Morgunblaðið - 24.04.1977, Blaðsíða 12

44
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 24 APRlL 1977
— Ræða
Jóhannesar
Nordal
Framhald af bls. 43
enn á þessu og líklega næsta ári búa við tvisvar til
þrisvar sinnum meiri verðbólgu en allar helztu við-
skiptaþjóðir þeirra.
Verðbólgan mun því enn um skeið setja svip sinn á
alla þróun efnahagsmála hér á landi, en hvergi koma
áhrif hennar þó fram með jafn óheillavænlegum hætti
og í starfsemi banka og annarra fjármálastofnana. Sést
það bezt á þeirri þróun, sem átt hefur sér stað í
innlánum og útlánum bankanna í þeirri miklu verð-
bólgu, sem hér hefur geysað siðustu fjögur árin. Ég tel
nauðsynlegt til skilnings á þeim vandamálum, sem hér
er við að etja, að rekja nokkra meginþætti þeirrar sögu,
þótt ýmislegt af því hafi komið fram áður.
34 milljarða samdráttur
Bankar og sparisjóðir eru að þvf leyti öðru visi settir
en aðrar helztu fjármálastofnanir hér á landi, eins og
t.d. fjárfestingarlánasjóðir og lffeyrissjóðir, að svo til
allt ráðstöfunarfé þeirra byggist á frjálsum innlögum
almennings og fyrirtækja. Það er því ekki að undra,
þótt miklar verðlagsbreytingar og sveiflur í raunvöxt-
á þökog veggi nýrra og gamalla
bygginga.
Nýja hússtálið er fáanlegt í ýmsum litum, lengdum og
gerðum. Það er auðvelt að sníða, klippa og leggja.
Hefur verið sett á allmörg hús hér á landi og líkar
frábærlega vel.
Verð þess er lægra en á mörgum öðrum tegundum
klæóningar.
Komið — hringið — skrifið,
við veitum allar nánari upplýsingar.
Komið meó teikningar, viö reiknum
út efnisþörf og gerum verðtilboö.
(3a) PLANN JA
yM Sænsk gæðavara
SAMBAND fSLENZKRA SAMVINNUFÉLAGA
BYGGING ARVÖRUR
SUÐURLANDSBRAUT 32 SÍMI82033
um nafi skjótlega áhrif á fjárhagsgetu þeirra. Þetta
hefur aldrei komið skýrar í ljós en á árunum 1973 —
1975, en á þvf tfmabili reis alda verðbólgunnar hæst og
raunvérulegir vextir af sparifé urðu neikvæðir um allt
upp í 24%. Hafði þetta ekki aðeins í för með sér minni
sparifjármyndun, heldur verulegan flótta fjár af banka-
reikningum yfir í kaup á fasteignum, bifreiðum og
hvers konar neyzluvörum. Afleiðingarnar urðu þær, að
raunverulegt ráðstöfunarfé bankakerfisins, reiknað
sem hlutfall af þjóðarframleiðslu á hverjum tíma fór
sffellt lækkandi. Við upphaf þessa áratugs jafngiltu
heildarinnstæður í innlánsstofnunum um 40% af
þjóðarframleiðslu á verðlagi þess árs. Þremur árum
séinna, 1975, hafði þetta hlutfall lækkað um nærri
þriðjung og var komið ofan í 27%. Nokkur frekari
lækkun átti sér stað á árinu 1976, en þó tókst á því ári
bæði vegna minnkandi verðbólgu og bættra ávöxtunar-
kjara á sparifé f formi vaxtaaukareikninga að stöðva
frekari rýrnun að því er varðar innstæður á sparifjár-
reikningum.
