Morgunblaðið - 24.04.1977, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 24 APRIL 1977
anna og samræma lánskjör þau, sem atvinnuvegirnir
njóta hver um sig.
I lánsfjáráætlun var sú stefna mörkuð i peningamál-
um, að peningamagn og útlán skyldu aukast heldur
hægar en næmi aukningu þjóðarframleiðslu á verðlagi
hvers tima. I samræmi við þetta var í samningum við
viðskiptabankana ákveðið að stefna að 15% hámarks-
aukningu útlána á árinu, en þá var reiknað með þvi, að
þjóðarframleiðslan stæði nokkurn veginn i stað, en að
hækkun innlends verðlags yrði ekki mikið yfir 15%.
Eftir að launasamningarnir í febrúar lágu fyrir og
einnig varð ljóst, að verulegar verðhækkanir höfðu
frestazt vegna hertra ákvæða í verðlagsmálum á síðara
helmingi ársins 1975, var fyrirsjáanlegt, að verðbólga
yrði mun meiri á árinu en gert hafði verið ráð fyrir i
forsendum lánsfjáráætlunar. Þótti því óhjákvæmilegt
að endurskoða útlánastefnuna með tilliti til aukinnar
rekstrarfjárþarfar atvinnuveganna, og var í apríl um
það samið að hækka útlánahámarkið á árinu úr 15% i
20%. Jafnframt var ákveðið að hækka bindiskyldu
innlánsstofnana úr 23% I 25% af heildarinnstæðum,
auk þess sem vextir voru hækkaðir með þeim hætti að
taka upp nýja innlánsreikninga með nokkurs konar
verðtryggingu í formi vaxtaauka. Mun ég víkja nánar að
þessu hvort tveggja siðar.
Á öðrum og þriðja ársfjórðungi virtust útlán innláns-
stofnana stefna langt umfram þau mörk, sem um hafði
verið samið, en mjög dró úr aukningunni síðustu mán-
uði ársins, og yfir árið I heild reyndist útlánaaukningin
26%, sem er svipuð hlutfallsaukning og árið 1975. Þótt
útlán innlánsstofnana færu þannig fram úr settu marki,
hefur aukning þeirra varla verið þenslumyndandi á
árinu, þar sem hún var verulega innan við hina al-
mennu verðlagshækkun, 'sem nam yfir 30%. Einnig
tókst innlánsstofnunum að bæta nokkuð stöðu sina
gagnvart Seðlabankanum á árinu.
Aukning peningamagns i þrengri skilningi, þ.e.a.s.
samtala seðla og myntar I umferð ásamt veltiinnlánum,
jókst aðeins um '23% á árinu. Hins vegar varð umtals-
verð aukning á spariinnlánum, en þau hækkuðu um
36% samanborið við 27.3% aukningu árið 1975. Er
þetta i fyrsta skipti síðan 1972, sem sparifé hefur aukizt
að raungildi. Er litill vafi á þvi, að þessa breytingu má
þakka hinum nýju vaxtaaukareikningum, sem teknir
- með hóf samlegri stefnu í út-
gjöldum ogtekjuákvörðunum
mikilsverður árangur náðist í því að stemma stigu við
þessari óheillaþróun i fjármálum rfkisins á siðastliðnu
ári, þótt ekki tækist að bæta stöðuna við Seðlabankann,
eins og að hafði verið stefnt. Til dæmis um umskiptin
má nefna, að aðeins vantaði rúmar 100 milljónir á, að
rekstrarjöfnuður næðist hjá ríkissjóði á árinu i stað yfir
8 milljarða halla árið áður. Vegna allmikilla breytinga á
stöðu rikissjóðs gagnvart ýmsum viðskiptaaðilum ut-
an rekstrarreiknings, endurspeglaðist bætt rekstraraf-
koma ekki að fullu i stöðunni gagnvart Seðlabankanum,
og jukust skuldir ríkissjóðs gagnvart bankanum á árinu
um tæpar 1100 milljónir króna, ef gengisuppfærsla er
frá talin. Engu að síður var hér vissulega um mjög
mikla breytingu til batnaðar að ræða, miðað við fyrra
ár, þegar skuldaaukning ríkissjóðs við bankann nam
5.6 milljörðum, reiknuð á sama hátt. Mikilvægt er, að
áframhald verði á þessari þróun og ríkissjóður geti
farið að bæta stöðu sina við Seðlabankann að nýju, þar
sem hinar miklu skuldir rikissjóðs þrengja mjög svig-
rúm bankakerfisins bæði til að bæta gjaldeyrisstöðuna
við útlönd og að sinna þörfum atvinnuveganna fyrir
aukið rekstrarfé.
