Morgunblaðið - 16.06.1978, Blaðsíða 1

Föstudagur
16. júní 1978
Bls. 33—64
Nýiega kom út á vegum Almenna bókaféfagsins bók eftir Olaf Björnsson, prófessor, sem nefnist
Frjálshyggja og alræðishyggja. Á kápusíðu bókarinnar segir: aö bókið sé „hlutlæg skilgreining á tveimur
meginstefnum stjórnmálanna fyrr og síöar — annars vegar hvort einstaklingurinn eigi að ákveöa sjálfur
markmið sín, orö og athafnir, eöa hvort ríkisvald og stjórnendur eigi aö ákveða paö fyrir hann.“
Meö leyfi höfundar og útgefenda birtir Morgunblaöiö hér nokkra kafla úr bók Ólafs Björnssonar,
prófessors.
Tvenns konar
lífsskoðanir
Allt frá dögum Forn-Grikkja, eða svo
langt aftur í tímann sem sögur herma,
hafa átt sér stað átök milli tvenns konar
lífsskoðana eða viðhorfa til þess, hvaða
tilgangi líf einstaklinga og félagsleg
samskipti þeirra þjónuðu.
Að vísu er ekki ágreiningur milli
formælenda þessara mjög andstæðu
lífsskoðana um það, að markmiðið eigi
að vera að byggja upp þjóðfélag
hamingjusamra borgara. En leiðirnar
að því takmarki eru ólíkar.
Annars vegar er frjálshyggjan, sem
allt frá því Sókrates og Perikles fluttu
boðskap hennar hefir lagt áherzlu á
frjálsræði einstaklingsins til þess að
setja sér sín markmið og vinna að
framgangi þeirra, innan þeirra tak-
marka, sem slíku frelsi verður að setja
vegna tillits til annarra borgara
þjóðfélagsins. Einstaklingurinn, athafn-
ir hans og leit að hamingju á eigin
spýtur verður það, sem mestu máli
skiptir.
Hins vegar er sú lífsskoðun, sem hér
er nefnd alræðishyggja og telja má
Plató fremsta hugmyndafræðing fyrir
meðal Forn-Grikkja. Fyrirmyndarríki
Platós var þjóðfélag, sem í stóru og
smáu skyldi stjórnað af fámennum hópi
útvalinna vitringa eða öldunga. Þeir
einir voru dómbærir á, hvað þjónaði
hagsmunum bæði einstaklinga og þjóð-
arheildar og æðsta skylda hvers
óbreytts borgara var að hlýða fyrirmæl-
um þeirra.
Hér að framan hefir verið gerð grein
fyrir þessum mismunandi lífsskoðunum
á grundvélli kenninga helztu höfunda
þeirra eins og þær eru túlkaðar. Hér á
eftir verður rætt um gildi þessara
kenninga'fyrir lausn vandamála nútíðar
og framtíðar og greint þar á milli
höfuðþátta mannlegra samskipta svo
sem efnahagsmála, stjórnmála, menn-
ingarmála o.s.frv. En áður en lengra er
haldið er rétt að ræða nokkuð sögulega
þýðingu þessara stefna, ekki eins og
hingað til á hugmyndafraeðilegum
grundvelli heldur á grundvelli sögulegra
staðreynda.
Þjóðfélag á
grundvelli
frjálshyggju eða
alræðishyggju
Af framansögðu ætti að vera ljóst, að
spurningunni um, hvaða þjóðfélag færi
þegnunum mesta hamingju verður ekki
svarað öðruvísi en á grundvelli huglægs
gildismats. Hvort þjóðfélag byggt á
grundvelli hugsjóna Platós, Hegels og
Marx annars vegar, eða Sókratesar,
Adams Smiths og Hayeks hins vegar, sé
líklegra til þess að verða samfélag
hamingjusamra þegna, því verður áldrei
svarað með rökum, sem alla megi
sannfæra.