Til að gefa betri hugmynd um áhrif þessarar þróunar
á útlánagetu bankakerfisins má nefna eftirfarandi töl-
ur. 1 lok sfðastliðins árs voru heildarinnstæður innláns-
stofnana nálægt 69 milljarðar króna, en hefðu átt að
vera um 103 milljarðar, ef þær hefðu haldizt f sama
hlutfalli af verðmæti þjóðarframleiðslunnar, eins og
þær voru í upphafi þessa áratugs, en mun hærri miðað
við sum fyrri ár. Raunverulegur samdráttur ráðstöf-
unarfjár bankakerfisins á þessu tfmabili nemur því um
34 milljörðum króna á núverandi verðlagi, og er ekki að
undra, þótt þessi breyting hafi haft afdrifarík áhrif á
getu bankakerfisins til þess að sinna lánsfjárþörfum
atvinnuveganna. Að nokkru leyti hefur sá samdráttur
innlends peningalegs sparnaðar, sem i þessu felst, kom-
ið fram í auknum erlendum lántökum og rýrnun gjald-
eyrisstöðu, en að nokkru leyti hlýtur hann að hafa
þrengt að rekstrarfjárstöðu fyrirtækja.
Jafnframt er á það að benda, að þessi samdráttur í
útlánagetu bankanna hefur óhjákvæmilega haft áhrif á
skiptingu lánsfjár milli atvinnuvéga og þá einkum þeim
atvinnuvegum í óhag, sem r.jóta ekki aðgangs að reglu-
bundnum afurða- og rekstrarlánum. Reglum um endur-
kaup afurðalána hefur Iftið verið breytt undanfarin ár,
nema að þvf er varðar aukin endurkaup iðnaðarvixla,
en þessi lán hafa þó vegna aukins birgðahalds og
verðbreytinga vaxið heldur hraðar en nemur verð-
mætisaukningu þjóðarframleiðslunnar. Þessi hlutfalls-
lega aukning endurkaupa samfara minnkandi raun-
verulegu ráðstöfunarfé bankakerfisins hefur því leitt
til þess, að endurkaupanleg afurðalán hafa farið ört
hækkandi sem hlutfall af heildarútlánum bankanna.
Þannig voru þau innan við 13% af útlánum 1971, en
voru komin í nálægt 24% um sfðustu áramót. Sé við
þetta bætt reglubundnum viðbótarlánum viðskipta-
bankanna er Ifklega ekki fjarri, að 30% af heildarútlán-
um viðskiptabankanna í lok siðastliðins árs hafi verið f
formi reglubundinna birgðalána til atvinnuveganna.
Hefur þessi þróun vitaskuld þrengt enn aðgang annarra
aðila að lánsfé bankanna og um leið haft áhrif f þá átt að
draga úr hreyfanleika fjármagnsins á milli atvinnu-
vega.
Til að standa undir hlutfallslega vaxandi endurkaup-
um ár frá ári hefur Seðlabankinn á síðustu árum orðið
að hækka innlánsbindingu svo að segja jafnt og þétt, og
hefur hún þó tæpast staðið undir aukningu endur-
kaupa. Er nú svo komið, að bindiskylda innlánsstofnana
er komin upp f 25% af heiidarinnlánum, en það er það
hámark, sem hún má verða lögum samkvæmt. Að
óbreyttum lögum getur Seðlabankinn því ekki aukið
endurkaup héðan f frá hraðar en nemur aukningu þess
innlánsfjár, sem bindingin er reiknuð af. Verði innláns-
þróunin óhagstæð á næstunni, gæti orðið óhjákvæmi-
legt að lækka afurðalánin hlutfallslega miðað við
afurðaverðmæti, nema lögum verði breytt og Seðla-
bankanum leyft að auka bindiskyldu umfram 25%.
Ekki má heldur gleyma þvf, að innlánsbindingunni er
ekki ætlað það hlutverk eitt að fjármagna endurkaup
Seðlabankans, heldur er hún almennt stjórntæki í pen-
ingamálum til þess fallið að draða úr aukningu peninga-
magns' og bæta gjaldeyrisstöðu. Þessa hvort tveggja
getur einmitt orðið þörf nú á næstunni vegna vaxandi
þenslu, sérstaklega ef ekki tekst að draga verulega úr
skuldum ríkissjóðs við Seðlabankann.
Breytingar á vaxtakerfi
Hér er því vissulega komið að miklum vanda. Kröfur
um aukningu afurðalána hafa verið venju fremur
háværar að undanförnu, ekki sfzt frá landbúnaðinum,
og enn vantar allmikið á, að iðnaðurinn njóti í þessu
efni sömu aðstöðu og hinir hefðbundnu atvinnuvegir.
