Morgunblaðið - 16.12.1976, Qupperneq 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 16. DESEMBER 1976
ERLENDUR JÓNSSON, JÓHANN HJÁLMARSSON og GUÐMUNDUR HAGALÍN skrifa um bækur
Undir sól
að siá
Guðmundur Danlelsson:
SKRAFAÐ VIÐ SKEMMTI-
LEGT FÖLK. 224 bls.
Setberg. 1976.
ÞEGAR komið er austur yfir
Fjall — þá er í raun og veru
komið i suðurstofuna á lands-
heimilinu. Stássstofuna! Þar er
allt sólar megin. Og kóróna
sköpunarverksins þar um slóðir
er Rangárþing. Þar eru sögu-
staðir Njálu, Hekla, Þórsmörk
og Veiðivötn svo nokkuð sé
nefnt, sitt úr hverri áttinni. Og
Vestmannaeyjar fjarlægðarblá-
ar fyrir landi. Þegar Jónas orti
Gunnarshólma hreif landslagið
hann svo að hann var nærri
búinn að gleyma söguefninu.
Guðmundur Daníelsson er
fæddur og uppalinn rangæing-
ur. Og Suðurland býr f öllum
bestu verkum hans. Hann er á
islenskan mælikvarða suðrænn
höfundur. Best eru þau verk
hans þar sem ósvikinn frum-
kraftur fær notið sín. Þar af
leiðir að frumlegustu verk hans
eiga sterkar rætur í átthögun-
um. Og skemmtilegastar eru
þær bækurnar sem hann hefur
unnið upp úr samtíðarefni. Á
ég þá ekki við samtfð I strang-
asta skilningi — sem liðandi
stund — heidur þann tíma sem
æviskeið höfundarins spannar.
Ég nefni skáldsögurnar Bræð-
urnir í Grashaga og Bróðir
minn Húni, ferðabókina Lands-
hornamenn og suma þættina i
þessari síðustu bók hans, Skraf-
að við skemmtilegt fólk.
Þættirnir eru mismunandi,
enda skráðir á löngum tíma,
hygg ég, og viðmælendur höf-
undar af ýmsum manngerðum.
Þátturinn af Tómasi í ölgerð-
inni má t.d' teljast til þeirrar
bókmenntategundar sem þjóð-
legur fróðleikur kallast, þar
getur að lita margt forvitnilegt
um hversdagslíf og lífsbaráttu
um og upp úr aldamótum. Þrjár
blessunarrikar byltingar er af
svipuðu tagi, þó fastari í snið-
um, eða vfsindalegri ef svo má
að orði kveða. Þessar blessunar-
ríku byltingar voru: „þegar
þeir fóru að flytja inn gúmmi-
skó. . . þegar útvarpið kom og
þegar farið var að selja mjólk í
Mjólkurbúi Flóamanna." Við-
mælandi er móðir höfundar.
Hugsanlega rennur ekki
strax upp fyrir öllum lesendum
hversu þetta voru I raun stór-
kostlegar byltingar í lffi sunn-
lensks bændafólks. Þá er holt
að spyrja t.d.: hvað var fyrir
daga gúmmiskónna? Við lestur
þáttarins skýrist það svo ekki
verður um villst.
Vopn mfn og veiðilönd er við-
tal sem Guðmundur átti við
tengdaföður sinn, húnvetning.
Þar er ekki aðeins svarað, held-
ur líka spurt af þekkingu og
Bðkmennllr
eftir ERLEND
JÖNSSO N
reynslu því Guðmundur er i
hópi fremstu veiðimanna og
höfunda um veiðibókmenntir.
