Morgunblaðið - 16.12.1976, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 16. DESEMBER 1976
Ár í Höfn
Halidór
Laxness
Halldór Laxness:
UNGUR EG VAR. 243 bls.
Helgafell 1976.
ÞESSI bók getur skoðast sem
framhald endurminninganna t
túninu heima sem komu út í
fyrra. Að vísu hleypur Laxness
yfir fáein ár, skólaár sín í Reykja-
vík. Og er leitt til að vita því
gaman hefði verið að fá lýsing
hans á bæjarbragnum hér eins og
hann kom honum fyrir sjónir þá.
„Lýsing" — eftir á að hyggja,
kannski er sú ósk ekki hyggilega
fram borin. Laxness er ekki þess
konar sjálfsævisöguritari að hann
tíundi á raunsæjan hátt það sem
fyrir augu og eyru ber og „lýsi“
því á þann hátt að lesandinn sjái
síðan hvaðeina fyrir sér, líkt eins
og mynd á þili. Hann er höfundur
sem lifað hefur og starfað í hugs-
un sinni; bókum. Skáldskapur
hans hefur verið huglægs eðlis,
byggður upp á heimspeki, trú og
pólitík í ríkara mæli en á hráefni
veruleikans. Þegar hann kemur
ungur til útlanda er hann því síst
af öllu að slægjast eftir þessa
heims lystisemdum eins og ungra
manna er alla jafna háttur né
yfirhöfuð neinu sem gert er af
föstu efni heldur að viðra sig í því
menningarlega andrúmslofti þar
sem stórar hugsanir hafa verið
hugsaðar og fjölbreytilegra líf
gefur skáldlegri ímyndun byr
undir vængi. Þessi bók sýnir því
tæpast hann sjálfan eins og hann
leit út sautján ára — hið ytra —
ekki heldur hvernig aðrir, sem
hann sá og heyrði litu út, ekki
hvernig Kaupmannahöfn, þar
sem hann dvaldist sumarlangt,
kom dæmigerðum ungum manni
fyrir sjónir, heldur hvað og
hvernig hann, sem ungur rithöf-
undur, hugsaði þetta umrædda
sumar 1919 og veturinn þar á
eftir; hvaða bylgjum i ljósvaka
andans hann var helst móttæki-
legur fyrir þetta fyrsta ár sitt í
útlöndum, fyrsta af mörgum.
Þetta er ekki „lýsing" heldur end-
urminning, stílfærð. Ungan
mann, sem rennir hýru auga til
skemmtistaða, hittum við ekki
fyrir þarna. Danska matnum, sem
er heimsfrægur fyrir gæði, rennir
hann niður með klígju, danski
bjórinn, sem íslendingar telja til
meiri háttar kosta þvísa iands,
vekur hjá honum dræman unað,
og snafsinn verður að erfiðari og
leiðinlegri skyldukvöð þar sem
hann er á borð borinn. Hins vegar
er hinn ungi og upprennandi rit-
höfundur kominn landfræðilega
nær Hamsun og Strindberg og
fleiri góðum andans mönnum í
Skandinavíu, lífs og liðnum, og
áhrif þau, sem verk þessara
manna höfðu á hann ungan, má
glöggt greina milli línanna í þess-
ari bók. Þarna er á ferð leitandi
maður sem hyggst höndla þá
visku sem af bókum verður num-
in. Búksorgir eru hins vegar víðs
fjarri skáldinu. Síðasta eyri ver
hann til að sækja tónleika, en
góðhjörtuð kona, sem sér hann
aldrei ganga út til máltíða á mat-
málstímum laumar inn til hans
mat. En hann hefur þá varla mat-
arlyst. Skáldskapur og fagrar list-
ir sitja í fyrirrúmi, skáldið horfir
á lífið með gleraugum listarinnar.
Halldór Laxness
BðKmennllr
eftir ERLEND
JÓNSSON
Ekki svo að skilja að þarna sé
ekki minnst á lifandi menn, öðru
nær, samneyti við annað fólk var
sá skóli lífsins sem skáldið taldi
sér skylt að rækja. Kaupmanna-
höfn var enn hálfgerð höfuðborg
íslendinga, þar var jafnan margt
um landann, einkum unga menn
sem voru að nema einhver fræði,
eða að sýna sig og sjá aðra. Jón
Helgason verður þarna fyrst á
vegi Laxness. Sá fundur varð upp-
haf að langvarandi og árangurs-
ríkum kynnum. Þórbergur var
ekki þarna en Laxness kippir hon-
um inn í myndina — í huganum.
