Morgunblaðið - 02.02.1978, Page 18

’-p; <i> !iH- tnu; > j'irxvrf uk*a iaxuDMOt/i
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 2. FEBRUAR 1978
18
PáU Bergþórsson:
Stafsetn-
ing eftir
framburði
Tillaga um fram-
burðarstafsetningu
Til hvers hljóðs í málinu svari
ákveðinn bókstafur eða stafasam-
stæða. og til hvers bókstafs eða
stafasamstæðu svari ákveðið mál-
hljóð
Að svo miklu leyti sem það er
unnt vegna fyrstu reglu, er fylgt
stafsetningarhefð íslenskunnar um
hljóðgildi bókstafa og táknum hljóð-
lengdar
Eingöngu eru notaðir stafir, sem
eru á islenskum ritvélum Ekki eru
þó not fyrir c, é, y, ý, x eða z Bætt
er við stafnum q til að tákna raddað
önghljóð, gómmælt, eins i orðinu
saga í íslenskum mállýskum bregð-
ur fyrir tvívaramæltu v, sem er hér
táknað með w, svo sem í orðinu
hafði í vestfirsku (hawdi).
Öll tvíhljóð eru stafsett eins og
tiðkast hefur, þótt út á það megi
setja hljóðfræðilega Hins vegar ætti
það ekki að valda neinum ruglingi:
au, á, ei, ó, æ
Þau órödduðu hljóð, sem ekki eru
til bókstafir fyrir, eru táknuð með því
að bæta h framan við raddaða bók-
stafinn, hvort sem er fremst eða inni
í orði hj, hl, hm, hq, hr, hw
Gómmælt n er greint frá venju-
legu n með því, að á eftir fari g, k
eða q: lángur, túngl, leingji.
Sum orð breytast nokkuð í fram-
burði, þegar málhvíld kemur á eftir
þeim Hér er þó lagt til, að sama orð
sé alltaf stafsett eins og það væri
inni í hljóðlotu eða setningu Þannig
er skrifað það, vil, jeq, rúm, þó að
lokahljóð þessara orða missi að
nokkru röddun sína á undan mál-
hvíld, verði naumrödduð sem kallað
er Einnig er ritað lamb, land, fáng.
þó að lokahljóð þessara orða verði
nokkuð fráblásin í bakstöðu, á und-
an málhvíld Á sama hátt er skrifað
hesd, kahrb, hóhlg hvar sem er í
setningu.
Aðblástur lokhljóða er táknaður
likt og verið hefur, með kkj, kk, pp,,
tt eða með því að samhljóði fari á
eftir k, p. t Ekki veldur þó j, v, r eða
2 aðblæstri á undanfarandi k, p, t k
á eftir t veldur heldur aðblæstri á t
Lengd hljóða er táknuð á hefð-
bundinn hátt eftir því sem unnt er
Sérhljóð styttist með þvi að á eftir
fari tvöfaldur samhljóði eða að öðr-
um kosti fleiri en einn samhljóði
koddi, bojji, harður, fremri. Þó
verður j, v, r á eftir s eða lokhljóði
ekki til að stytta undanfarandi sér-
hljóða fremur en venja hefur verið
Ekki styttir s á eftir lokhljóði heldur
undanfarandi seérhljóða
Smám saman hef ég sannfærst
um, að rétt sé að stefna að því að
íslenskan verði stafsett eftir
framburði. Mér er vel ljóst, að
þessi stefna á litlu fylgi að fagna
meðal málfræðinga, en um það
hirði ég lítt. Þess eru fjölda mörg
dæmi, að fræðimenn hafa svo að
segja verið á einu máli gegn örfá-
um um stefnu, sem síðan sannað-
ist að yai4 ekki stætt á. Þetta hefur
gerst meðal annars í jarðfræði og
læknisfræði og því skyldi það þá
ekki geta orðið í málfræðinni
líka?
Hvernig á framburðar-
stafsetning að vera?
