Morgunblaðið - 18.09.1977, Blaðsíða 18

50 MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 18. SEPTEMBER 1977
Þórður Jónsson, Látrum:
„Sögualdarbærinn”
KG VAR strax í upphafi
hrifinn af þoirri huKmynd
þcjíar hún kom fram, a<) þjóúin
lóti bysgja einn gamlan bæ
eins og bæir voru á söguöld.
Eöa semsagt, í upphafi sam-
þykkur því sem Höröur Agústs-
son húsamcistari sagöi í
útvarpsviötali nú f.vrir
skiimmu: Aö forfeöur okkar
a-ttu þaö inni hjá okkur, aö viö
byggöum einn gamlan ba- til
minningar um þá og hagleik
þeirra í húsagerö. Nú hefir
þetta gerst og þjóöin eignast
sinn Sögualdarha-, en þótl ég sé
ána-göur meö framkva-mdina í
stórum dráttum, þá er ég
óána-öur meö gerö ba-jarins,
sérstaklega ytri gerö hans í
flcstum atriöum. Strax og líkan
kom fram af þessum ba- þá var
ég óána-göur meö þaö, og gagn-
rýndi nokkuö i Morgunblaöinu
13/3.—'71. Nú hef ég séö ba-inn
okkar, minnisvaröann um húsa-
byggingarmann fortíöarinnar
— sögualdarinnar. Eg segi
„ba-inn okkar", því ég tel hann
þjóöareign, og tel mig því hafa
leyfi til aö gagnrýna hann, og
jafnvel bera skyldu til þess
samvisku minnar vegna þar
sem ég tel hann ekki vitna um
þá reynslu og þekkingu sem
þeirra tíma menn hal'a hlotiö
aö vera búnir aö ná í varanlegri
og hagkva-mri gerö slíkra húsa,
og úr þeim efnum sem landiö á
hverjum staö gaf aö mcstu,
annarra kosta var oft ekki völ.
Ba-irnir hljóta því aö hafa veriö
misjafnir eftir efnum og
ásta-öum, eins og liíbýli manna
á öllum tímum.
I útvarpsviötali 13/7 ’77 sagöi
Hörður Ágústsson, sem hannaö
hefir bæinn. aö hann væri
settur fram sem líkan eöa til-
laga af sinni hendi. Nú er þaö
svo, aö ég veit ekki hvort fleir-
um hefir veriö gefinn kostur á
aö leggja fram tillögu eða líkan,
en þaö hefði þó vel mátt vera.
þar sem sennilega veit einginn
í smáatriðum hvernig þessir
hæir voru geröir. Hörðui' segir
grunninn traustan, en þar eru
lagöar til grundvalJar rústirnar
í „Stöng", í Þjórsárdal, og þar
er ég sammála svo langt sem
þaö nær en flest annaö verður
aö ná saman úr sundurlausum
upplýsingum hvaðanæva aö, og
þar sem það hrekkur ekki til
verður aö skapa eftir líkum, svo
að baki hönnunar bæjarins læt
ég mér detta i hug að liggi
gifurlegt starf, sem þjóðin má
vera Herði Agústssyni þakklát
fyrir. Það er þvi ef til vill rangt
og óréttlátt að vera að gagnrýna
það hverníg til hefir tekist, en
ég leyfi mér nú samt að gera
það, af því ég veit, að
hönnuðurinn mun ekkert hafa
á móti því, og af því ég vil
leggja mitt til, að nútímafólk og
komandi kynslóðir hugsi sig
um, áður en það slær þvj föstu
að forfeðrum okkar hafi ekki í
raun og veru tekist betur um
húsagerð en þessi hær vitnar
um.