Þeir, Laxness, Jón Pálsson frá
Hlíð og Ásgeir Bjarnþórsson, áttu
margt saman að sælda, bæði súrt
og sætt; og Jón Pálsson fylgir
lesandanum bókina á enda ( og
endar þar með dramatískt líf
sitt). Maður að nafni ísleifur Sig-
urjónsson kemur talsvert við
sögu, og fleiri og fleiri. En þessu
samfélagi er brugðið fyrir sjónir í
hillingum. Laxness er ekki tamt
að ræða um hversdagslega hluti
af einlægni. Þegar nær dregur
persónu hans sjálfs og vina hans
bregður hann gjarnan fyrir sig
ýmiss konar stílhverfingum, sér-
stæðu rósamáli svo lesandinn
verður að fara ofan í textann eins
og verið sé að ráða gátu; renna
grun i hvernig hlutunum hafi í
raun verið varið. Til dæmis er
engin tárapressa að lesa um písl-
argöngu þeirra Jóns Pálssonar
eftir götum Kaupmannahafnar i
leit að vistarveru. Því er öllu sleg-
ið upp í hálfkæring. Sama máli
gegnir um frásagnir hans af bar-
dúsi félaga hans á Hafnarslóð eft-
ir að hann var sjálfur horfinn á
braut og fylgdist með þeim úr
fjarlægð: Sumir urðu þar inn-
lyksa. Einn lærði á styrkjakerfið
og fleytti sér í því sem eftir var
ævinnar. Annar, sem gat ekki
lært á kerfið, varð að grípa til
þess ráðs að tæma sykurkör á
kaffihúsum og hafa með sér smá-
ílát undir sósur og annað því um
líkt sem af gekk á matsölustöðum.
Einhvern veginn lítur út, þegar
lesin er frásögn af lífi þessara
ungu manna þetta sumar, sem
þeir hafi allir borist — ekki vilj-
andi heldur ósjálfrátt til þessarar
margfrægu borgar, örlögin hafi
bara skákað þeim óviljandi yfir á
þennan reit á taflborði lífsins og
síðan ráðið ferð þeirra — eða dvöl
á staðnum þaðan í frá. Eitt má þó
greina sameiginlegt í fari þessara
ungu manna þrátt fyrir stefnu-
leysi þeirra á veraldarvísu: þeir
voru á höttunum eftir einhvers
konar menningu — áhugamenn
um skáldskap og listir, þar með
taldar lífslistir, sumir hverjir
hafa kannski iðkað mest hið síð-
ast talda. Meira að segja sá, sem
komst á styrkjakerfið, var hugs-
uður á sinn hátt og heimspekilega
þenkjandi. Og minnisstæður Nó-
belsskáldi!
Þegar þrengjast tók fjárhagur
Laxness benti maður einn honum
á að skrifa í blöðin og afla sér
þannig tekna. Hann lét ekki segja
sér það tvisvar heldur setti
saman smásögu og póstlagði
til Berlingske Tidende. Sagan
birtist skömmu siðar i blaðinu,
vel myndskreytt. Menn undr-
uðust hvaða sambönd ungskáld-
ið kynni að hafa — að kom-
ast svona inn á Berling. En
þarna þá hann sem sagt fyrstu
ritlaun sín — fyrir ritstörf á
dönsku! Siðan átti hann eftir að
skrifa fleira á dönsku og kveður
það mál síðan hafa loðað vel í
minni sér. Vafalaust hefði hann
getað orðið rithöfundur á danska
tungu. En það var meira hreyfiafl
í þessum unga manni en svo að
hann staðnæmdist í Kaupmanna-
höfn. Hann var kominn af stað en
ekki stansaður. Fram að þessu
hafði Kaupmannahöfn verið
endastöð ungra íslendinga sem
fóru út í heim. Hér með var hún
orðin upphafið.
Að mínum dómi er bók þessi
markverðust fyrir þá sök að hún
leiðir í ljós merkilegan þátt í þró-
unarferli Laxness sem rithöfund-
ar. Laxness er ekki opinskár um
einkamál, og hefur aldrei verið,
þvert á móti dulur rithöfundur;
og þar sem hann gengur lengst í
að segja af sjálfum sér felur hann
hlutina gjarnan bak við kostuleg-
ar stílkúnstir. Sem skáldsagna-
höfundur hefur hann þó tamið
sér að verra afdráttarlaus. Mála-
miðlun, varnagla og tæpitungu
ber ekki fyrir augu í þessari bók
fremur en öðrum hans ritum.
