Morgunblaðið - 24.04.1977, Blaðsíða 6

38
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 24 APRIL 1977
(Efst t.v.): „Tveimur dögum eftir nfræðisafmælið ræddi Felix
Schmidt, blaðamaður við Welt am Sonntag, við Arthur Rubinstein í
New York.“
Hann er elztur frægra hljómlistarmanna.
Hann hélt níræðisafmæli sitt hátíðlegt með
tertum og kampavíni. Hann fæddist, þegar
Daimler fann upp bíl með fjórum hjólum.
Rubinstein tengist hljómlistarsögu heillar
aldar. Debussy tók í hönd honum, Ravel
klappaði á öxlina á honum, hann skálaði
við Stravinski og reifst við Heifetz.
Rubinstein: Komið þér og setj-
ist hérna beint á móti mér og eins
nálægt og þér getið.
Felix Schmidt: Getið þér séð
mig núna?
Rubinstein: Já, ég sé hálsbindi
yðar og geri mér i hugarlund,
hvar andlitið muni vera. Ég er
heldur ekki alveg blindur. Ég sé
móta fyrir útlínum, og ég gæti
enn ferðast út af fyrir sig.
Felix: Getið þér heyrt til mín?
Rubinstein: Ef þér talið hátt og
skýrt og eins nálægt eyranu og
hægt er, þá get ég vel skilið yður.
Felix: Herra Rubinstein, þér
eruð nú orðnir 90 ára gamlir.
Hvernig er það að vera niræður?
Rubinstein: Það er nokkuð,
sem snerfir mig ekki, skal ég
segja yður. En ég veit, að níræður
maður hefur ekki sömu mögu-
leika og sextugur. Kallið getur
komið, hvenær sem er. Dauðann
óttast ég alls ekki. En ef einhver
byði mér til uppskeruhátíðar,
myndi ég hreinskilníslega spyrja
hann: „Eruð þér á Guðs vegum?
Eruð þér að spyrja um það, hvort
ég geti komið?“ Lengur get ég
ekki með fullri vissu sagt: Já,
auðvitað kem ég.
Felix: Hvernig eydduð þér af-
mælisdeginum?
Rubinstein: Ég var í símanum
eitthvað um fimmtiu sinnum. Ég
mátti ekki vera að því að borða,
ég gat ekki einu sinni reykt mina
vindla, ég gat ekki einu sinni
klætt mig almennilega. Ég var
eiginlega ailan daginn í simanum
— til klukkan tvö um nóttina..
Felix: En það hlýtur þó að vera
notaleg tilfinning að eiga svo
marga vini í veröldinni.
Rubinstein: Já, það snart mig
mjög djúpt. Ég fékk um 200
skeyti. Frá öllu mögulegu fólki,
meira að segja frá drottningu
Belgíu og Hollandsdrottningu. Og
það er þó sjaldgæft, að menn eigi
nitugasta afmælisdag sinn án
þess að vera bundinn við rúmið
eða vera orðinn hálfruglaður.
Felix: Hafið þér fengið góðar
gjafir?
Rubinstein: Já, mikil ósköp,
fyrst og fremst tertur, alltof
margar tertur, blóm og feikn af
kampavíni. Sem betur fer vissi
fóik um merki mitt: Dom Perign-
on. Af þvi get ég drukkið heila
flösku án þess að fá brjóstsviða á
eftir.
Felix: Herra Rubinstein, þér
getið horft til baka yfir nær aldar-
langa hljómlistarsögu. Hvaða
kafli var merkilegastur eða er
eftirminnilegastur?
Rubeinstein: Guð minn góður,
mér nægði ekki öll nóttin til að
telja upp alla þá viðburði, sem
hafa haft mest áhrif á mig. Ég
minnist með mikilli ánægju, er ég
heyrði fyrst „Meistarasöngvar-
ana“, og „Niflungahringinn“, en
það var í Bayreuth, og ég grét yfir
„Parsifal". En reyndar laumaðist
ég burt í öðrum þætti, þvi að mér
þótti þetta heldur langdregið. En
„Meistarasöngvarana“ met ég enn
eins og forðum, þó að mér sé sama
um allt annað, sem Wagner
samdi, mér dauðleiðist það. En
svo ég víki aftur að spurningu
yðar: Hið merkilegasta, hið mark-
verðasta er ekki til í minu lífi. Ef
ég segði yður, að eitt eða annað
hefði haft djúptæk áhrif á mig, þá
væri ég um leið að gera minna úr
öðru, sem ég hef lifað og reynt.
Ég hef komizt að raun um það á
þessum níutíu árum, að í lífi og
list sé sérhver dagur hinn feg-
ursti og markverðasti, einfaldlega
af þvi að hann er alltaf öðruvisi
en hinir, sem á undan eru
gengnir.