Það skal tekið fram. aö allt
handbragð úti sem inni er að
minu mati mjög gott og vandað,
hver maður virðist hafa kunnað
sitt fag. Það er gerð bæjarins að
ýmsu leytí sem ég er ekki
sáttur við, reyndi að sætta mig
viö, en tókst ekki, og þvi er
þe-ssi grein rituð, sem túlkar
minar hugmyndir um bæinn
studdar nokkurri reynslu af
gerð torfhúsa og því sem ráða
má af bókum, en að sjálfsögðu
ekkí gallalausar.
Það skal tekið fram, að mér
finnst leiðinlegt að farið skyldi
úti það að hafa steinsteypu-
veggi innani torfveggjunum,
þar með er byggingin fölsk
eftirlíking, og ekki kæmi mér á
óvart, að fyrir það mundu torf-
veggirnir endast verr og þurfa
mun meira viðhald en ella
hefði veriö. (jþétt grjótlag hefir
verið sett undir veggina að
utan, ekki heid ég að fyrri
menn heföu gert það, því ef
ekki væri þessi steinsteypu-
kjarni inni i veggjunum mundi
það valda því að vatn af þakinu
og veggnum ætti þarna greiðan
gang inn og undir vegginn, og
forráða veggnum fyrir aldur
fram, auk þess aö valda raka í
gólfi bæjarins, og þá einkum í
„Skolunum". Þetta fyrirbæri
finnst mér fráleitt. Þá finnst
mér veggurinn alltoaf brattur
aö utan.
Allir vegghleðslumenn sem
ég hef séð aö verki og talað við
fyrr og síðar, hafa mótað og
hlaðið sína veggi með það fyrir
augum hvað veggurinn átti að
gera umfram það að vera tíl
skjóls, hvaða hlutverki hann
átti að þjóna, væri um grjót-
vegg að ræða. Þá var hver
steinn lagður í vegginn eins og
lögun hans þjónaði best
ætlunarverki veggjarins,
spurningin var því: Átti
veggurinn einungis að standa
undir sjálfum sér, átti hann að
bera þungt þak með hellum,
viðum og öllu saman, eða átti
hann að vera sig og hreyfingu
torfþaksins, eins og mun hafa
verið algengast hér á stórhýs-
um sögualdarinnar.
Mér finnst, eftir þvi sem séð
verður af grunninum í „Stöng“,
að þar hafi hin vissu lögmál
vegghleðslu burðarveggjarins
verið látin ráða, innri brún
veggjarins að neöan aðeins
bogadregin, sem bendir til að
hann hafi verið fullkomlega
lóðréttur um miðjuna eða vel
það, er kómið var í fulla hæð,
og þá efri bún hans orðin svotil
bein, eða bein lína. Þannig
lagaður spyrnir veggurinn
meira á móti þunga torfþaks-
ins. Að utan var svo ákveðinn
halli á veggnum sem fór einnig
nokkuð eftir hlutverki
veggjarins, og mikil áhersla
lögð á að gera vegginn sem
allra þéttastan utan. Viss hlut-
föll voru á milli hæðar og
breiddar (þykktar) veggjar>ið
jörð, og væru allar þessar regl-
ur í heiðri hafðar við gerð
veggjar þá þurfti enginn að
efast um að hann stæðist sitt
hlutverk.
Min skoðun er sú, að engin
þörf hafi verið að hafa þennan
steinsteypta kjarna i
veggjunum, sem engu bjargar
nema síður sé, en við vitum að
hann var ekki í slíkum veggjum
á Söguöld og stóðu þó, en
steyptu veggirnir hafa kostað
mikið fé, sem er að mínu mati
verr en á glæ kastað, því það
skerðir sögu og sönnunargildi
bæjarins. Þetta eru að mínu
mati höfuðmistökin við bygg-
ingu bæjarins og sem óhjá-
kvæmilega leiða önnur af sér.