Hann er ekki heldur að leggja
algildan dóm á menn og málefni
heldur að lýsa áhrifum sem hann
varð fyrir sjálfur. Þannig verður
til að mynda að skilja það sem
hann segir um skáldskap Einars
Benediktssonar, Og skyldugt er
að geta þess að Laxness fer ekki í
manngreinarálit og hleypur
hvorki eftir annarra manna skoð-
unum né almenningsáliti. Til
dæmis tekur hann fornkunningja
sinn Ásgeir Bjarnþórsson, sem
hefur víst ekki hingað til átt upp
á pallborðið hjá öllum sem um
myndlist hafa talað, síður en svo,
og setur hann upp á talsvert hátt
sæti. Slík hafa áhrif Laxness ver-
ið til þessa dags að fár hefur
hratað niður aftur sem hann hef-
ur þannig lyft upp.
í siðasta kafla bókarinnar ber
Laxness saman líf annars vegar
og skáldskap hins vegar: „í skáld-
sögu,“ segir hann, „teingjast hlut-
ir eftir gildum rökum, jafnvel lög-
málum; annars verður eingin
skáldsaga. 1 lifinu ríkir lögmál
sem heitir stráið í vindinum. Fjar-
stæða er eingin til í lífinu nema
sönn saga.“
Svona slær Laxness um sig með
þversögnum, það er hans háttur.
Það er eitt kryddið í skáldverkum
hans. Þessi bók telst ekki undan-
tekning í þeim efnum þó varla
teljist til skáldsagna. En meðal
annars með sínum seiðmagnaða
stíl heldur hann áfram að töfra
lesandann, hér sem áður. Ungur
eg var er skemmtileg bók. Sér-
hver maður i þessu landi, sem
fylgjast vill með, lifa í og með öl"1
sinni, lítur á hverja nýja bók Lax-
ness sem skyldulesning. Með
þessa bók í höndum er óhætt að
kalla það Ijúfa skyldu.
Tónlist
eftir EGIL
FRIÐLEIFSSON
af léttleika og lipurð, vildi allt
renna saman, sem er slæmt,
þegar um kontrapunktisk verk
er að ræða, þar sem hver lína
verður að skila sér. Raunar er
út í hött að fjalla um flutning,
þegar hljómburður ruglar svo
heyrn. Betur gekk að greina
verk þeirra J.S. Bachs og A.
Corellis í meðferð strengja-
sveitarinnar og Helgu Ingólfs-
dóttur við sembalinn. í konserti
Bachs lék Helga af öryggi og
smekkvísi, og þó e.t.v. mætti
greina ónákvæmni í tóntaki og
innkomum hjá strengjum á
stöku stað, hvíldi yfir flutn-
ingnum blær ferskleika og leik-
gleði, og á það raunar einnig
viff um jólakonsert A. Corellis,
sem var hápunktur tónleik-
anna.
njóti sín, einkum málmblást-
urshljóðfæri, og setti það sinn
svip á annars ánægjulega tón-
leika. Blásarakvintettinn flutti
verk eftir nokkur lítt þekkt tón-
skáld, en þau voru A. Holborne,
J. Pezel, S. Scheidt og auk þess
fallega svítu eftir H. Purcell, og
þrátt fyrir að hljóðfæraleikar-
arnir legðu sig fram um að spila
Kammertónleikar
KAMMERSVEIT Reykjavíkur
efndi til tónleika f Kristskirkju
sl. sunnudag. Kammersveitin,
sem nú hefur starfað á þriðja
ár, hefur unnið sér fastan sess f
tónlistarlffi borgarinnar, og
jafnan vakið athygli fyrir vand-
aðan og menningarlegan tón-
listarflutning. Eftirtektarvert
er hversu starf kammersveitar-
innar hefur verið þróttmikið,
einkum þegar haft er í huga, að
um sjálfhoðavinnu er að ræða,
en flestir hljóðfæraleikaranna
eru f fullu starfi á öðrum vett-
vangi. 1 sveitinni eru margir
þekktir hljóðfæraleikarar, og
mættu ýmsir taka sér þá til
fyrirmyndar hvað viðkemur
áhuga og ósérhlffni.
Að þessu sinni flutti kammer-
sveitin eingöngu verk frá Bar-
okk-tímanum og komu fram
tveir hópar hljóðfæraleikara —
annarsvegar málmblásara-
kvintett en hinsvegar strengja-
sveit og sembal. Kristskirkja er
falleg bygging og gott sönghús,
en hins vegar er hljómburður
henhar of mikill til að hljóðfæri
Kammersveit Reykjavfkur