Morgunblaðið - 30.03.1978, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 30. MARZ 1978
23
Jón t>. Árnason:
,JEkki er að undra þó að heimurinn sé nú, snauður
af áformum, markmiðum og hugsjónum. Enginn
hefir hirt um að hafa þær á takteinum. Þetta er
liðhlaup úrvalsins, sem alltaf er hin hliðin á uppsteyt
múgsins“.
— José Ortega y Gasset.
Lífríki og lifshættir XI
„Fljúgið í dag. fjárnám á morgun“i Eiturefnahalli eins og úr 6.850 volkswagen-bílnum við sérhvert
þotuflugtak.
Sókn gegn sof-
andi meirihluta
Stórastrand
Vitanlega væri misskilningur
eða fáfræði, ef einhver ímyndaði
sér, að náttúruránskapur og
lífrikisspjöll væru alveg ný
fyrirbæri í sögu mannkynsins.
Rétt og satt er þvert á móti, að
þau hafa verið rauður þráður í
torsóttu og oftast tvísýnu stríði
manneskjunnar fyrir tilveru
sinni. Lengstum var tjónið
tiltölulega lítið, fremur erting
en eyðilegging, það var stað-
bundinn hálfverknaður á
stangli, sem endursköpunar-
þróttur náttúrunnar leiðrétti og
læknaði yfirleitt sjálfkrafa. Með
nokkrum raunalegum undan-
tekninguin, þó, en þær má oftast
afsaka, ef góður vilji er til, því
að þekking var takmörkuð og
reynsla ónóg. Enn kom og til, að
vísindin voru í reifum, uxu hægt
og seint, og tækni þess vegna
máttvana.
Á næstliðnum 100—200 árum,
einkum þó síðustu áratugi, hefir
hins vegar orðið gjörbreyting á.
Vísindin hafa umsvifalaust ver-
ið gerð að aðalaflvél tækninnar.
Allt, sem fræðilega séð var
mögulegt, var talið sjálfsagt að
framkvæma þegar í stað og án
þess að skeyta um, hvort álags-
þol, gnægtaforði og arðhæfni
náttúruríkisins stæðust áhlaup-
in eða kynnu að bresta. Sjaldn-
ast eða aldrei var hugleitt, að
bæði getu þess og þolinmæði
væru einhvers staðar takmörk
sett. Öll jöfnunar- eða vinstri-
viðhorf, sem manneskjan er
afar næm fyrir sakir áskapaðra
meinhneigða sinna sem lífveru-
tegund, og ekki hefir tekizt að
bæla eða buga þrátt fyrir að
ýms þroskavænleg siðgæðislög-
mál hafa lengi verið þekkt, bauð
af öllum kröftum munns og
maga, að allir ættu að verða
ríkir fljótt.
Um þennan boðskap varð
víðtæk samstaða eins og líkindi
stóðu til, og virðist hún órofin
enn þann dag í dag.
Nú virðist hins vegar það, sem
auðvelt hefði átt að vera að sjá
fyrir, og allmargir raunsýnis-
menn reyndar sáu fyrir, þ.e.
stórastrand „velferðarhug-
sjónarinnar", vera orðinn ná-
lægur veruleiki. Tortímingar-
teiknin eru orðin svo auðkenni-
leg og nærgöngul í viðvörunar-
þráa sínum, að engum firnum
getur sætt, að vænn hópur
hugsandi fólks óttast heims-
sögulegar heljarfarir í skilningi
Oswald Spenglers („Der
Untergang des Abendlandes")
og Ortega y Gassets („La
rebelión de las rnasas") með
leikslokum undir þrælmennisal-
ræði í snilldarlýsingu George
Orwells („1984“).'
Meginmunurinn á þeirri fjöl-
hramma kreppu, er nú knýr
dyra og þeim þrengingum, sem
á undan eru gengar og afstaðn-
ar, sýnist aðallega vera fólginn
í því, að yfirstandandi og
aðfarandi ógnir eru allsherjar-
eðlis og hafa því alhnattleg
áhrif, eru í bitrustu útleggingu
gjörtæk og þess vegna
sam-mannkynssöguleg frá rót-
um, þar sem vandamál liðinna
álda voru á hinn bóginn af-
markaðri, bæði land- og
náttúrusögulega séð. Aðsteðj-
andi vandi er altaka, undan
honum verður ekki vikizt á áður
ókunnar og ónumdar slóðir né
heldur á honum sigrazt með
töfraráðum tækninnar þótt aug-
ljóst sé; að viturleg nýting
tækniþekkingar hljóti að verða
mikilvæg.
Naumast þarf að taka fram,
að ávallt er auðveldara að benda
á, hvað aflaga hefir farið og með
hverjum hætti ekki verði bót á
ráðin heldur en að segja af-
dráttarlaust til um, hvers konar
ástand muni skilyrðislaust
reynast lífvænlegast í raun og
hvernig því verði komið til
vegar.
