Morgunblaðið - 24.04.1977, Blaðsíða 10

42
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 24 APRtL 1977
Getum tryggt
batnandi lífskjör og
sterkari stöðu
þjóðarbús
Á fundi bankaráðs Seðlabankans, er haldinn var í
morgun, voru reikningar bankans fyrir árið 1976 stað-
festir af viðskiptaráðherra. Um leið lagði bankastjórnin
fram ársskýrslu bankans, sem birt verður í dag, en hún
hefur að venju að geyma margvíslegar upplýsingar um
starfsemi bankans á iiðnu ári og um þróun efnahags-
mála. Koma þar fram nýjustu upplýsingar, sem nú
liggja fyrir um þróun þjóðarbúskaparins á siðasta ári,
en þar er öðru fremur fjallað um þá þætti hans, er
tengjast starfssviði bankans, svo sem peninga- og láns-
fjármál, greiðslujafnaðar- og gengismál. Ég mun nú að
venju gera fyrir bankastjórnarinnar hönd nokkra grein
fyrir efnahagsþróuninni á siðastliðnuári, en ræða síðan
um nokkur þeirra vandamála, sem nú er við að fást og
úrlausnar bíða á næstunni. Ég mun hins vegar að mestu
leiða hjá mér umræður um starfsemi bankans á árinu,
en formaður bankaráðs hefur þegar fjallað um rekstur
hans og ýmis, skyld mál i ávarpi sínu hér á undan.
Umskipti til batnaðar
Mikil umskipti urðu tii batnaðar í þjóðarbúskap
íslendinga á árinu 1976, og staðfestist það æ betur, eftir
því sem fyllri upplýsingar liggja fyrir um þróun efna-
hagsmála. Eftir hin tvö þungu ár, 1974 og 1975, þegar
ytri skilyrði þjóðarbúskaparins fóru hríðversnandi,
snerist þróunin til betri vegar á sfðastliðnu ári fyrir
áhrif hvors tveggja í senn batnandi viðskiptakjara út á
við og árangursríkari og betur samræmdrar hagstjórnar
en um mörg undanfarin ár. Árangurinn kom gleggst
fram í stórfelldri lækkun viðskiptahallans, sem verið
hafði þyngsta áhyggjuefnið árin tvö á undan, en einnig
dró nokkuð úr verðbólgu, þótt mun skemmra skilaði í
þeim efnum en vonir stóðu til.
Ekki er ástæða til þess að rekja hér enn á ný gang
hinnar miklu hagsveiflu, sem gengið hefur yfir heims-
byggðina undanfarin ár. Islendingum færði hún fyrst
einstakt góðæri, en síðan á árunum 1974 og 1975 eina
afdrifarikustu breytingu til hins verra í ytri skilyrðum
þjóðarbúskaparins, sem dæmi eru um, en afleiðingarn-
ar komu bæði fram í stórfelldri verðbólgu og mesta
viðskiptahalla, sem þeir hafa nokkru sinni átt við að
búa. Þrátt fyrir róttækar ráðstafanir til þess að koma
jöfnuði, sem m.a. fólu i sér 8% lækkun þjóðarútgjalda á
árinu 1975, varð viðskiptahallinn enn á þvi ári hátt i
12% af þjóðarframleiðslu og varð að jafna hann með
stóraukinni skuldasöfnun erlendis auk enn frekari
rýrnunar gjaldeyrisstöðunnar. Það hlaut því að vera
meginmárkmið efnahagsstefnunnar i upphafi ársins
1976 að draga úr viðskiptahallanum með ýtrasta aðhaldi
i þjóðarútgjöldum, ekki sizt að því er varðaði útgjöld
ríkisins og opinberar framkvæmdir. Með Iánsfjáráætl-
un rikisstjórnarinnar var að þvi stefnt að samræma
betur en tekizt hafði árin á undan aðgerðir á öllum
sviðum peninga- og lánsfjármála. Þótt greinilegra
merkja afturbata í efnahagsþróun umheimsins væri
farið að gæta undir Iok ársins 1975, virtist ekki ástæða
til að ætla að viðskiptakjör og önnur ytri skilyrði
þjóðarbúskaparins bötnuðu að verulegu marki á árinu
1976. Það var því ekki á þeim tima búizt við því, að unnt
yrði að lækka viðskiptahallann nema um rúman þriðj-
ung, þar sem hafa varð i huga þá hættu, að of strangt
aðhald kynni að leiða til enn frekari lækkunar þjóðar-
framleiðslu og jafnvel verulegs atvinnuleysis. Þetta
snerist þó allt mjög til betri vegar.