Auk bættrar stöðu ríkissjóðs sjálfs, var að því stefnt á
árinu 1976 að draga úr lánsfjármögnuðum opinberum
framkvæmdum bæði til þess að geta veitt atvinnuveg-
unum meiri forgang um lánsfé og í þvi skyni að draga
úr erlendum lántökum. Ekki tókst að ná þessu marki,
þar sem opinberar framkvæmdir jukust enn á árinu,
einkum vegna meiri kostnaðar við orkuframkvæmdir
en áætlað hefði verið. A móti þessu kom hins vegar
frestun framkvæmda við Járnblendiverksmiðjuna við
Grundartanga, og fóru erlendar lántökur í heild því
ekki fram úr settu marki. Reiknað i erlendum gjaldeyri
minnkaði notkun nýs erlends lánsfjár um einn fimmta
frá árinu áður.
Utlán fjárfestingarlánasjóða höfðu farið mjög fram
úr því sem að hafði verið stefnt á árinu 1975, og var því í
lánsfjáráætlun siðastliðins árs lögð mikil áherzla á að
samræma þauöðrumþáttum peningamála. Var upphaf-
lega stefnt að þvi, að ný lán sjóðanna yrðu 13% meiri en
árið áður. Ekki tókst að ná þessu marki, og varð
útlánaaukning fjárfestingarlánasjóðanna i heild rúm-
lega 20% miðað við fyrra ár. Þessi breyting var þó ekki
meiri en sem svaraði þeirri verðþenslu umfram fors-
endur áætlunarinnar, sem átti sér stað á árinu. Náðist
því einnig í þessu efni viðunandi árangur, enda tókst að
draga verulega úr erlendri lánsfjármögnun sjóðanna.
Ýmis vandamál er þó ennþá við að etja í rekstri
fjárfestingarlánasjóðanna, einkum vegna ófull-
nægjandi eiginfjármyndunar. Haldið var áfram á árinu
að endurskoða lánskjör sjóðanna i því skyni að færa þau
til samræmis við kostnað þess fjármagns, sem þeir fá til
endurlána. Nokkuð vannst á i þvi efni, en þörf er
frekari breytinga bæði til þess að styrkja fjárhag sjóð-
- fíæda Jóhannesar Nordals,
sedlabankastjóra, formanns
bankastjórnar Seð/abankans,
fíutt I tilefni ársfundar bankans
voru upp í malmánuði. Var þeim þegar vel tekið, og í
árslok höfðu 10.8 milljarðar króna safnazt á þessa
reikninga, en það samsvarar 20% af heildarinnlánum á
sparisjóðsreikningum, en 77% af heildaraukningu
þeirra á öllu árinu. Sýnir þessi reynsla glögglega, að
mikil þörf var orðið fyrir innlánsform, er veitti spari-
fjáreigendum sæmilega tryggingu gegn verðrýrnun
sparifjár, en hún bendir einnig til þess, að vænlegasta
leiðin til þess að auka að nýju fjármagnsmyndun innan
bankakerfisins, sem dregizt hefur saman af raunveru-
legu verðgildi um hátt i þriðjung á undanförnu verð-
bólguskeiði, er að tryggja sparifjáreigendum viðunandi
ávöxtun á fé sínu.
Nýtt tíma-
bil hafið
Ég hef nú þegar gerzt nokkuð langorður um þróun
þjóðarbúskaparins á siðastliðnu ári og framkvæmd
stefnunnar í peninga- og lánsfjármálum. Tími er þvi
kominn til þess að draga saman þræði þessa yfirlits og
tengja þá efnahagsstöðunni í dag og þeim verkefnum og
vanda, sem framundan biða.