Það er því óhjákvæmilegt, að þetta vandamál verði
tekið til gaumgæfilegrar athugunar á næstunni og
afstaða tekin til þess, hvort æskilegt sé að breyta lögum
í þá átt að auka svigrúm Seðlabankans til þess að hækka
bindingu og þá um leið afurðalánafyrirgreiðslu sína við
atvinnuvegina, eða hvort æskilegra sé að leita annarrar
lausnar á þessum vanda. Mér virðist, að hér sé einkum
um tvo kosti að velja.
Fyrri kosturinn er reyndar sá, sem ég hef nú lýst,
þ.e.a.s. aukning almennrar bindiskyldu og enn frekari
útfærsla afurða- og birgðalánakerfisins til þeirra at-
vinnuvega, sem taldir eru þurfa mest á þeim að halda.
Ut frá hagsmunasjónarmiði þeirra sem forgangslána
njóta, mundi slik breyting vafalaust vera talin hagstæð.
Á hinn bóginn mundi hún enn auka þann hlut heildar-
útlána, sem veittur væri með sjálfvirkum hætti án mats
á raunverulegri lánsþörf hverju sinni. Jafnframt yrði
bæði þrengdur kostur allra annarra lántakenda og
dregið úr ráðstöfunarrétti stjórnenda banka og sparí-
sjóða á því fjármagni, sem innstæðueigendur hafa trúað
þeim fyrir. Eftir þessari leið væri þvf stefnt út í enn
meiri og formfastari skömmtun lánsfjár en við höfum
hingað til átt við að búa.
Hin leiðin stefnir til gangstæðrar áttar, þar sem
markaðsöflin, þ.e.a.s. framboð og eftirspurn á lánsfé
verði látin ráða mun meira en nú um útlánadreifing-
una. Til að svo yrði, þyrftu einkum tvenns konar
breytingar að koma til frá þvi kerfi, sem við nú búum
við. í fyrsta lagi yrði að stefna að því að tryggja
eigendum sparifjár, sem raunverulega fjármagna útlán
bankanna, sómasamlega ávöxtun á fé sínu, svo að
innstæður í bönkum verði ætfð samkeppnishæfar við
önnur sparnaðarform, sem almenningur á kost á. I öðru
lagi þyrfti að stefna að því að jafna lánskjör sem mest,
þannig að hætt yrði að ýta undir eftirspurn með óeðli-
lega hagstæðum lánskjörum. Með þessum hætti gæti
tvennt áunnizt. Annars vegar ætti útlánageta banka-
kerfisins að geta aukizt verulega, en hins vegar ætti
lánsféð að nýtast betur til arðbærs rekstrar og fjárfest-
ingar, þar sem allir sætu við sama borð og eðlilegir
raunvextir væru greiddir af öllu lánsfé.
Það er skoðun bankastjórnar Seðlabankans, að
reynslan undanfarinna ára vitni bezt um nauðsyn þess
að fara í vaxandi mæli inn á sfðari leiðina, ef bankakerf-
ið á að geta þróazt eðlilega og veitt öllum atvinnurekstri
í landinu viðunandi þjónustu. A ég þar annars vegar við
hækkun innlánsvaxta með upptöku vaxtaaukareikninga
og hins vegar jöfnun lánskjara á viðbótarlánum við-
skiptabankanna til atvinnuveganna. Ég er þeirrar skoð-
unar, að halda verði áfram að þoka sig i sömu átt með
enn frekari breytingum á vaxtakerfinu á næstu mánuð-
um. En þvf er ég orðinn margorður um þessi mál, að
allar breytingar á lánskjörum og reglum koma við
hagsmuni margra aðila. Það er þvf nauðsynlegt, að sem
almennastur skilningur sé fyrir hendi á tilgangi þeirra
og nauðsyn.
Árangurinn undir okkur
sjálfum kominn
Hin óhagstæða þróun ráðstöfunarfjár bankakerfisins,
sem ég hef nú gert að umtalsefni, er gott dæmi um þann
margvíslega vanda, sem undangengið verðbólguskeið
hefur skilið eftir sig. Þess vegna hlýtur að reynast mun
erfiðara en ella að tryggja, að i kjölfar afturbatans, sem
kominn er, fylgi tfmabil eðlilegs hagvaxtar og stöðug-
leika f íslenzkum efnahagsmálum. Ef þetta á að takast,
þarf einkum tvennt að koma til.