Rétt er aé taka strax fram, að
það er fjarri því, að ég vilji koma
á því fyrirbæri, sem nefnist al-
þjóðleg hljóðritun. Hún lætur
mikið yfir sér með mörgum
merkjum, þar sem allt er vaðandi
í tvípunktum. Hins vegar liggur
við, að nákvæmni þessarar hljóð-
ritunar sé i öfugu hlutfalli við
yfirlit hennar og sundurgerð.
Ég tel hægt að komast af með
þá bókstafi, sem eru á íslenskum
ritvélum til þess að komast mjög
nærri því að stafsetja íslenskt mál
eftir framburði. Með því að nýta
sem best þær hefðir, sem hafa
skapast m.a. um myndun óradd-
aðra hljóða og lengd þeirra er
hægt að takmarka mjög þær
breytingar, sem þarf að gera á
stafsetningunni til þess að laga
hana eftir máli.
Til þess að sýna dæmi um þetta
skal her prentað fyrsta erindið úr
fornu Maríukvæði, María meyjan
skæra. Til samanburðar er sýnd
núverandi stafsetning, en auk
þess stafsetning á handritum
þessa kvæðis eins og prófessor
Jón Helgason hefur gengið frá
henni í útgáfu sinni á íslenskum
miðaldarkvæðum. Þennan sæta
lofsöng mundu kaþólskir hafa
kyrjað með sama lagi og við
þekkjum af kvæði Eggerts Ólafs-
sonar um flöskuna fríðu.
Rétt er að benda á, að i handrit-
astafsetningunni merkir tví-
punktur yfir staf nokkurn veginn
það sama og broddur í nútíma
stafsetningu.
Nú skal ég snúa mér að því að
svara ýmsum þeim rökum, sem ég
veit að menn hafa á takteinum
gegn þessari stafsetningu.
Er framburðarstaf-
setning tilræði við
bókmenntahefðina?
Því er haldið fram, að með því að
taka upp stafsetningu eftir fram-
burði sé verið að fjúfa tengslin
við bókmenntir liðna tímans. Til
að svara því bendi ég á dæmin,
sem fylgja greininni. Þar sést að
framburðarstafsetningin líkist
handritastafsetningunni jafnvel
meira en núverandi stafsetning
gerir, til dæmis í orðunum
meyjan, skæra, minning. Samt er
augljóst, að frávik framburðar-
stafsetningarinnar frá nútima
Páll Bergþórsson.
stafsetnihgu eru ekki meiri en
svo, að menn verða fyllilega færir
um að notfæra sér bókmenntir
síðustu áratuga, þótt þeir taki upp
hina nýju stafsetningu.
Er framburðarstaf-
setning ljót?
Þegar menn halda því fram að
framburðarstafsetning sé ljót,
eiga þeir í rauninni ekki við ann-
að en að hún sé framandleg, tor-
kennileg. Með sömu rökum geta
þeir sem temja sér hina nýju staf-
setningu, hiklaust sagt, að öll önn-
ur réttritun sé ljót. T.d. fella þeir
sig ekki við raddað r og fráblásið t
í orðinu varstu. Það er augljóst,
að öll frávik frá því sem er orðið
fast í sjónminninu, eru til óþæg-
inda í fyrstu. En vaninn jafnar
það, sagði Björn Guðfinnsson.
Er framburðarstaf-
setning torlærð?
- o fullyrða ýmsir, að sé, jafn-
vel serfræðingar. Ég held fram
hinu gagnstæða. Þegar menn eru
í vafa um hvernig eigi að skrifa
tiltekið orð eftir núgildandi staf-
setningu, verða þeir að fletta því
upp í orðabók. í framburðarstaf-
setningunni þarf í staðinn ekki
annað en mæla upphátt fram við-
komandi orð, þá liggur svarið oft-
ast fyrir. Hagræðið er augljóst og
ekki lítið. Björn Guðfinnsson
hafði svipaða skoðun.