Felix: Það er deginum ljósara,
en er þó ekki um neinn kafla
hljómlistarsögu að ræða, sem hef-
ur haft sérstök áhrif á yður?
Rubinstein: Ef þér farið á mál-
verkasýningu, þar sem verk Rem-
brandts eru til sýnis, farið þér
þaðan út fullvissir um, að hann sé
mesti málarinn. Síðan sjáiðþér
sýningu á verkum Vermeers, og
þá skilst yður allt i einu, að hann
sé mesti málari allratíma. Allt
tóm vitleysa. Enginn er betri en
annar. Rembrandt er heimur út
af fyrir sig og Vermeer annar
heimur. Og sama máli gildir um
Beethoven og Mozart, Haydn,
Schubert, Boulez og Stockhausen.
Felix: Herra Rubinstein, ungur
á árum kynntust þér jafnmerkum
tónskáldum og Saint-Saens,
Debussy, Ravel, Stravinsky. Hver
hefur haft varanlegust áhrif áyð-
ur?
Rubinstein: Ég var um 16 ára
gamall, þegar ég kynntist pólska
tónskáldinu Karol Szymanovski.
Hann var að vísu ekki enn eins
þekktur og hann hefði átt að vera,
en hann er bezta pólska tónskáld-
ið eftir Chopin. Þar sem ég er
fæddur Pólverji, var ég auðvitað
mjög stoltur yfir því, að við
hefðum aftur eignazt tónskáld,
sem kvað að. Já, og síðan að sjálf-
sögóu Stravinski og Prokofieff.
Ráð þeirra voru mér mikils virði.
Við Stravinski átti ég mikið sam-
an að sælda, við vorum miklir
vinir. Debussy hitti ég aðeins
einu sinni. Umboðsmaður minn
kynnti mig fyrir honum eftir
hljómleika: „Þetta er hinn bráð-
efnilegi ungi píanóleikari Arthur
Rubinstein.“ Debussy sagði:
„Ah“, rétti mér hendina og skipti
sér siðan ekki af mér. Hann var
mjög þóttafullur. Ravel, já Ravel
var yndislegur vinur. Ég mat
hann mjög mikils, það var gaman
að sitja með honum á veitinga-
húsi, reykja með honum vindil.
Og þegar hann klappaði á öxl mér
i kveðju skyni ogsagði: „Arthur,
við verðum að hittast fljótt aft-
ur“, þá var ég hamingjusamur
hreint og beint.
Felix: Herra Rubinstein,
snemma á ævinni gerðuð þér yður
far um að kynna hina Nýju hljóm-
list. Þér lékuð verk eftir Strav-
inski og Prokofieff, Skrjabin og
Ravel.
Rubinstein: Sjáið þér til, ég
lagði mig mjög fram um að kynna
hina nýju hljómlist á mínum
yngri árum. Verk eftir Stravinski,
Prokofieff, Szymanovski, Skrja-
bin og auðvitað Ravel og Debussy.
Þegar ég lék verk eftir Debussy í
Varsjá 1904, blístruðu áheyrend-
ur. Mér gramdist það ógurlega.
Og þegar ég lék eitt sinn ýmis
verk eftir Ravel í Madrid, tóku
áheyrendur einnig til við að
blístra. í seinni hluta hljómleik-
anna lék ég rapsódíu eftir Liszt og
vakti geysilega hrifningu. Ég varð
að leika aukalög. Og hvað haldið
þér, að ég hafi leikið? Ravel. Ég
var orðinn svo reiður út í fólkið.
Þá urðu slagsmál i salnum. Ungu
mennirnir, sem voru á bandi
Ravels, flugust á við hina gömlu.
Lögreglan varð að skerast i leik-
inn. Ég hef sannarlega barizt fyr-
ir hina nýju hljómlist.
Felix: En síðan hafið þér ein-
skorðað yður við sígilda, róman-
tiska tónlist. Hvers vegna?
Rubinstein: Af leti. Einfaldlega
af leti. Með aldrinum varð hin
nýja tónlist mér einfaldlega of
erfið. Ég hefði gjarnan viljað
spila eitt og annað eftir Bartók.
Ég vissi nákvæmlega að það
myndi taka mig tvo mánuði að
læra verk eftir hann að þvi marki,
að ég gæti sagt: Þarna er það
komið. Beethoven gat ég lært á
tveimur dögum, einnig verk eftir
Mozart á tveim dögum, Brahms á
þremur dögum, Chopin á fimm
dögum. Svo hugsaði ég sem svo,
að ég léti hinum yngri mönnum
eftir nýju hljómlistina, og af
hverju ætti ég að leika verk, sem
ég geri ekki vel?
Felix: Svo að það er ekki af þvi,
að þér hafið skipt um skoðun á
hinni nýju tónlist?