Við komum þarna með stein-
steypu tuttugustu aldarinnar
inní torfveggi tíundu aldar,
þetta tvennt á enga samleið og
er óverjandi með öllu. Með
þessari steinsteypu undirstrik-
um við vantrú okkar á getu og
kunnáttu sögualdarbyggingar-
mannsins til að byggja sér
bústað úr þeim efnum sem fyr-
ir hendi voru, vanmetum og
vanvirðum mennina sem þjóðin
ætlaði að heiðra rneð fram-
kvæmdinni.
Þá kem ég að þakinu, það
finnst mér of bratt af torfþaki
að vera, því á söguöld var ekki
til plast eða önnur gerviefni til
að taka af leka og gera ýmsar
kúnstir með. Brött torfþök
þornuðu um of, einkum á
ibúðarhúsum, sólbrunnu,
hlupu í sundur og urðu lek, svo
er það einnig ekki rétt gert, aö
minu viti, að því leyti að slöður
eða laut kemur þar sem saman
kemur þak og veggur eða um
ufsirnar sem mundi valda leka,
ef ekki væri plast til að varna
því. A þessum bæ er hætt við að
torfveggirnir sígi frá steypunni
af þunga þaksins, þegar þungi
þess kemur svo innáílega á
vegginn en hann lóðréttur
utan.
Þá virðist mér mjög með
ólíkindum að á söguöld hafi
þeir verið með brotin þök á
þessum bæjum, ekkert mælir
með að hafa slík þök, heldur
mundi hafa verið reynt að hafa
viðina sem mest heila af vegg
og upp í mæniás. Hver raftur
mundi þá hvíla á þremur
burðartrjám, syllunni sem bor-
in er uppi af útstöfunum, á
brúnásnum sem borinn er uppi
af innstöfunum, og mæniásnum
sem borinn er uppi af dvergum
frá vöglunum, en raftarnir
enduðu ekki á syllunni eins og
synt er á líkani bæjarins heldur
héldu áfram útaf syllunni og
útí veggin svo þakið fékk
stuðning frá veggnum. Þar með
voru líka komnir máttarviðir
yfir „skotin”, en skot var kallað
bilið frá útstöfunum eða skála-
þili og út að torfveggnum eins
og kunnugt er.
Þetta bil virðist hafa verið
haft nokkuð breitt, eða vel
manngengur gangur læt ég mér
detta í hug, þótt ég hafi hvergi
séð það í bókum, að það hafi
veriö gert einkum í tvénnum
tilgangi, aðallega til þess að
þarna væri hægt að komast að
veggjunum innanverðum til
viðgerðar og viðhalds, án þess
að hreyfi þil eða innviði
skálans, og til þess að fá þarna
gang á bakvið setln og lok-
rekkjur, og vafalaust einnig hin
þarfasta geymsla fyrir eitt og.
annað.
Þá komu skotin sér vel,
varðandi þá þjóðtrú að vara-
sámt væri að koma framan að
dauðum manni áður en búið
væri að veita honum
nábjargirnar, samanber með
Skallagrim, það var ekki talið
þorandi framan að honum
Iátnum í lokrekkjunni af hættu
við að hann gengi aftur, svo það
var farið i skotið að baki lok-
rekkjunni og hann tekinn öfug-
ur útí skotið, en talið var á
draugar rötuðu ekki aðra leið
um híbýli manna en þá sem
farið væri með líkin, eftir þvi
sem sagan greinir. Með því að
láta þakviðina koma saman
óbrotna i mæninn og allt út í
veggina, þá varð þak og veggir
meira órofin heild sem studdi
hvað annað, þvertrén, vaglar og
stafir sáu svo um að þakgrindin
félli ekki saman.
