Morgunblaðið - 22.12.1976, Blaðsíða 1

Miðvikudagur 22. des
„ÞAÐ virðist fáránlegt að ræða um
hann í þátíð. Þvert á móti ættum við
að tala í framtíð. Og núna fyrst mun
heimurinn byrja að halda afmælisdag-
inn hans hátíðlegan." Þannig hljóða
lokaorð einnar minningargreinanna um
enska tónskáldið Benjamin Britten,
sem birzt hafa hver á fætur annarri í
brezkum dagblöðum síðustu viku, eða
frá því að tónskáldið lézt þ. 4. desem-
ber s.l. Greinarhöfundum öllum kemur
saman um mikilhæfni hans og stóran
þátt í þróun enskrar tónlistar á þessari
öld. „Benjamin Britten gerði heiminum
Ijóst, að til er nokkuð sem hægt er að
kalla enskt tónskáld. Hann var fyrsta
enska tónskáldið eftir Purcell (17. öld)
sem tekizt hefur að ná alþjóðlegrí
viðurkenningu."
Edward
Benjamin Britten var 63 ára
að aldri þegar hann lézt. Hann
fæddist f East Anglia árið 1913,
ólst upp á heimili tónlistarunn-
enda og hóf ungur að læra og
semja músik. Tólf ára gamall
hóf hann nám hjá Frank
Bridge, sem þá var óvenjulega
framúrstefnusinnaður af ensku
tónskáldi að vera. Britten hélt
áfram í einkatímum hjá Bridge
eftir að hann fór i tónlistar-
skóla og hjá honum „lærði
Britten að meta hinn hreina,
tæra tón“. Fyrsta tónverk Britt-
ens sem varð til að vekja á
honum alþjóðlega athygli var
„Tilbrigði við stef eftir Frank
Bridge" á tónlistarhátfðinni í
Salzburg árið 1936. 16 ára gam-
all fór Britten í Royal College
of Music, en að loknu námi þar
tók hann að starfa fyrir Póst og
sfma í Englandi og samdi þar
tónlist fyrir fræðslukvikmyndir
og auglýsingar. Það var þá sem
Britten kynntist skáldinu
Auden, sem átti eftir að verða
góður vinur hans og hafa áhrif
á stjórnmálaleg og heimspeki-
leg viðhorf tónskáldsins. En á
þessum fyrstu árum samdi
Britten m.a. tónlistina vað
kvæði Audens, Night Mail, sem
segir frá póstlestinni á ferð frá
London til Grasgow og lýsir
bréfunum og bréfriturum og
móttakendum. Tónlistin er
mjög f samræmi við innihald
kvæðisins og byggir á hljóm-
takti lestarinnar í rfkum mæli.
Þessa tónlist þekkja allir Eng-
lendingar. Það var einnig
Auden, sem skrifaði textann
fyrir „Our Hunting Fathers",
sem með skarpskyggnu háði
hneykslaði hástéttaráheyrend-
ur árið 1938. Og það var Auden
sem hvatti Britten til að flytjast
til Bandaríkjanna árið 1939.
Britten fór til Bandarfkjanna
ekki sfzt til að vfkka sjóndeild-
stjórnandi Sinfóníuhljómsveit-
arinnar f Boston, fól Britten að
skrifa óperuna Peter Grimes,
um sjómenn og fjölskyldur
þeirra f Suffolk.
Britten sneri aftur til Eng-
lands árið • 1942. Skömmu
seinna samdi hann ’Serenade*
fyrir tenor, horn og strengi, fyr-
ir Pears og Dennis Brain. Sere-
nade tryggði Britten frægð í
heimalandinu en óperan Peter
Grimes sern nefnd var hér að
ofan, affaði honum virðingar og
frægðar um gervallan heim.
Óperan var frumflutt f Sadlers
Wells leikhúsinu í London árið
1945. Leikhúsið hafði þá verið
lokað um langt skeið vegna
heimsstyrjaldarinnar og gleði
fyrstu frumsýningargestanna
var blönduð fögnuði yfir þvf að
stríðinu skyldi nú loksins vera
lokið. Nýtt tímabil virtist vera
að hefjast f tónlistarsögu Eng-
lands um leið og friður rfkti á
ný í Evrópu. Benjamin Britten
var þá aðeins 32 ára gamall.