Það fer ekki lengur á milli mála, að ótvíræð þáttaskil
hafa orðið i þjóðarbúskap tslendinga á siðari helmingi
síðastliðins árs, og nýtt tímabil hagvaxtar og aukinna
ráðstöfunartekna þjóðarinnar er hafið. I þessu efni
eigum við samleið með eða siglum í kjölfar helztu
viðskiptaþjóða okkar, sem hafa á undanförnu hálfu
öðru ári verið að hefja sig upp úr mestu efnahagslægð
eftirstríðsáranna. Þá bjartsýni, sem þessi umskipti
hljóta að vekja í hugum manna, verðum við þó að
tempra með raunsæju mati á efnahagslegri stöðu
þjóðarinnar í dag og hagvaxtarhorfum I nánustu fram-
tíð.
Sannleikurinn er sá, að leiðin upp úr öldudalnum
hefur reynzt flestum þjóðum heimsins torsóttari en
oftast áður vegna þeirrar óvenjulegu verðbólgu og
greiðslujafnaðarvandamála, sem umrót undanfarinna
ára hefur skilið eftir sig. Þótt nú sé liðið hátt á annað ár,
siðan efnahagsbatinn hófst meðal helztu iðnaðarrikja er
43
framleiðsluaukningin víða mjög hæg enn sem komið er
og ekki horfur á, að aukning þjóðarframleislu nái nema
þremur til fjórum prósentum á OECD svæðinu á þessu
ári. Mun það ekki nægja til þess að draga, svo að
teljandi sé, úr hinu alvarlega atvinnuleysi, sem nú ríkir
viða um heim.
Ekki er á það að treysta, að Islendingar eigi á næst-
unni að vænta frekari bata í viðskiptakjörum og öðrum
ytri skilyrðum útflutningsatvinnuveganna við þessar
aðstæður. Hafa verður í huga, að hækkunin á verðlagi
fiskafurða á heimsmarkaði hefur orðið mun meiri á
undanförnu ári en við mátti búast með tilliti til
almennrar þróunar eftirspurnar i heiminum. Verðlag
þeirra er nú tiltölulega hátt og hefur hækkað meira en
verð á öðrum hliðstæðum matvælum, svo að minni
líkindi eru til, að það hækki enn frekar. Einnig bendir
nú flest til þess, að sókn í ýmsa mikilvæga fiskstofna sé
þegar komin á yztu þolanleg mörk. Hagstæð fram-
leiðsluskilyrði, það sem af er árinu, ættu þó ásamt
svipuðum viðskiptakjörum og nú ríkja og hóflegri aukn-
ingu almennrar eftirspurnar að nægja til þess, að á
þessu ári náist um 5% aukning þjöðartekna. Þótt
nokkru af þessum hagvexti verði varið til þess að koma
á jöfnuði í viðskiptum við útlönd, ætti i fyrsta skipti
sfðan 1973 að vera fyrir hendi raunverulegt svigrúm til
þess að auka þjóðarútgjöld án þess að það sé á kostnað
stöðunnar við útlönd. Ekkert verkefni er nú brýnna í
fslenzkum efnahagsmálum en að reyna að tryggja, að
þetta svigrúm verði skynsamlega notað, en verði ekki
gert að tilefni nýs kapphlaups úm óhóflega aukningu
tekna og útgjalda. En hversu vel tekst til i því efni mun
áreiðanlega ráðast öðru fremur af þeim launasamning-
um, sem nú standa yfir.
Samkvæmt þeim fyrirætlunum, sem felast í lánsfjár-
áætlun, afgreiðslu fjárlaga og öðrum ákvörðunum um
fjárfestingu og opinber útgjöld, er búizt við nokkrum
samdrætti í fjár(estingu á þessu ári og tiltölulega lítilli
aukningu samneyzlu. Svigrúm á þvi að vera fyrir hendi
til þess, að á þessu ári verði umtalsverð aukning raun-
tekna, eða sem svarar 4—5% miðað við fyrra ár. Og
er vissulega eðlilegt, að reynt verði að veita þeirri
kjarabót forgang i ráðstöfun þeirrar aukningar þjóðar-
tekna, sem nú má gera ráð fyrir. Vandinn i þessum
efnum er hins vegar ekki sizzt fólginn í þvi að koma í
veg fyrir, að þessi kjarabót gerist með þeim hætti, að
víxilhækkanir launa og verðlaga hefjist að nýju og
verðbólgan taki aftur stefnu upp á við. Enginn vafi er á
þvi, að það ætti að vera sameiginlegt hagsmunamál
allra, sem hér eiga hlut að máli, launþega, atvinnurek-
enda og stjórnvalda, að koma i veg fyrir þessa hættu.