En hvað sem því líður, getur varla
verið ágreiningur um mikilvægi spurn-
ingarinnar og þess svars, sem við henni
er gefið. A þjóðfélagið að byggjast á
grundvelli alræðis, þar sem stjórnvöldin
ákveða ein, hvaða markmiðum skuli
keppt að á öllum sviðum þjóðmála, og
einstaklingurinn gegnir aðeins því
hlutverki að hlýða fyrirmælum, til þess
að framfylgt verði þessum markmiðum?
Eða á aðeins að láta nægja að setja
þegnunum ákveðnar leikreglur, er
fylgja skuli í samskiptum við aðra, og
að öðru leyti sé einstaklingunum frjálst
að setja sér eigin markmið og fram-
fylgja þeim innan marka hinna settu
leikreglna?
í þessu efni verður hver einstaklingur
að taka afstöðu samkvæmt eigin mati.
En þótt alræðishyggjan hafi nær alls
staðar verið ríkjandi, þar til fyrir um
það bil 200 árum, og nálægt helmingur
jarðarbúa séu á okkar dögum þegnar
alræðisríkja, er ekki vafi á því, að meðal
allra þeirra þjóða, sem búa við þjóðfé-
lagshætti svipaða og íslendingar, á
frjálshyggjan miklu meira fylgi að
fagna en alræðishyggjan. Og fyrst svo
er, hlýtur það að vera mjög mikilvæg
spurning, hvaða skilyrðum þurfi að vera
fullnægt,. til þess að um starfhæft
þjóðfélag á þeim grundvelli geti verið að
ræða. Önnur mikilvæg spurning er sú,
hvort hugsanlegt sé að ræða eitthvert
millistig milli alræðis- og frjálshyggju,
sem geti orðið varanlegt. Þá vaknar
einnig sú spurning, að hve miklu leyti
það, seni hér hefir verið um fjallað,
snerti Islendinga, og hvaða lærdóma
þeir geti af þessu dregið, bæði í
innanríkis- og utanríkismálum.
Þessum spurningum verður leitazt við
að gera skil síðari hluta þessarar bókar.
Sérstaklegá verður fjallað sem ítarleg-
ast um svar við fyrstu spurningunni —
um skilyrðin. Verður því efni skipt í
þrennt. I fyrsta lagi verður rætt, hvaða
skilyrðum skipan efnahagsmála þatf að
fullnægja í þessu efni. í öðru lagi verður
á sama hátt rætt um stjórnkerfi og
réttarskipan og í þriðja lagi um
menningarmál, svo sem vísindi, fræðslu
og iistir.
„Tilgangurinn helgar
meðalið44
Eins og áður segir greinir það
frjálshyggju og alræðishyggju, að
frjálshyggjan byggir á þeirri lífsskoðun,
að til þess að um samfélag hamingju-
samra einstaklinga geti verið að ræða,
verði einstaklingarnir að hafa leyfi til
þess að setja sér markmið sín sjálfir og
framfvlgja þeim innan marka þeirra
leikreglna, sem þjóðfélagið setur, þar
sem alræðishyggjan telur, að stjórn-
völdin hljóti að ákveða þau markmið,
sem að skuli stefnt, bæði fyrir einstakl-
inginn og heildina, og beri hverjum
þegni að hegða sér í samræmi við þau
settu markmið. Leiðirnar til þess að fá
þegnana til þess að virða þessi markmið
stjórnvalda eru jöfnum höndum áróður,
fortölur og þvingunaraðgerðir. Fyrri
leiðin er vissulega frá sjónarmiði
stjórnvalda æskilegri, en nægi hún ekki,
verður vitaskuld að fara þvingunarieið-
ina.