Veldur framburðar-
stafsetning óæski-
legum málbreytingum?
Því halda sumir fram, en það
tel ég mikinn misskilning. Aukin
tengsl milli stafsetningar og fram-
burðar leiða til þess, að ritaður
framburður, sem tvímælalaust
yrði yfirleitt fágaðri en í mæltu
máli, festir íslenskuna í sessi eins
og hún er nú töluð og skilar henni
þannig til niðjanna. Því hlutverki
getur núgildandi stafsetning illa
þjónað, þar sem hún er orðin svo
fjarlæg framburði, að lítið mark
er takandi á henni um mælt mál.
Hins vegar eru um það ýmis
ömurleg dæmi, að fólk spilli máli
sinu með þvi að breyta framburð-
inum eftir stafsetningunni, eins
og hún er nú. Til dæmis er verið
að útrýma merkilegum leifum
yfsilonframburðar af þessum sök-
um.
Er of dýrt að breyta
stafsetningunni?
Það munu margir sjálfsagt
segja. En þó tel ég, að kostnaður-
inn velti mjög á framkvæmdinni.
Ef stökkið yrði tekið i einu, væri
hann auðvitað mikill. Með skipu-
lagðri áætlun um að framkvæma
breytinguna á svo sem áratug
mætti áreiðanlega draga mjög úr
útgjöldunum. Þá væri til dæmis
hægt að nýta þau upplög kennslu-
bóka, sem til væru í byrjun. I
samanburði við öll framlög til
skólamála yrði sá kostnaður
hverfandi lítill. A móti kemursvo
mun auðveldari stafsetningar-
kennsla.
Er samræmdur fram-
burður skilyrði fram-
burðarstafsetningar?
Spurningunni mætti víkja
þannig við að spyrja, hvort það sé
skilyrði til þess að fólk geti talað
og skilið hvert annað, að fram-
burður á landinu sé samræmdur
til hlítar. Allir sjá hvert svarið
lýtur að vera. Slík samræming er
engin auðsyn7, síst meðan málfar
okkar er ekki sundurleitara en
það er. Hið sama gildir þá af
sjálfu sér um stafsetninguna, ef á
henni væru sömu blæbrigði og á
framburði eftir héruðum. Og sem
betur fer er aldarandinn nú orð-
inn fremur mótsnúinn reglugerð-
um, sem takmarka persónufrelsi
manna, til dæmis í því efni hvern-
ig þeir hreyfi varirnar.
Er framburður
hæpinn grundvöllur
stafsetningar?
Sá sem skoðar andrit frá ýms-
um tímum tslandsbyggðar, hlýtur
að komast að raun um, að fram-
burðurinn hefur i rauninni alltaf
verið aðalgrundvöllur stafsetn-
ingar. Eðli sínu samkvæmt breyt-
ist hún samt oftast heldur á eftir,
framburðinum, vegna tregðu og
vana. Á síðustu öld hefur þessi,
tregða snúist upp i hálfgildings
dýrkun á uppruna- og orðsifja-
sjónarmiðum í stafsetningu. Hún
náði hámarki með reglugerðinni
frá 1929. En jafnvel í þeirri staf-
setningu ræður framburður meg-
inatriðunum. Lítið dæmi eru
kennimyndir sagnarinnar fá,
fékk, fengum, fengið. Hér er
skrifað e á undan ng þvert ofan í
framburð og þannig sýnd við-
leitni að frameylgja einhvers kon-
ar upprunastefnu. Hins vegar er
ritað fékk, þó að þar sé kk runnið
saman úr ng. Þá eru uppruni og
orðsifjar látin lönd og leið og
framburður ræður, að ekki sé tal-
að um nafnháttinn fá, sem vafa-
laust er upprunalega skyldari
hinum kennimyndunum en fram
kemur i rithættinum, sbr. sögnina
ganga. Og svona er þetta allstað-
ar, framburðurinn er meginregl-
an, en ekki orðsifja- og uppruna-
sjónarmið.