Þáttur Brittens i tónlistarsögu
þessarar aldar er e.t.v. stærstur
hvað snertir óperu og sönglist.
Peter Grimes varð hans meist-
arastykki, en fyrir Britten var
þessi ópera á margan hátt enda-
stöð, sem gaf fá tækifæri til
frekari þróunar þessarar teg-
undar tónlistar. En slfk tæki-
færi voru þó fyrir hendi annars
staðar. Haustið 1945 voru
haldnir tvennir tónleikar í til-
efni 200 ára árstfðar Purcells.
Þar voru leikin tvö ný verk
eftir Britten, ’Holy Sonnets of
John Donne’, sem var samið
fyrir Pears, og Strengjakvartett
no. 2, sem er skrifaður mjög í
anda Purcefls og 17. aldar tón-
listar. Britten lagði þarna út af
stefnum Purcells á mjög
óvenjulegan hátt og það kom
illa við tónfræðinga en vakti
athygli hins almenna áheyr-
kirkjur og ljtlir salir nægðu, en
eftir þvf sem meira orð fór af
gæðum tónlistarinnar þar, efld-
ist hagur hátfðarinnar, sem nú
er árlegur stórviðburður í
ensku tónlistarlifi.
The English Opera Group,
Aldeburgh, tónleikaferðir, sam-
vinnan við Peter Pears... —
Benjamin Britten hélt óþreyt-
andi áfram að lyfta merki
enskrar tónlistar hærra og
hærra. Þrátt fyrir miklar annir
við óperuhald og hátíðar o.fl.,
fann hann jafnan tíma til að
semja tónverk. Eitt mesta verk
hans hin síðari ár, var War
Requiem, sem hann samdi þeg-
ar ný dómkirkja var vfgð f
Coventry, en hún var reist á
rústum gamallar kirkju, sem
var eyðilögð í stríðinu. 1 War
Requiem syngur sópranrödd
latneska söngva á móti tenór og
baritón sem syngja kvæði eftir
enska skáldið Wilfred Owen.
Þetta voru nýstárlegar and-
stæður, sem samstundis vekja
upp hugmyndir um kirkju og
ríki, guð og mann, karl og konu
og þessar mótstæðu hugmyndir
er frekar ýtt undir með tónlist-
inni sjálfri auk raddanna og
ólíkra texta.
Það yrði of langt mál að rekja
hér öll þau verk, sem Britten
samdi á æviferli sínum. Þau
skipta hundruðum. En það vek-
ur athygli manns, hversu mörg
þeirra eru samin fyrir sérstök
tækifæri, staði eða tónlistar-
menn. Og einnig, að tónskáldið
hefur aldrei gert upp á milli
mikilsháttar tækifæra og fá-
brotinna. Hann var enda maður
lfxillátur og ekki gefinn fyrir
yfirborðsmennsku eða stæri-
læti. Það var honum jafn mikils
virði að spila á píanóið fyrir
skólabörn og að semja stórar
óperur fyrir rfkisleikhúsið.
Virðingin fyrir hinu smáa í til-
Beniamin Britten
arhring sinn, en ein megin-
ástæðan var þó stjórnmálalegs
eðlis og tengd stríðinu. Friðar-
stefna Brittens átti eftir að afla
honum óvinsælda í heimaland-
inu. Lengi eftir að strfðinu lauk
var Britten þyrnir f augum
margra Breta vegna hennar og
illa séður meðal „fína“ fólksins.
Annar maður, sem fór með
Britten til Bandarfkjanna var
ævilangur vinur hans tenór-
söngvarinn Peter Pears. Mörg
sönglaga Brittens eru skrifuð
handa Pears, hið fyrsta fyrir
vestan haf, Michelangelo
Sonnets. Þar vestra samdi
Britten einnig Sinfonia da
Requiem, eina stóra tónverkið,
sem hann samdi fyrir sinfóníu-
hljómsveit eingöngu, og Les
Illuminations. Þessi verk öll
gefa tal kynna þau áhrif, sem
Britten varð fyrir í Bandaríkj-
unum og gagnrýnendum kemur
saman um að með dvölinni þar
hafi tónlist Brittens orðið full-
veðja. Fyrsta óperan, Peter
Bunyan, var einnig samin f
Bandaríkjunum. Hætt var við
að setja hana upp á síðustu
stundu og Britten kvaðst hafa
týnt nótunum öllum. Vinir hans
segjast þó hafa heyrt hann
syngja og leika lög óperunnar i
samkvæmum síðla nætur, en
enginn fékk þó að heyra meir
en það fyrr en 35 árum síðar.