Þótt afturbatinn erlendis væri enn skammt á veg
kominn, fór snemma árs 1976 að gæta hækkunar á
hrávörumörkuðum, og varð sérstaklega mikil hækkun á
matvælaverðlagi á öðrum ársfjórðungi. Fóru viðskipta-
kjör Islendinga því verulega batnandi á árinu, en að
meðaltali reyndust þau rúmlega 12% hagstæðari en
árið áður, en þá höfðu þau hins vegar rýrnað um 15%
frá árinu þar á undan. Með þessari breytingu náðu
viðskiptakjörin svipuðu stigi og þau voru í á árinu 1972,
en þau voru þó enn um 13% lakari en á árinu 1973.
Hækkun útflutningsverðlags hafði fljótlega örvandi
áhrif á innlenda tekjumyndun, og átti hún ásamt meiri
fjárfestingu en við var búizt meginþátt í því að auka
eftirspurn og framleiðslustarfsemi á síðari helmingi
ársins.
Á árinu 1975 hafði þjóðarframleiðsla dregizt saman
um rúm 2%, en vegna rýrnunar viðskiptakjara reyndist
lækkun þjóðartekna enn meiri, eða 6%, hvort
tveggja metið á verðlagi ársins 1969. Samdráttur eftir-
spurnar mun hafa haldið áfram fyrstu mánuði ársins
1976, en undir mitt árið fór þróunin að snúast við fyrir
áhrif batnandi ytri skilyrða og aukinnar fjárfestingar.
Samkvæmt nýjustu þjóðhagsreikningatölum hefur
þjóðarframleiðslan aukizt á árinu 1976 um nálægt 2%
frá fyrra ári, en vegna bættra viðskiptakjara reyndist
aukning þjóðartekna rúmlega 5%. Með þvi aðhaidi, sem
beitt var i fjármálum og peningamálum og tiltölulega
hófsömum launasamningum, þar sem ekki var gert ráð
fyrir teljandi breytingum á kaupmætti, tókst hins vegar
að halda raunveruiegum þjóðarútgjöldum svo til
óbreyttum á árinu, svo að öll aukning þjóðartekna
nýttist til þess að draga úr viðskiptahallanum við út-
lönd.
Áætlað er, að einkaneyzla hafi aukizt um 1% á árinu.
Sé hins vegar haft i huga, að um nokkurn samdrátt
muni hafa verið að ræða í raungildi tekna og neyzlu á
fyrra helmingi ársins, er enginn vafi á þvi, að umtals-
verð aukning varð bæði á raunverulegum raðstöfunar-
tekjum og einkaneyzlu á siðari helmingi ársins.
Fjármunamyndun er taiin hafa minnkað um 3% á
árinu 1976, og átti lækkunin öll rætur að rekja til minni
fjármunamyndunar atvinnuveganna, en hún dróst sam-
an um 17%. Munaði þar mest um minni innflutning
fiskiskipa, en auk þess var veruleg lækkun á fjarfest-
ingu i vinnslu sjávarafurða, en minni í landbúnaði og
iðnaði. Á hinn bóginn varð litils háttar aukning i
íbúðarbyggingum, en opinberar framkvæmdir jukust
enn nokkuð, einkum vegna mikilla raforkufram-
kvæmda.
Sá afturbati í viðskiptakjörum og þjóðarframleiðslu
samfara aðhaldi i þróun útgjalda og tekna, sem ég hef
nú gert stuttlega grein fyrir, skilaði þeim meginárangri
I þjóðarbúskapnum á síðastliðnu ári, að það tókst að
lækka viðskiptahallann úr 11 —12% af þjóðarfram-
leiðslunni, sem hann hafði numið i tvö ár í röð, niður i
tæplega 2%. Þótt erlendar skuldir hafi enn vaxið veru-
lega og gjaldeyrisstaðan sé veik, eins og ég mun víkja að
nánar hér á eftir, urðu umskiptin í þessum efnum meiri
en nokkur þorði að vona i upphafi ársins, og með þeim
hefur verið tekið stórt skref frá þeirri bráðu hættu,
semvofði yfir efnahagslegu sjálfstæði tslendinga, ef
viðskiptahallinn við útlönd hefði haldizt á svipuðu stigi
og árin tvö á undan. Mun 'eg nú stuttlega rekja helztu
stærðir í þróun greiðslujafnaðar á árinu 1976.