Með þvi að láta framzurð
ráðaaða stafsetningu væri verið
að koma henni á sinn fasta og
eiginlega grundvöll og hreinsa
hana af handahófskenndu fitli,
sem veldur sífelldum deilum eins
og eðlilegt er og dæmin sanna.
Núverandi stafsetning Handritastafsetning Framburðarstafsetning
Maria meyjan skæra Maria metan skiæra María meian sgjæra
minning þín og æra minnTng þln og æra minníng þín og æra
verðugt væri að færa verdugt være ad færa verðuhqd væri að færa
vegsemd þér og sóma vegsemd þier og söma vehgqsemd þjer og sóma
svoddan sólar ljóma soddann sölar liöma soddan sólar ljóma
þú varst ein ein ein þii varst ein ein ein þú vahrsd ein ein ein
þú varst ein ein ein þú varst ein ein ein þú vahrsd ein ein ein
þú varst ein þu varst ein þú vahrsd ein
svo helg og hrein so helg og hrein so helg og hrein
hæstum vafin blóma. hædstum vafin blöma. hæsdum vavin blóma.
Tónlistarkenn-
ari á Bíldudal
Eyðimerkurþorsti tón-
listar og sönglífs er úr sög-
unni hér á Bíldudal því
hingað er kominn ungur
tónlistárkennari. 'ú HaDn
heitir Kjartan Eggertsson
og er úr Reykjavík. Á
Bíldudal hefur ekki verið
maður, sem hefur haft
þetta með höndum í fjölda’
ára. Því að það fólk sem
stóð að tónlistarstarfi er
ýmist flutt af staðnum eða
komið yfir í eilífðina. Þessi
ungi maður kennir á gítar,
flautu og píanó og annað
fleira sem viðkemur tón-
list. Hann æfir kirkjukór-
inn og er að setja á fót
karlakór. Það er mjög mik-
ill áhugi fyrir hendi á
staðnum fyrir þessum mál-
um, og er mér kunnugt um
að tónlistarkennarinn hef-
ur yfirdrifið að gera og
vinnur langt fram á kvöld.
Hann sinnir þessu af mik-
illi elju og áhuga, og er það
alltaf góðs viti þegar hugur
og hönd fylgja þeim störf-
um sem menn vinna. Ég
þakka fyrir mína hönd og
ég veit að allir staðarbúar
hljóta að vera mér sam-
Kjartan Eggertsson
mála og vona ég að viö fá-
um að njóta hans kunnáttu
sem allra lengst.
Jón Kr. Ölafsson.
Bfldudal.
Junior Chamber, Suðurnesium:
keppni um iðnað
á Suðumesjum
JUNIOR Chamber á Suðurnesj-
um er um þessar mundir að fara
af stað með nýtt verkefni, sem er
ritgerðasamkeppni um iðnað á
Suðurnesjum. Samkeppni þessi
mun ná til allra nemenda 9.
bekkjar grunnskóla á svæðinu
svo og f Fjölbrautaskóla Suður-
nesja, segir f frétt frá félaginu.
Ritgerðasamkeppnin mun fara
fram á næstu vikum og lýkur um
miðjan febrúar en úrslit munu
liggja fyrir í byrjun marz. Rit-
gerðasamkeppnin er hluti af fjöl-
þættu verkefni sem fjallar um
iðnað á Suðurnesjum, aðstöðu
hans í mörgum atriðum, vaxtar-
möguleika og hugsanlega ný tæki-
færi í iðnaði. Aðrir þættir verk-
efnisins eru ráðstefna 4. febrúar
n.k. þar sem flutt verða erindi og
rætt um þessi mál. Sérstakt blað
mun flytja niðurstöður umræðu-
hópa á ráðstefnunni.
Borgarafundur verður sfðan
haldinn til að skýra nánar niður-
stöðurnar og fleirá, segir að lok-
um í frétt félagsins.