í fyrsta lagi verður að hafa hæfilegt taumhald á
þróun tekna og útgjalda, svo að ekki stefni þegar út í
nýtt tfmabii umframneyslu með vaxandi verðbólgu og
greiðsluhalla. Eins og reynslan hefur þráfaldlega kennt
okkur, skiptir í þessu efni hvort tveggja jafnmiklu máli,
hófsemi f launaákvörðunum og aðhald i fjármálum
ríkisins og peningamálum. Einnig er sérstök ástæða til
að benda á, hve æskilegt er, að reynt verði að beita
sjóðsöfnun fVerðjöfnunarsjóðfiskiðnaðarinstil sveiflu-
jöfnunar, á meðan verðlag á erlendum mörkuðum helzt
hagstætt. Þótt Verðjöfnunarsjóðurinn hafi ekki í
undanfarinni hagsveiflu reynzt eins öflugt tæki til
tekjujöfnunar og vonir stóðu til, gerði hann þó ótvírætt
gagn bæði með því að jafna tekjur í einstökum greinum
sjávarútvegsins og með því að stuðla að aukningu
gjaldeyrisforðans, á meðan ytri skilyrði voru hagstæð.
1 öðru lagi er nauðsynlegt að tryggja bæði aukna
innlenda fjármagnsmyndun og sem bezta nýtingu þess
fjármagns, sem til ráðstöfunar er til fjárfestingar og
atvinnuuppbyggingar. í ölduróti verðbólgunnar hefur
óneitanlega margt farið úr skorðum f þessum efnum,
raunhæft mat á arðsemi fjárfestingar hefur riðlazt,
spákaupmennska setið f fyrirúmi fyrir ráðdeildarsemi
og peningalegur sparnaður þorrið. Að svo miklu leyti
sem ekki tekst að draga úr verðbólgunni, verður að
treysta á raunhæfa ávöxtun fjármagns, hvort sem er f
formi verðtryggingar eða hreyfanlegra vaxta, til þess að
hvetja til aukinnar myndunar innlends fjármagns, svo
og til arðÉærrar nýtingar þess.
Eitt meginmarkmiðið í þessu efni er að draga úr
notkun erlends lánsfjár með auknu framboði og hag-
kvæmri notkun innlends sparnaðar. Einnig er ástæða til
að ætla, að á næstu árum megi draga enn úr þeirri
tegund fjárfestingar, sem háðust er erleridu fjármagni.
Á undanförnum fjórum árum hefur fiskiskipafloti
landsins t.d. eflzt svo, að frekari innflutningur skipa
kemur vart til greina, fyrr en fiskstofnarnir við landið
eru komnir úr þeirri hættu á ofveiði, sem nú vofir yfir.
I raforkumálum og hitaveituframkvæmdum er einnig
verið að ljúka eða langt komið áföngum, sem bæði spara
mikla innflutta orku og skapa grundvöll almennrar
framleiðsluaukningar. Einnig i þessum greinum má þvf
búast við minnkandi þörf fyrir erlent lánsfé, frá þvi
sem verið hefur nú að undanförnu.
Ég er þá kominn að lokum þessa máls, þar sem ég hef
reynt að draga upp nokkra mynd af þróun liðins árs og
meta horfurnar framundan. Sú mynd hefur bæði ljósar
og dökkar hliðar. Enn er við mikil vandamál að striða,
sem rekja má til erfiðleika síðustu ára. Nú stefnir hins
vegar ótvírætt til framfara á nýjan leik. Ef ekki slær f
bakseglin varðandi ytri skilyrði þjóðarbúskaparins og
fylgt er raunsærri og hófsamlegri stefnu i útgjöldum og
tekjuákvörðunum, ætti að vera unnt að tryggja hvort
tveggja í senn, batnandi lífskjör og sterkari stöðu
þjóðarbúsins út á við. Eins og svo oft áður er árangur-
inn fyrst og fremst undir okkur sjálfum kominn.