Árangursríkasta leiðin að því marki væri fólgin í því, að
leunþegum væru tryggðar kjarabætur i öðru en beinum
launahækkunum, t.d. með lækkun tekjuskatta og félgs-
legum umbótum. Ekki skal dómur á það lagður hér.
hvaða svigrúm er fyrir hendi til slíkra aðgerða án þess
að það veiki fjárhagsstöðu ríkissjóðs um of, nema til
komi aukin innlend fjáröflun, t.d. I formi verðbréfaút-
gáfu eða nýrra skatttekna. Hér er þó svo mikið í húfi, að
kanna verður hverja leið, sem leitt getur til skynsam-
legra og heilbrigðra launasamninga.
Uppsveifla
Það er óneitanlega erfitt, á meðan svona mikil óvissa
ríkir um launaákvarðanir og verðbólguþróun á þessu
ári, að gera sér grein fyrir því, hverra aðgerða kunni að
verða þörf í peningamálum til þess að tryggja þolanlegt
jafnvægi í þjóðarbúskapnum. Tvö atriði tel ég þó sér-
staka ástæðu til þess að fjalla um á þessum vettvangi.
1 fyrsta lagi er mikil þörf á þvi, að bankarnir bregðist
ekki i þvi aðhaldi að þróun útlána, sem að er stefnt i
lánsfjáráætlun, en útlánatölur fyrstu þriggja mánaða
þessa árs spá því miður ekki góðu í þvi efni. Þótt
afturbatinn i þjóðarbúskapnum sé enn tiltölulega
ska'mmt á veg kominn hefur aukning útflutningstekna
og meiri bjartsýni um þróun framleiðslu og tekna,
þegar haft I för með sér verulega eftirspurnarþenslu,
sem greinilega má sjá af auknum viðskiptum og gjald-
eyrissölu fyrstu þrjá mánuði ársins. Hagstæðari gjald-
eyrisþróun hefur um leið bætt lausafjárstöðu bank-
anna, og ýtt undir aukna útlánastarfsemi. Hér fara
saman öll merki uppsveiflu í eftirspurn og útlánum,
eins og svo oft hefur átt sér stað hér á landi á þessu stigi
hagsveiflunnar. Verði þessi uppsveifla mögnuð af gá-
leysi i útlánastarfsemi bankanna eru öll líkindi til þess,
að hvort tveggja gerist, verðbólga fari vaxandi og aukin
eftirspurn eftir gjaldeyri leiði til þess, að viðskiptahall-
inn aukizt á ný í stað þess bata, sem full ástæða er að
vænta, ef hóflega er á málum haldið. Bankastjórn
Seðlabankans vill þvi enn brýna það fyrir stjórnendum
banka og annarra innlánsstofnana, að þeir geri sitt
ýtrasta til þess að ná þeim markmiðum, sem sett hafa
verið I þessu efni í lánsf járáætlun rikisstjórnarinnar, og
samkomulag hefur orðið um að fylgja.
I öðru Iagi vil ég fjalla nokkuð um þau vandamál, sem
verðbólguþróunin hefur haft í för með sér i starfsemi
bankakerfisins. Þótt menn hljóti enn að vona, að hófs
verði gætt I þeim launasamningum, sem framiindan
eru, er óhugsandi, að unnt verði að draga úr verðbólgu á
þessu og næsta ári nema tiltölulega hægt, eins og launa-
og verðlagsákvörðunum er háttað hér á landi. Eftir
liðlega 20% verðbólgu á siðasta ári hefur verðþenslan
sjatnað lítið eitt á fyrri hluta þessa árs, en verður þó
varla undir 25%, þrátt fyrir tiltölulega hagstæð ytri
skilyrði, en vegna batnandi viðskiptakjara hefur meðal-
gengi krónunnar haldizt svo til óbreytt, það sem af er
árinu. Bjartsýnustu spár, sem settar hafa verið fram i
þessu efni gera þó ekki ráð fyrir því, að verðbólga
komist niður fyrir 20%, fyrr en siðast á þessu ári, en
lítið þarf út af að bregða til þess, að hún yrði verulega
meiri. öll líkindi eru því til þess, að Islendingar muni
Framhald á bls.44