Engra sérstakra vitna þarf
við um það, að ástand og horfur
í heiminum nú, eru í alla staði
kvíðvænlegar. En það, sem
verra er: ekki er kunnugt um
neinn málsmetandi mann, sem
telur sér fært að vísa á raun-
hæfar úrlausnir að óbreyttum
forsendum nema á nánar til-
greindum sviðum. Heildarlausn
dirfist enginn að nefna mér
vitanlega, því síður endanlega
lausn, sem raunar væri kátbros-
legt og því engum málsmetandi
manni ætlandi. Slíkt væri
vinstrafjas í anda Karl Marx.
Ethos
Um eitt frumskilyrði hugsan-
legra úrbóta virðast hins vegar
nær allir lærdóms- og fræði-
menn, sem þessi mál hafa tekið
til alvarlegrar yfirvegunar, vera
bærilega sammála. Þetta frum-
skilyrði yrði telja þeir vera
gjörbyltingu í hugsunarháttum
núlifandi kynslóða: önnur lífs-
viðhorf, breytta lifnaðarhætti.
Þeir heimta afturhvarf frá
vinstrimennsku, leggja áherzlu
á nýja siðfræði á grundvelli
gamalla en gleymdra mannlífs-
boðorða, bæði trúfræðilegra og
veraldlegra.
Einn vaskasti talsmaður líf-
verndarmanna, Gerd-Klaus
Kaltenbrunner, skýrir þessa
kröfu nánar í stuttu máli þannig
(í formála sínum að „Uberleben
und Ethik“, Herderbúcherei
INITIATIVE 10, Munchen 1976):
„Etlrik er dreyið af ETHOS.
Þetta yríska orð er oftast útlayt
siður, heyðun, siðnæmt lund-
erni, siðsamleyt huyarfar, þann-
iy einniy \ Kröners ,Hhilosop-
hischem Wörterbuch“. Þetta eru
nútízkuleyar útleyyinyar, þær
ná ekki hinni upprunalegu
merkinyu, sem hefir á sér
jarðbundinn blæ. Ethos þýðir
nefnileya dvalarstaður, aðsetur,
bersvœðið þar sem maðurinn
lifir, býr oy dvelur. Samkvœmt
því væri Ethik hin nœrfœrnis-
leyu viðhorf til dvalarstaðar
manneskjunnar, oy heyðun, sem
væri í samræmi við mannleya
bólfestu, Slíkur skiininyur á
hinni upprunaleyu merkinyu
Ethos yetur visað á leið til
nýrrar siðfræði, sem ekki er
aðeins reist á breytni okkar
innbyrðis, heldur næði einniy
yfir umyenyni okkar við náttúr-
una, sem við lifum oy hrærumst
i".
Ekki er annað vitað en að
framangreind túlkun og ábend-
ingar Kaltenbrunners, svo langt
sem þær ná, séu í fullu samræmi
við kjarna þeirra krafna, sem
flestir náttúru- og lífverndar-
frömuðir hafa mótað og borið
fram til áréttingar rökstuðningi
sínum fyrir nauðsyn breyttrar
afstöðu í lífsháttamálum.
Þeir hafa gert sér grein fyrir,
eins og reyndar margar aðrar
skynibornar manneskjur, er
hafa opin augu óg eyru, að
vættir lífsins hafa verið úr-
skurðaðar illir andar, en næst-
um allt, er þjónár hrönun, hafið
tii vegs og virðingar.
Astæðan er hugarfarsmeng-
un.
Lífverndarmenn eru því ekki
í vafá um, að þetta er sú
Allir vilja
verða rík-
ir fljótt
Vinstri-
leiðir liggja
niður
Stórvirk-
ur jofn-
unarmaður
mengun, sem öll önnur mengun
rekur rætur sínar til. Allar
raunhæfar mengunarvarnir
hljóta því að beinast að upptök-
um og orsök. Þá fyrst er hægt
að búast við áþreifanlegum
árangri, ef sú viðleitni ber
ávöxt. Af þeim sökum verður
sífellt brýnna að vekja forystu-
menn og fylgigilið, stjórnvöld og
almenning af dvala, og til
meðvitundar um eitrunaráhrif
John Maynard Kaynes lávarð-
nr> „Rangsleitni er hagkva'm
en réttsýni ekki."
þeirra afla, sem gert hafa sig
breiðust í þjóðfélagsmálum
undanfarna áratugi. En til þess
er nauðsynlegt að varpa skýru
ljósi á vandann í krafti stað-
góðrar þekkingar, og gera sér-
hverjum einstaklingi ljóst,
hverjar afleiðingar það hljóti að
hafa fyrir hann sjálfan
persónulega. ef hann snýst ekki
af alefli gegn tíðarandanum.