Ég nefni lfka þáttinn Bjarni
læknir. Bjarni var eitt sinn
læknir á Brekku í Fljótsdal
austur. Vera hans þar hafði í
reyndinni heimsbókmenntaleg
áhrif því Halldór Laxness
dvaldist þar hjá honum um
tíma f austurreisu sinni hinni
frægu þegar kveikjan að Sjálf-
stæðu fólki varð til. Um þetta
segir Bjarni í viðtalinu:
“Sko, týpurnar eru að austan,
en náttúrlega aðeins sem hlið-
sjón. Kveikjan í þær er fengin
þarna. Bjartur er að minni
hyggju samsetning úr tveimur
mönnum. Sum atvik, sem sagt
er frá í bókinni eru raunveru-
leg, til dæmis sundreiðin á
hreindýrsbolanum yfir Jökulsá.
Það var þarna til ansi mikið af
sérkennilegu fólki.“ (Ég get
ekki stillt mig um að skjóta þvi
r
„Eg velti þvi samt
ennþáfyrirmér,,
Guðmundur Danfelsson.
hér inn í að, þegar Sjálfstætt
fólk kom út, þótti mörgum
nefnd sundreið lygilegust alls i
sögunni).
Þá langar mig að nefna þátt-
inn Vorþytur kringum Guðna á
Skarði en sá þykir mér þáttur-
inn skemmtilegast skrifaður i
þessari bók. Þegar komið er að
Skarði stendur maður and-
spænis Heklu. Þar ligur eitt-
hvað stórbrotið i loftinu. Það er
líka eins og eldurinn i iðrum
jarðar brjótist þarna fram í
andriki og orðheppni höfundar.
Og hreppstjórinn á Skarði, sem
tók við embætti tuttugu og níu
ára, lítur jafnbjörtum augum á
starf bóndans sem horfi hann
suður yfir sveit sina til Atlants-
hafsins silfurmerlaðs undir sól
að sjá á heiðum sumardegi eins
og þeir geta fegurstir orðið i
uppsveitum Rangárþings.
Gleymum þá ekki samtali
Guðmundar og Ragnars i
Smára, þar hittast tveir góðir.
Ragnar segist alltaf hugsa
„skýrast í jeppanum — og I
vinnugallanum." Þeir tala um
allla heima og geyma, en fyrst
og fremst er það þó Eyrbekk-
ingurinn Ragnar sem þarna er
leiddur fram í sviðsljósið.
Fleiri þætti mætti nefna þótt
eigi verði gert að sinni. En í
fáum orðum sagt: yfir þessari
bók er sunnlensk birta, heiðrík
hugsun og ósvikinn manndóm-
ur. Karlar þeir og konur, sem
Guðmundur hefur að þessu
sinni valið sér að viðmælend-
um, eru ekki þekkt fyrir að
trana sér fram né láta til sin
taka með háreysti. En þetta er
Framhald á bls. 26
Sveinbjörn Baldvinsson: t
skugga mannsins.
Almenna bókafélagið, Reykja-
vfk 1976.
I ritdómi um hina nýju
merkisbók Hannesar skálds
Péturssonar vitnar Erlendur
bókmenntafræðingur Jónsson
til þessara orða skáldsins:
„Orðlistarverk án merkingar
geta í bráðabili haft heppileg
áhrif á skáldskapargildi með
því að róta til í því, ef og þegar
það er komið niður í skúffur i
dauða röð og reglu.“
Svo heldur Erlendur áfram:
„Þessi orð er dagsönn. Um-
rædd skáldskaparstefna var
skemmtileg tilbreyting i bók-
menntunum og nauðsynleg,
hygg ég, til að róta til í þvi sem
Sveinbjörn Baldvinsson.
staðnað var orðið og merkingar-
snautt, ekki vegna skorts á rök-
legu samhengi heldur vegna
þess að aðferðirnar voru orðnar
sjálfvirkar. Nú er tími hins
óræða og myrka ljóðs að renna
skeið sitt á enda. Komnar eru
til sögunnar nýjar stefnur,
óræði skáldskaparins verður
brátt að baki og bíður síns
dóms, en skáldin eru aftur tek-
in að opna hugskot sín og bjóða
lesendum þar inn á innsta
gafl. .