15% í vexti og afborganir
Heildarverðmæti vöruútflutnings nam 73,5 milljörð-
um reiknað á meðalgengi ársins, en það samsvarar
nálægt 37% hækkun frá fyrra ári, ef reiknað er til sama
gengis bæði árin. Hlutfallslega varð aukningin mest á
álútflutningi, eða 116%, en meðalaukning á út-
flutningsverðmæti sjávarafurða, sem að sjálfsögðu eru
þyngstar á metunum, nam 26%. Rúmlega tveir þriðju
þeirrar aukningar stafaði af hækkun á verðlagi sjávar-
afurða i erlendum gjaldeyri, en hún nam 18,2%, en
tæpur þriðjungur var magnaukning. Utflutningur ann-
arra iðnaðarvara en áls jókst um 33% á árinu, en
landbúnaðarafurða um 20%.
Verðmæti vöruinnflutnings nam á árinu 78,1
milljarði króna, reiknað fob. og á meðalgengi ársins, en
það er 1,3% lækkun miðað við árið áður, reiknað til
sama gengis. Stafaði öll lækkunin af innflutningi sér-
stakra fjárfestingarvara, einkum skipa og minni
rekstrarvöruinnflutningi vegna álbræðslunnar. A hinn
bóginn varð nokkur aukning á verðmæti almenns vöru-
innflutnings, eða rúm 4% miðað við fast meðalgengi.
En þar sem innflutningsverðlag hækkaði um nálægt
5%, hefur annflutningur lækkað örlítið að magni. Kem-
ur hér fram árangur þess aðhalds á þróun þjóðarút-
gjalda, sem ég hef þegar vikið að. Hins vegar sýna
innflutningstölur ljóslega, að eftirspurn eftir inn-
flutningi fór verulega vaxandi, þegar á árið leið. Er það
í samræmi við þá skoðun, að lágpunkti í eftirspurn og
þjóðarframleiðslu hafi verið náð á fyrri hluta ársins, en
endurvakinn hagvöxtur og uppsveifla í eftirspurn og
ráðstöfunartekjum hafi farið að setja æ meiri svip á
þróun efnahagsmála, eftir því sem seig á síðara helming
ársins.
Samkvæmt bráðabirgðatölum varð þjónustujöfnuður-
inn hagstæður á síðastliðnu ári um 240 milljónir króna,
en hafði verið óhagstæður um nálægt 900 millj. kr. árið
1975 reiknað til meðalgengis síðasta árs. Hlutfallslega
varð mest aukning á nettótekjum af samgöngustarfsemi
og viðskiptum við varnarliðið, en á móti jukust vaxta-
greiðslur til útlanda verulega. Heildartekjur af þjón-
ustuviðskiptum námu á árinu 32 milljörðum króna, en
þjónustugjöld 31,8 milljörðum.
Séu allar þær tölur, sem ég hef nú rakið, um viðskiþti
með vörur og þjónustu, teknar saman, kemur í ljós, að
viðskiptahallinn við útlönd hefur numið á árinu 4,4
milljörðum króna, en árið 1975 hafði hallinn numið
rúmum 24 milljörðum, einnig reiknað til meðalvið-
skiptagengis síðasta árs. Sem hlutfall af þjóðarfram-
leiðslu lækkaði því viðskiptahallinn frá fyrra ári úr
11,5% af verðmæti þjóðarframleiðslunnar niður í að-
eins 1,7%. Þótt þessar tölur ýki hinn raunverulega bata
örlltið, þar sem nokkur hluti hans stafar af birgðabreyt-
ingu hjá álverinu og minni innflutningi sérstakra fjár-
festingarvara, breytir það ekki þeirri meginstaðreynd,
að um stórfelld umskipti til hins betra var að ræða i
viðskiptajöfnuði-á siðastliðnu ári. Enn stóð þó eftir
verulegar viðskiptahalli, sem jafna varð með erlendum
lántökum.
Fjármagnsjöfnuðurinn, þ.e.a.s. nettóhreyfingar er-
lendra lána og hvers konar annarra fjármagnshreyfinga
gagnvart útlöndum, var hagstæður um 7,7 milljarða á
árinu, sem er 3,3 milljörðum hærri fjárhæð en við-
skiptahailanum nam. Batnaði þvi nettógjaldeyrisstaða
bankanna sem nemur þeim mismun, þ.e.a.s. 3.350 millj.
kr. Mikilvægustu fjármagnshreyfingar eru erlendar
lántökur, en á árinu voru notuð ný erlend lán að fjárfið
19 milljarðar kr., em þar á móti komu endurgreiðslur
eldri lána að fjárhæð 8,2 milljarðar, svo að heildar-
skuldir þjóðarbúsins í formi fastra erlendra lána jukust
um 10,8 milljarða á árinu, en það er um 40% minni
skuldaaukning en á árinu á undan. I árslok voru þó
heildarskuldir þjóðarbúsins erlendis, reiknaðar á þá-
gildandi gengi, komnar í 96 milljarða króna, sem jafn-
gildir nálægt 430 þús. króna á hvert mannsbarn i
landinu. Vegna aukinna útflutningstekna jókst
greiðslubyrðin minna á árinu en við var búizt, en þó
varð að verja nálægt 15% af heildargjaldeyristekjum
ársins i vexti og afborganir af löngum erlendum lánum,
og mun það hlutfall fara enn hækkandi á næstu árum.