Það skiptir í þessu sambandi miklu
máli, hvort byggt er á þeirri forsendu,
að allir hafi líkar þarfir og líkar
skoðanir, eða hinu gagnstæða. Eftir þvi
sem þarfirnar eru líkari, þeim mun
auðveldara er að skipulaggja samfélagið
á grundvelli alræðishyggju. Nú er ekki
vafi á því, að í raunveruleikanum er
smekkur manna og þarfir ólíkar, menn
þrá tilbreytingu og vilja gjarnan að
einhverju leyti skera sig úr umhverfi
sínu á þann hátt að aðdáun veki. Frá
sjónarmiði frjálshyggju og einstakl-
ingshyggju er slíkt talið æskilegt, þar
sem það geri iífið í senn litríkara og sé
hvati til nýjunga og framfara. Frá
sjónarmiði alræðishyggjunnar er þetta
hins vegar skaðlegt, þar sem það
torveldar framkvæmd þeirra markmiða,
sem stjórnvöld hafa sett. Ef menn því
eru ólíkir í eðli sínu, þarf að gera þá
líka. Þetta er í rauninni það, sem felst
í því, þegar bæði hægri og vinstri
sinnaðir alræðishyggjumenn tala um
nauðsyn þess að skapa „nýja mann-
gerð“, sem hafi þær skoðanir, smekk og
þarfir, sem stjórnvöld telja æskilegar.
Leiðir til þess að slíkt megi takast er
umfram allt einhliða áróður fyrir stefnu
stjórnvalda jafnhliða banni við því, að
aðrar skoðanir eða viðhorf séu boðuð
almenningi. Orðað á annan veg: Kerfið
gerir nauðsynlegt, að afnumin séu með
öllu hin lýðræðislegu mannréttindi, svo
sem samtakafrelsi, tjáningarfrelsi og
fundafrelsi. Það er nauðsynlegt þjóðfé-
lagsskipun, sem byggir á efnahagslegu
og stjórnarfarslegu alræði, að þegnarnir
aðhyllist þau markmið, sem stjórnvöld
hafa ákveðið, að framfylgt skuli, en til
þess að tryggja það, er afnám ofan-
greindra mannréttinda nauðsynlegt.
Fyrst þegar tekizt hefur að „heilaþvo"
þegnana þannig, að þeir hugsi allir á
einn veg og þann sem stjórnvöld óska,
svo sem lýst er í verkum skáldanna
Aldous Huxleys, Fagra nýja veröld
(Brave New World), og George Orwells,
1984, er alræðið orðið fast í sessi. En
langan tíma tekur slíkt, eins og andófið
í Austur-Evrópuríkjunum sýnir í dag, ef
það er þá mögulegt að gera manníólkið
þannig að einlitum múg.
Hér er um erfitt og e.t.v. óleysanlegt
viðfangsefni að ræða fyrir stjórnvöld
alræðisríkja. Arangurs er því aðeins að
vænta, að öll tiltæk meðul séu notuð, án
tillits til þess hvaða afstöðu menn
kunna að hafa til slíkra meðala frá
siðgæðislegu sjónarmiði. Hið gamla
kjörorð Jesúítanna „Tilgangurinn helg-
ar meðalið", verður óhjákvæmileg
leikregla stjórnvalda, þar sem alræði
ríkir.
Menn geta fordæmt þetta frá sjónar-
miði réttar og siðgæðis, en hitt er á
misskilningi bvggt, að það sé eingöngu
vegna mannvokzku valdhafanna, að
bardagaaðferðir, sem brjóta í bág við
siðferðiskennd almennings í hinum
vestrænu lýðræðisríkjum, þykja nauð-
synlegar í alræðisríkjunum. Ef þeim er
ekki beitt, er tilveru alræðisins stofnað
í hættu.
I þessu sambandi má nefna sem dæmi
innrás Varsjárbandalagsríkjanna í
Tékkóslóvakíu sumarið 1965. Kommún-
istaflokkar Vestur-Evrópu, sem þó
höfðu yfirleitt lagt blessun sína yfir
einræðisstjórnarfar Austur-Evrópu-
ríkjanna, treystust ekki til þess að
styðja innrásina. Ef til vill er hér að
nokkru um að ræða „stjórnmála-
kænsku", þar sem almenningur á
Vesturlöndum fordæmdi innrásina
mjög, en telja má þó víst, að skilnings-
skortur á því, hvað kerfinu er nauðsyn-
legt, hafi þar mestu ráðið. Umbætur
Sjá næstu síðu
ÓLAFUR BJÖRNSSON
Frjálshyggja og
alræöishyggja