Rubinstein: Ekki á nokkurn
hátt. Ég dáist mjög að hinni nýju
tónlist, þér megið trúa því, ég
bara var í rauninni of latur til að
setjast niður og læra. Ég vildi líka
lifa lifinu á minn hátt, fá eitthvað
út úr þvi, fara í leikhús, lesa
bækur. Og áheyrendur hafa tekið
því vel, sem ég hef leikið fyrir þá.
Ef ég segist ætla að leika
„Appassionata" eftir Beethoven á
hljómleikum á morgun og
„Karnevel" eftir Schumann og ef
til vill nokkrar etýður eftir Chop-
in, þá kæmu áheyrendur, ekki
satt, en enginn myndi segja, herra
Rubinstein, ef þér leikið enga
sónötu eftir Bartók, þá komum
við ekki. Ég leik það, sem ég lék
fyrir 60 árum, og mér hefur
reynzt það vel.
Felix: Hafa einhver tónskáld
fallið í áliti hjáyður um dagana?
Rubinstein: Ég hef þegar
minnzt á það, að fyrir utan
„Meistarasöngvarana" sé mér
sama um Wagner. Við getum
einnig gleymt Tschaikovski.
Hann var mér mikils virði um
fermingaraldur, því að undir
hans músík var svo auðvelt að
kyssa stelpur. Þar með er ekki
sagt, að ég gæti ekki hlustað á 5.
eða 6. symfóníu Tschaikovskis —
ef hún væri vel leikin. Það er
aðeins það, að ég er búinn að setja
Tschaikovski áþann stað, þar sem
hann á heima — allaftarlega. Það
er heldur ekki svo langt síðan
mér varð ljóst, að Mozart gat sagt
mér meira með nokkrum nótum
en Beethoven með heilli sónötu.
Ég held, að Beethoven hafi líka
sjálfur fundið þetta. Beethoven
var maður, sem var mjög úr jafn-
vægi, og þess verður vart í verk-
um hans. Mér fellur það ekki alls
kostar. En hann var mikill bygg-
ingarmeistari tónlistar, stór-
kostlegur. Sem slíkur var hann
öllum fremri. Hann byggði sym-
fóniu eins og hús, dásamlegt hús,
sem stendur vel. En þegar Mozart
samdi stef, þá fyllti það sál hans
um leið. Svipað var um Schubert.
Þessi hreina og tæra tónlist getur
snortið mig, svo að mér vökni um
augu.
Felix: Herra Rubinstein. Það
hefur vakið athygli að þér hafið
sjaldan leikið verk eftir Bach.
Rubinstein: Bach? Já, af þvi aó
ég hef aldrei orðið alveg ásáttur
við hann við píanóið. Og svo
samdi hann ekki verk sín fyrir
píanó, heldur fyrir sembal.
Felix: Teljið þér, að ekki sé
hægt að leika Bach á píanó?
Rubinstein: Jú, það held ég. Ég
spilaði mikið eftir Bach í útsetn-
ingu Ferruccio Busonis. Ég lék
aðallega einhverja chaconne.
Annars hefur mér aldrei líkað við
sólósónöturnar fyrir víólín og
selló. Það er langsennilegast, að
Bach hafi samið þær sem verk
fyrir syni sína til æfinga. Hann
hefur aídrei hugsað sér, eins og
alltaf er að gerast, að einhver
stilli sér upp fyrir framan 3000
manns og leiki þær sóló. Þegar ég
hitti Bach gamla á næstunni á
himnum og segi honum þetta,
verður hann ekki beint hrifinn.
Nei, þetta eiga menn ekki að leika
á hljómleikum, menn eiga að æfa
sig á þessu.
Felix: Kannizt þér við Bach-
hljómplöturnar með píanóleikar-
anum Glenn Gould?
Rubinstein: Eg hef hlustað á
tilbrigði Goldbergs. Mjög vel leik-
in. En heldur of hratt. En hvað
um það. Maður hefur það á til-
finningunni, að umfram allt vilji
menn reyna að vera frumlegir.
Samkvæmt.einkunnarorðunum:
Hlustið nú, svona spila ég Bach.
Menn eiga að leika af hógværð og
litillæti. Glenn Goúld er enginn
Bach-píanóleikarí. Fremsti Bach-
píanóleikarinn að mínum dómi er
enn eins og áður Busoni, dásam-
legur Bach-píanóleikari, af því að
hann likti svo eftir oregeli og
sembal, að það hljómaði nærri því
eins. Mér finnst, að Busoni hafi
verið mestur allra píanóleikara.
Við höfum ekki átt neinn síðan,
sem jafnast á við hann.
Felix: En Rubinstein?
Rubinstein: Sleppið þér þessu.