En það mikilvægasta, sem
henti Britten i Bandaríkjunum
og það sem átti eftir að afla
honum hvað mestrar frægðar,
var þegar Rússinn Sergei
Koussevitsky, sem þá var
anda á mörgum óþekktum verk-
um Pufcells fyrir söngraddir.
Þrátt fyrir misjafna dóma um
tilraunir sem þessar, fikraði
Britten sig ótrauður áfram til
fullkomnunar. Fullur óþreyju
eftir stofnun ríkisóperu f Eng-
landi, sem enn virtist langt
undan, stofnaði Britten sina
eigin — The English Opera
Group, sem var skipulögð til
ferðalaga og kynningar á
óperutónlist. Vegna þessa
þurfti hljömsveitin að vera litil
og Britten sneri sér til kammer-
sveitarinnar. Hann samdi tvær
óperur fyrir slfka hljómsveit —
The Rape of Lucretia (1946) og
Albert Herring (1947). Nú
hafði Britten uppgötvað hvern-
ig hann gat bezt nýtt hógværð
sína við notkun hljóðfæra —
með samleikjum fárra einleik-
ara og samblöndun þeirra við
raddir söngvaranna. Þessi
reynsla setti mark sitt sfðar á
allar meiri háttar óperur Britt-
ens.
Það voru félagarnir í Óperu-
hópnum, sem ýttu undir hug-
.myndina að stofnun Alde-
burgh-hátfðarinnar 1948. Óper-
an var þá á ferðalagi erlendis
og hugmyndin var að koma á
fót bækistöðvum fyrir óperuna
og hafa þar vinnuaðstöðu og
sýningaraðstöðu. Britten hafði
þá nýlega flutzt til Aldeburgh
og varð sá staður fyrir valinu af
þeirri einföldu ástæðu að Britt-
en var upphafsmaður hug-
myndarinnar og forystumaður
hópsins. I fyrstu voru tónleik-
arnir í Aldeburgh fámennir og
verunni og fyrir lítilmagnan-
um', sem kemur fram f ferli
hans sem listamanns, er í sam-
ræmi við trúarbrögð hans og
stjórnmálaskoðanir. Brittenvar
sósialisti, en hann hélt skoðun-
um sfnum fyrir sig og lagði
meiri áherzlu á siðfræði stefn-
unnar en þjóðskipulegt eðli
hennar.
Tónlistin var honum allt og
hann helgaði henni alla krafta
sfna. Annað hefði verið honum
óhugsandi. Hvað það sem gat
orðið tónlistinni að liði, var
honum hugleikið. Þetta kom
e.t.v. einna bezt fram f starfi
hans i Aldeburgh, þar sem
hann ekki aðeins var fram-
kvæmdastjóri, heldur einnig sá
sem lagði drög að efnisskrám,
fletti nótum fyrir pianista,
færði húsgögn milli herbergja,
eða hljóp í skarð með blokk-
flautu. Hann lagði ekki aðeins
sitt af mörkum með þvi að
skapa ný tónverk, heldur var
hann einnig afburða túlkandi á
verkum annarra tónskálda.
Sem undirleikari ljóðasöngvara
átti hann fáa jafnoka og sem
hljómsveitarstjórnandi,-*' eink-
um á verkum Mozarts, Mahlers
og Bachs, einstakur.
Britten var að mörgu leyti
tónskáld af sömu hefð og meg-
inlandsskáld og varð fyrir
einna mestum áhrifum af þeim,
sérstaklega Verdi, Mahler,
Berg og Schoenberg. Þó átti
hann rætur sinar fyrst og
fremst i Englandi og „enskan” i
verkum hans var nauðsynlegur
Framhald á bls. 34
1913-1976