Skyldi maður ekki frekar
fagna því en hitt, að svona virð-
ist nú vera komið, því að ung-
skáld, sem vildu láta á sér bera
létu sér engan veginn lengur
nægja „tungutalið", heldur
voru tekin að grfpa til þess ráðs
að káma Ijóðnefnur sinar á
ýmsan hátt, jafnvel með kríka-
sleikjum kynjanna.
En hið unga ljóðskáld Svein-
björn Baldvinsson, sem sent
hefur frá sér ljóðakverið f
skugga mannsins, tjáir sig
raunar táknrænt en að sama
skapi látlaust, og hverjum
skynbærum manni skiljanlega.
Hann er alvarlega hugsandi, og
ástandið í heiminum myrkvar
honum sýn um nútið og fram-
tíð. Atómsprengjan er honum
yfirþyrmandi ógnun, og honum
ofbýður hve jafnt ungir sem
Bðkmenntir
eftir GUÐMUND
G. HAGALÍN
aldnir taka sér létt slikan vá-
boða. Um það fjallar eitt bezt
gerða ljóð bókarinnar. Það heit-
ir: ... Og leika sér“. Tvö af
erindum þess hljóða þannig:
„Menn með hamra I eyrunum
og sigðir f augunum
þeysa um
I skugga sprengjunnar
og leika sér.
Menn með heilann í munninum
fara í opinberar heimsóknir
hver til annars
kælasig f forsælu sprengjunnar
og leika sér.“
Hvar er svo fró að finna, hvar
ljós, sem lýsi fram á veginn?
Ekki í skólanum, þar sem dag-
lega bíður hans „sex tima and-
legur dragsúgur." Ekki í trú á
hann, sem svo er látinn segja í
smáljóðinu „Fimmta guðspjall-
ið“:
„Það var myrkur
ég kom og kveikti ljósið
ég kvaddi mér hljóðs
og ég opnaði augu ykkar
svo slökkti einhver Ijósið á ný
og það varð myrkur.“
Jafnvel þegar bjarmar af
brosi hennar, er valt að treysta
þvf, að þar sé nú eitthvað, sem
vermi og lýsi til frambúðar.
Þannig hljóðar ljóðið Vorrós:
Svo eraldraður maður
KVER MEÐ (JTLENDUM
KVÆÐUM.
Jón Helgason fslenzkaði.
Helgafell 1976.
Fyrirsagnir nokkurra kvæða
I Kveri Jóns Helgasonar gefa
hugmynd um efni þess: Upptök
tilverunnar, Utfararsálmur,
Ellikvæði, Leiður á heimi, lyst-
ur til himins. Kvæðin eru
reyndar ekki nema sjö.
Frá Jóni Helgasyni hefur áð-
ur komið þýðingasafnið Tutt-
ugu erlend kvæði og einu betur
(1962). Það var bók fjölbreyti-
legri að efni en Kver með út-
lendum kvæðum. Mér eru
minnisstæðar þýðingar á Villon
sem Jón kynnti með glæsibrag
litt fróðum íslenskum lesend-
um. I bókinni voru fleiri ágæt-
ar þýðingar. Nú þýðir Jón m.a.
sálmaskáldið Kingo, Goethe og
Bellman. Þetta eru þýðingar
gamals menntamanns sem enn
á til gáska stúdentsins saman-
ber Glunta Wennerbergs, en
einn þeirra flýtur með. Inn-
gangur fylgir hverju kvæði og
er til marks um þankagang þýð-
andans, háðstónninn kemst til
að mynda vel til skila. Eins og
lesendum Jóns Helgasonar er
kunnugt er ljóðstíll hans oft
ísmeygilegur og sama er að
segja um óbundið mál hans.
Maður hefur á tilfinningunni
Bðkmenntlr
eftir JÓHANN
HJÁLMARSSON
að hann sé ekki aðeins að skop-
ast að þvi sem hann yrkir eða
skrifar um heldur njóti hann
þess að benda veslings lesand-
anum á hvað hann sé nú
heimskur i samanburði við
skáldið og fræðimanninn.
