Höfundur þessarar bókar læt-
ur sér ekki nægja að marg-
sanna, að þetta sé ekki síður
Bökmenntlr
eftir GUÐMUND
G. HAGALÍN
heimskulegt en að líta á hvern
hrævareld mannlegrar fljót-
færni eða æsifíknar sem blys,
er vísi leið til hulinna heima.
Höfundurinn Ieitar svara hjá
viðfrægum vísindamönnum í
eðlisfræði og náttúruheim-
speki. Hann segir um stjarn-
fræðinginn og eðlisfræðinginn
sir Arthur Eddington, fram-
kvæmdastjóra stjarnskoðunar-
innar í Cambridge: „Hann gekk
út frá því, að ákveðin vitund
hafi verið með í ráðum, þegar
grundvallarlögmál náttúrunnar
hlutu staðfestingu. Fræg er
eftirfarandi setning Edding-
tons: „Efni heimsins er efni
andans." Náttúruheimspek-
ingurinn Bernhard Bavink
gerði sér far um að brúa
gjárnar milli náttúruvísinda og
trúarbragða. Hann sagði: Nú á
dögum koma okkur efnisforn
heimsins fyrir sjónir, sem ein-
hver andlegur veruleiki hafi
tekið á sig efnismynd.“
Og að lokum:
Erich von Dániken hefur
þessi orð eftir hinum merka
brautryðjanda í eðlisfræði, Max
Planik, sem hlaut Nóbelsverð-
laun fyrir eðlisfræðilegar upp-
götvanir sínar árið 1918:
„Þar sem í öllum heiminum
er engin orka svo greind og
eilíf, að hún sé sjálfri sér nóg,
verðum við að gera ráð fyrir, að
á bak við þetta allt sé andi,
meðvitaður og greind gæddur.
Sá andi er frumorsök alls
efnis.“ (Leturbr. mín G.G.H.)
Vonandi verður sú raunin, að
orðið efnishyggjumaður breyti
um merkingu, áður en það er
ótvírætt orðið skammaryrði.
Þýðing Dags Þorleifssonar er
á skýru og skilmerkilegu máli,
en stöku sinnum hrökkva út úr
honum ánaleg og óviðeigandi
orð.
Um það bil í miðri bókinni
eru tuttugu og fjórar ljós-
myndasíður.