Og þau eru vissulega hvorki fá
né smá vinstrirótaröflin, sem
áhyggjum valda og gefa tilefni
til að rösklega verði að verkum
gengið.
Aldrei getur talizt minnkun
að því að játa yfirsjónir sínar og
hverfa frá villu síns vegar. Vel
má kalla það afturhvarf; aftur-
hvarf, sem nú er orðin
lífsnauðsyn.
Keypt og kastað
Á því leikur naumást umtals-
verður efi, að aðsteðjandi
þrengingar séu að mjög verulegi
leyti sprottnar af fávísinni, sem
felst í óskhyggjunni um að
auðævi jarðar hljóti að vera
ótæmandi. Af þvílíku hugsunar-
leysi leiddi hinn gengdarlausa
náttúruránskap, sem ástundað-
ur hefir verið af sívaxandi ákafa
með öllum tiltækum ráðum og
aðgerðum, vélum og verkfærum.
Lögmálinu, er kveður svo á, að
allt eyðist, sem af er tekið, var
enginn gaumur gefinn.
Jöfnunarstefnan setti sér það
markmið, að „allir a^ttu að hafa
það gott“. Og það strax. Hún gaf
ekki aðeins fyrirheit um að
fullnægja þörfum, heldur fyrst
og fremst óskum. Ein þó að
eiginlega allt, sem af jarðnesk-
um toga er spunnið, eigi sér
takmörk, gegnir ööru máli um
ágirnd mannsins. Henni eru
engin takmörk sett. Maðurinn
vill eignast allt, sem nöfnum
tjáir að nefna, með einum eða
öðrum hætti. Á samri stundu og
einni kröfu er fullnægt, fæðast
tvær aðrar.
Það er keypt til að kasta,
flogið í kvöld þótt fógeti boði
fjárnám í fyrramálið.
Alveg sérstaklega þarna ligg-
ur versta stórgrýtið í vegi
sóknarinnar gegn tómlæti hins
sofandi meirihluta, sem ávallt
er lýttur ríkulegri eðlishvöt til
að láta sérhverjum degi nægja
sína þjáningu. Hann rumskar að
vísu á stundum og að honum
læðist þá gjarnan grunur um, að
heimurinn sé orðinn dagslátta
djöfulsins og mannkynið dauða-
dæmt. Af því ályktar hann, að
tilgangslaust sé að bjóða tíðar-
andanum byrginn, það sé miklu
hagkvæmara að samsamast
ósvinnunni og gera sér mat úr
kássunni. Honum finnst frá-
gangssök að hafna jöfnunar- og
vinstriórum, þar sem þeir gefi
sannanlega ekki neitt smáræði í
aðra hönd í formi alls konar
uppbóta og styrkja. Hann hefir
lagt sér til söguskoðun á þá leið,
að auðgunartækifæri gefist fiest
á stjórnleysistímum, og er þess
vegna glaðvakandi fyrir að
verða ekki útundan, þeghr dans-
inn dunar sem hæst.
Þetta fótgöngulið vinstri-
mennsku telur sig — líklega
með réttu — með öllu ófært um
að breyta nokkrum sköpuðum
hlut. „Látum okkur þess vegna
hafa það gott á meðan allt
leikur í lyndi, syndaflóðið kemur
ekki fyrr en við erum öll dauð!“.
Og hvað gerir þá til þó að
börnin drukkni?
Af hugmyndum
sprettur hegðun synd
væri að segja, að fjöldanum
væri ekki vorkunn. Ekki ómerk-
ari maður en sjálfur hinn mikli
Lord John Maynard Keynes,
tvímælalaust einhver áhrifa-
mesti hagspekingur 20. aldar,
hefir gefið tóninn. Árið 1930, í
upphafi viðskiptakreppunnar
miklu, fékk hann köllun til að
brjóta heilann um „efnahags-
möguleika barnabarna okkar"
og komst að þeirri niðurstöðu,
að sá dagur væri ekki ýkjalangt
undan, þegar allir yrðu orðnir
ríkir. „Þá skulum við“, mælti
hann, „enn á ný meta ntarkmið
þeirra en leiðir og taká gæði
fram yfir hagkvæmni".
„En bíðið andartak!" hélt
hann áfram ræðu sinni.
„Tíntinn til þess er ekki
kominn ernaþ. í að minnsta
kosti hundrað ár til. verðum
\ið að telja sjáifum okkur
og (illum iiðrum trú um. að
réttsýni sé rangsleitni og
rangsleitni réttsýni> því að
rangsleitni er hagkvam en
réttsýni ekki. Ágirnd og
okur og sérpla'gni verða að
\era guðir okkar enn um
sinn. Því að einungis þeir
megna að leiða okkur út úr
Framhald á bls. 28