Vegna nokkurra kvæða sinna
er Jón Helgason á meðal helstu
skálda samtimans. Nægir að
nefna á Rauðsgili, I vorþeynum
og I Árnasafni. Kvæðasafn
hans, Ur landsuðri (1939), önn-
ur útgáfa (1948), er í rauninni
úrval. Kröfuharka Jóns hefur
forðað honum frá þvf að birta
allt sem hann hefur ort.
I Kveri með útlendum kvæð-
um er margt orðað snilldarlega,
annað virðist sérviskulegt á
okkar tímum. Ellikvæðið
sænska eftir ókunnan höfund
þykir mér best. Það er þýtt af
sömu íþrótt og bestu frumsam-
in kvæði Jóns vitna um. Þetta
kvæði „um vesöld og hrörnun
gamalla rnanna" verður að
birta I heild svo að þýðandinn
Jón Helgason
sé látinn njóta sannmælis, lofið
um hann hér að framan fái rétt-
lætingu. Ég tel að þessi þýðing
Jóns Helgasonar eigi heima
með bestu þýðingum hans og
þess vegna sé það nokkur við-
burður á bókavetri:
Svo er aldraður maður
sem eikitré rotið,
losnaður er börkur,
limið brotið,
fúi kominn í rætur,
fallið til jarðar hvert blað,
aldraðs manns bfður eyðing
en ungur vex í hans stað.
Fátækt og Öhreysti
fóru tvær yfir völl,
siðan kom Sorg i hópinn
og systranna þrenning var öll,
þær komu saman að kveldi
við kofadyr aldraðs manns,
guð sé þeim næstur með náð og
líkn
sem nú er í sporum hans.
Oft verður ellibjúgum
úrræðafátt,
höndum strýkur hann einatt
um hár sitt grátt;
vfða á hann sér frændur,
en vinirnir tínast frá,
guð sé þeim næstur með náð og
styrk
sem neyðist að biðja þá.
Helzt mætti likja heimi
við hálan is,
hann virðist þá vænn og traust-
ur
er vatnið frýs,
en brakar siðan og brestur
og brotnar til grunna;
eins fer öldruðum manni
við ævi runna.
Dauðinn er veiðimaður
sem drepur í þrá,
fer hann með sina hunda,
fellir hann eina rá,
fellir hann síðan aðra,
fellir hann sfðan tvær,
fellir hann allt fyrir ofan mold
sem andar og lifir og grær.
„Það var sóiskin
þú brostir
og mér fannst þú segja:
sjáðu, vorið er að koma
og ( brosandi augum þfnum speglaðist
himinninn og vorið
en kannski sagðirðu bara:
geturðu lánað mér
strætómiða...?“
Eitt lengsta ljóðið í bókinni
heitir „Króktún" og hefst á
ósköp nöturlegri mynd, en I
lokaljóðlínunum segir skáldið á
táknrænan, en ekki torræðan
hátt, hvers honum er varnað.
Ég birti hér síðari hluta þessa
lífvænlega ljóðs:
„burstirnar brosa
feimnislega framan (sólina
og hrista fagurgrænt hárið.
Með svalri golunni
berst búsældarlegt mal
dráttarvélanna á næstu bæjum
Halti andarsteggurinn
situr úti á bæjarlæknum
Það er langt sfðan
en ég velti því samt
ennþá fyrir mér
hvort hann hefði getað
gengið á vatninu
hefði hann ekki
verið haltur.“
Svona yrkir enginn, sem ekki
er skáld, og ég er að vona, að
hellin bagi ekki ávallt andar-
stegginn svo, að honum takist
ekki fyrr en síðar að ganga á
vatninu.
Ég mætti vissulega skilja
hann, þvi að eftir fyrri heims-
styrjöldina var ég eitt af hinum
ungu „grátskáldum". Þá orti
ég:
,3rosi ég og brosi,
bleik er mfn kinn,
en nóttin — hún grætur
við gluggann minn.“