Annars er það margt sem ég
sakna við gerð þessa bæjar eftir
þeim hugmyndum sem ég hefði
gert mér um slíka bæi útfrá því
er ég hafði lesið af bókum. Til
dæmis tél ég það ekki þjóna
neinum tilgangi að fara með
gaflhlöðin svona hátt, því ef
loft hefir verið á þvertrjám í
endum skálans, sem sennilega
hefir oftar verið til geymslu eða
svefnstaður, þvi mikið húsrými
þurfti til þar sem margt fólk
var, þá var staður til að komast
inn á það utan frá af gafl-
hlaðinu, leið arfasátunnar,
samanber Njálsbrennu. Líkur
eru því til að hvössustu
burstirnar hafi verið teknar af
þakinu og þar hafi komið skáld-
raftar, og á sniðið gluggi eða
dyr, því það er mjög ólíklegt að
slik stórhýsi hafi verið með öllu
gluggalaust.
Mér finnst aó líklegustu
staðir fyrir glugga hafi verið
einkum þrir, við brúnásana,
niður á syllu um miðbik
skálans, sem gæfu þá birtu í
öndvegin æðra og lægra, sitt
hvoru megin, og í þriðja lagi á
endum skálans, ef efstu horn
þaksins væru sniðin af niður
undir vagla, svo þar kæmi á
sami halli og á þakinu, gafl-
hlaðið gæti verið mun lægra og
stæði betur. Af þessu hafa for-
feður okkar á söguöld vafalaust
verið búpir að fá reynslu. Sama
er að segja um eldstæðin, þar
finnst mér eitthvað á skorta, en
ég hef ekki gert mér grein fyrir
ennþá hvað það er. Hitt má
telja fulivist, að ekki fái staðist
að strompurinn yfir eld-
stæðinu, eins og frá honum er
gengið, só eini birtugjafinn i
svo stóran bæ, hvað dagsbirtu
snertir.
Að lokum þetta: Mér finnst
margt við þessa framkvæmd
vel hafa tekist, eins og staðar-
valið og gott umhverfi sent
bærinn fellur svo vel inn í og
ekki má gleyma stjórnstöðinn,
það fannst mér mjög snjallt, og
margt fleira, og mér þykir vænt
um sem einum þegni þessa
lands að vera búinn að fá
þennan áþreifanlega tengilið
við fortiðina, þótt ég hefði kosið
gerð hans á nokkuð annan veg.
En þótt bærinn verði látinn
standa eins og hann er (ef hann
getur það þá) er mjög margt
sem æskilegt væri að hafa í
bænum, svo hann geti betur
þjónað sinu hlutverki sem
minnisvarði til skoðunar fyrir
innlenda og útlenda, eða til
nokkurrar fræðslu fyrir upp-
vaxandi æsku okkar. Ur því get-
ur að visu góður leiðbeinandi,
eins og ég hitti á, mikið bætt, en
aldrei eins og að sjá hlutina
fyrir sér. Sem sagt, bærinn þarf
að vera þannig, að hann gefi
skoðendum sinum sem flest
raunhæft unt að fólk hafi getað
lifað í slíkum húsakynnum
góðu lifi fyrir 10—11 öldum, og
hvernig var farið að því, um
það á að vitna húsið sjálft og
búnaður þess, en við vitum að
þetta gerðist.
Læt ég svo útrætt unt bæinn
okkar i biii.
Ferðalangar aö vestan viö Sögualdarbæinn. Taliö frá vinstri: Sigríöur Olafsdóttir, Bryndís Ilrafnkcls-
dóttir, Þóröur ,1. Kristjánsson og Þörður Jónsson greinarhöfundur.
List frá Lettlandi
Sýning á bókaskrevfingum (grafik), auglýsinga
spjöldum og ■ unum eftir lenttneska lista
menn er opin í Lt j il Þjóðminjasafnsins laug
ardag og sunnudag kl. 14 — 22 báða dagana.
Síðustu sýninqardaqar
M/R
Jazzkjallarinn
Fríkirkjuvegi 11
Jazzkvöld verður haldið mánudaginn 19. sept.
kl. 21.0 .
Jazzkvartett leikur Karl Möller. Guðmundur Stein-
grímsson, Gunnar Ormslev, Gunnar Rafnsson.
I