Vaxandi erlendar skuldir eru því enn eitt meginvanda-
málið í íslenzkum efnahagsmálum.
Eins og áður segir batnaði nettógjaldeyrisstaða bank-
anna um 3.4 milljarða króna á árinu. Þótt þessi bati
stafaði í reynd eingöngu af erlendum iántökum, var
engu að síður um vel þegna breytingu að ræða eftir
stórfellda rýrnun gjaldeyrisstöðunnar árin tvö á undan.
Þrátt fyrir þennan bata, var þó gjaldeyristaðan enn
neikvæð um 400 milljónir í árslok. Til þess að koma í
veg fyrir, að þessi óhagstæða gjaldeyrisstaða hefði í för
með sér hættulega skerðingu á lausafjárstöðu þjóðar-
búsins út á við, hefur Seðlabankinn á undanförnum
tveimur árum gert ráðstafanir til þess að styrkja gjald-
eyrisforðann, einkum með lántökum hjá Alþjóðagjald-
eyrissjóðnum. Tókst með þessu að auka gjaldeyrisforð-
ann verulega á síðastliðnu ári, og nam hann i árslok
rúmum 15 milljörðum króna, sem er jafngildi um 80
millj. dollara. Til viðbótar þessu hefur Seðlabankinn
yfir allverulegum ónotuðum lánsheimildum að ráða
erlendis, sem eiga ásamt gjaldeyrisforðanum að tryggja
greiðslugetu þjóðarbúsins út á við og forða þeirri hættu,
að Islendingar geti ekki ætíð staðið við skuldbindingar
sínar erlendis þrátt fyrir hugsanlegar sveiflur í gjald-
eyrisviðskiptum.
Hagstæð ytri
skilyrði og aðhald
Ég hef nú gert grein fyrir megindráttunum í heildar-
þróun þjóðarbúskaparins á árinu 1976 og helztu stærð-
um þjóðhagsreikninga og greiðslujafnaðar. Sá bati, sem
þá átti sér stað, einkum í viðskiptajöfnuði, var vitaskuld
að verulegu leyti að þakka hagstæðari ytri skilyrðum,
en honum hefði þó ekki verið náð, nema einnig hefði
komið til nauðsynlegt aðhald að þróun þjóðarútgjalda.
Þetta tókst að tryggja með sæmilega viðunandi hætti,
annars vegar með launasamningunum í febrúar, sem
þrátt fyrir verulega krónuhækkun launa, fólu í sér
viðurkenningu á þeirri staðreynd, að ekki var svigrúm
til aukningar á rauntekjum, eins og þá horfði um
greiðslujöfnuð og framleiðsluþróun, en hins vegar með
betra aðhaldi að þróun útlána og opinberra útgjalda
innan ramma lánsfjáráætlunar, sem lögð var fram sam-
hliða lokaafgreiðslu fjárlaga. Með henni var sérstaklega
að því stefnt að samræma aðgerðir í fjármálum og
peningamálum, en á því hafði orðið mikill misbrestur
árin tvö á undan. Þótt lánsfjáráætiuninfyrir árið 1976
væri frumsmíð og hún reyndist ekki að öllu leyti reist á
réttum forsendum, einkum að þvf er varðaði verðlags-
þróun, er lítill vafi á þvi, að gerð hennar var umtalsverð
framför í skipulegri hagstjórn á sviði fjármála og
peningamála. Mun ég nú rekja nokkra helztu þætti í
þróun þessara mála á árinu.
Eitt alvarlegasta vandamálið, sem við hafði verið að
etja í stjórn fjármála á árunum 1974 og 1975 var mikill
og vaxandi greiðsluhalli ríkissjóðs, en meginhluti hans
kom fram í skuldasöfnun við Seðlabankann. 1 lok ársins
1975 voru nettóskuldir ríkissjóðs og ríkisstofnana við
Seðlabankann orðnar rúmir 10 milljarðar króna, og
hafði svo til öll sú skuld orðið til á tveimur árum. Mjög