Ég hlustaði á Busoni á síðustu
hljómleikum hans i London.
Felix: Hvenær var það?
Rubinstein: Það var um þrem-
ur mánuðum fyrir lát hans.
Felix: Sem sagt vorið 1924.
Rubinstein: Þetta var stórkost-
legur leikur, ótrúlegur, furðuleg-
ur. Hann lék Goldberg-tilbrigðin
og síðan pianósónötu Beethovens
fyrir hálftómum sal. Svo lék hann
allar Paganini-Liszt etýðurnar.
Enginn hefði vogað sér slikt.
Hann lék þetta, eins og ekkert
væri. Á eftir drakk hann eina
flösku af koniaki. Hann drakk
skelfing mikið. Síðan viðurkenndi
hann fyrir mér: „í rauninni er
það aðeins eitt tónskáld, sem ég
get virkilega fellt mig við: Moz-
art.“ Þarna sjáið þér, þegar aldur-
inn færist yfir okkur, komum við
allir til Mozarts.
Felix: Herra Rubinstein, þér
voruð góður vinur Picassos,
Thomasar Mann, Alberts
Schweitzer, Einsteins, Casals og
margra annarra merkra samtíma-
manna.
Rubinstein: Ég kynntist þeim
vel. Það er annars merkilegt, að
ég eignaðist aðallega vini meðal
rithöfunda.
Felix: Hvernig stóð á því?
Rubinstein: Sennilega er skýr-
ingin sú, að á æskuárum minum
hafði ég kennara í Berlín, sem
vakti áhuga minn á bókmenntum.
Felix: Þér komuð til Berlinar
þegar á tíunda ári fyrir aldamót-
in.
Rubinstein: Já, ég fór ekki i
menntaskóla, því að það hefði tek-
ið of mikinn tima. Ég varð að æfa
mig. Þessi kennari, Dr. Altmann,
uppgötvaði yfirleitt allt sem í mér
leyndist. En hann var óður út af
því, hvað ég væri lélegur nemandi
í stærðfræði. Ég var ótrúlegasti
og ómögulegasti stærðfræðinem-
andi, sem nokkru sinni hafði
fæðst á jörðinni. Ég þurfti ekki
nema að heyra orðið stærðfræði,
til þess að mér yrði óglatt. Einu
sinni sagði ég öskureiður við
hann: „Ég skal segja yður það
hreint út, að sé ekki neitt vit í þvi,
að þér séuó að láta mig reikna
aftur út það, sem hinir miklu
stærðfræðingar hafa þegar fund-
ið út. Ég get ekki fundið upp neitt
nýtt, þér vitið það.“ Síðan upp-
götvaði hann, á hverju ég hafði
áhuga: bókmenntum. Tónlistin
var fyrir hendi í mér. Ég hafði
engan tíma til að unna henni. Ég
lifði á henni. Hún var alltaf með
mér, alltaf. Ég þarf ekki að fara
lengra en til morgunsins í dag. Ég
fór á fætur og mér kom i hug ein
af symfóníum Mozarts. Ég hlust-
aði á fyrsta þáttinn í höfðinu á
mér og fór síðan til morgunverð-
ar. Konan mín sagði mér frá ein-
hverju, og ég fór í simann. Og
þegar ég hallaði mér i stólinn
aftur, var ég í þriðja þætti
symfóniunnar. Allan tímann,
meðan ég var að borða morgun-
verðinn og tala í símann, hafði ég
haldið áfram að hlusta á symfóni-
una innra með mér. Finnst yður
það ekki broslegt? En þér vilduð
heyra eitthvað af kynnum minum
af rithöfundum, fyrirgefið, að ég
fer alltaf út i aðra sálma. . .
Felix: Þetta var mjög skemmti-
legur útúrdúr.
Rubinstein: Ég veit ekki hvers
vegna, en hinir miklu rithöfundar
hafa alltaf haft áhuga á mér. Til
dæmis H.G. Wells. Hann sat einu
sinni fyrir aftan mig í flugvél til
London. Hann bankaði á öxlina á
mér — ég vissi vel, hver hann var
— og spurði: „Eigið þér góða vini
í London?“ Ég sagði: „Já, ég kem
mjög oft þangað." Og þá sagði
hann: „Ég skal segja yður, að ef
þér berjið að dyrum hjá mér,
munið þér hitta mjög góðan vin
fyrir.“ Það snart mig mjög. Sjáið
þér til, þeir fundú einhver tengsl
milli sín og mín. Nær allir rithöf-
undar, sem ég kynntist, urðu
einnig vinir mínir.
Felix: Þér hafið lifað þá alla,
þessa vini yðar! Hvað var yður
efst i huga við jarðarför þeirra?
Rubinstein: Vesalings menn-
„Þáréðst
égmeð
hnífi að
fiðlaranum"