Morgunblaðið - 01.07.1978, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 1. JÚLÍ 1978
Dr. Björn Sigfússon;
Rooseveltskrafa
1941 um fjór jætt
frelsi og Frjáls-
hyggjubók Olafs
Björnssonar 1978
Varanlega
millistigið milli
frjálshyggju og
miðstýringar
Ný og þegar þjóðkunn bók Olafs
Björnssonar hagfræðings spyr í
fyrstu línu sinni um hvað
stjórnmálabaráttan snýst í raun
og veru.
Eg svara því að hún er óþrotleg-
ur kappleikur og fjölmenn kapp-
liðsþjálfun í þeim tilgangi að mega
fyrir öðrum, stundum yfir öðrum,
njóta ýmislegs frelsis og ýmislegs
valds.
Sem sögumaður hlýt ég að neita
að skilgreina þjóðfélagshugtökin
frelsi og vald öðru vísi en þannig
að merking þeirra fléttist talsvert
saman, þau ýmist nytji eða tempri
hvort annað. í báðum felast
markmið huglægra og efnalegra
gæða og gilda, m.a. eitthvert vald
á fé. Aukaatriði í hugtökum þeim
er þá hvort markmiðið (frelsið)
þjóni bara einu eintaki dýrateg-
undar, sem heitir maður (þröng
heimspekiskilgreining), eða rúm-
góðri heild, mest þeirri sem
kappleiksliðið álítur sig vera
fulltrúa fyrir.
Það er kostur að með þessu móti
þarf enginn að velta fyrir sér
hvort svarið við spurn Olafs sé
hægrisinnað eða vinstrisinnað.
Enda hefur hann sýnt í ritinu að
vart geta rökleiðslur orðið nema
bull ef þær eiga að taka fullt mark
á útjaskaðri hugmyndaandstæð-
unni vinstri — hægri.
Hætt er við að mörg fleiri
pólitísk orð blekki lesendur um ■
innihald. Svar mitt þurfti m.a.
þess vegna að sneiða hjá því atriði
hvar ég sjálfur eða aðrir kjósi að
draga pólitíska klofningslínu milli
þröngrar einstaklingshyggju og
ýmissa gerða af heildarhyggju.
Hugtakafræði Olafs er að flestu
leyti þörf og vekjandi og vil ég
samt taka undir gagnrýni Haralds
Olafssonar lektors á henni í
Tímanum 11. júní, einkum taka
eitt fram:
Misheppnaða einskorðun „heild-
arhyggju" — að hún sé undir niðri
sama og „holism," sósíölsk sam-
eignarhugsjón með allt sitt til-
heyrandi fargan (sú heimspeki
prýðir ritið án þess að vera
undirstaða þess), — getur engin
íslensk flokksstefna tileinkað sér,
leynt né ljóst. Sönnun:
„Þótt sjálfstæðisstefnan byggi
fyrst og fremst á einstaklingnum
er hún eins konar heildarhyggja
allrar þjóðarinnar ... andsnúin
hvers konar stéttarhyggju, einkum
og sér í.lagi kenningum sósíalista,
kommúnista eða marxista, sem
stéttabaráttu... Starfsstétt er
félagsfyrirbæri, sem hefur gildi og
felur í sér verðmæti, en ofmat á
henni er háskalegt...“ Þessa
almennt viðurkenndu skoðun á
heildarhyggju (mælt mál) gríp ég
í framhjáhlaupi upp úr frekari
þóknanlegri íhaldsgrein, sem birt
var, aðsend, í Dagblaðinu 3. júní
s.l. og harmar mest að nú sé
vanrækt að fylgja stefnu, sem Jón
Þorláksson sá best við eiga fyrir
hálfri öld: „Fráhvarf frá megin-
stefnu helzta orsökin,“ heitir hún.
Þó aðra flokka og aðra leiðtoga
skorti kannski á heildarhyggjuna
gengur O.B. annað og betra til en
að hann sé að veita þeim aðstoð til
að afneita henni.
Þrætum ekki um smámuni.
Almennt séð eru frelsi einstaki-
ings og þar með svonefnd
einstaklingshyggja mestmegnis
partur og eiginleiki úr hlutgengi
hans meðal samþegnanna, jafnt á
Vesturlöndum sem austar í heimi.
Þessi virkileiki nútíðar fellur mjög
í skugga hjá Ó.B,
Hvernig sem menn nú reyna að
koma orðum að er það engan
veginn hugsanlegi ágreiningurinn
um þetta, sem aðskilur flokka á
íslandi. Skjóta ber því málinu til
ungra heimspekinga, sem vantar
langþrætuefni.
Mér þykir mikið varið í rit
Ólafs: Frjálshyggja og alræðis-
hyggja. Almenna bókafélagið Rvk.
1978. Ritið er fræðileg „antiþesa"
móti því alræði, sem nefnt er
totalitarianism og fasistar og
harðkommúnistar eru kunnir fyr-
ir. Hann markar vel sem „libertar-
ian“ sérstöðu sína innan hagkenn-
ingahóps, sem síðan 1939 nefnist
oft nsliberalismi og hefur sumt
skylt J.M. Keynes og jafnvel skylt
J.K. Galbraith en rís ólíkt þeim,
gegn haftastefnu og ríkisafskipt-
um af markaði með nærri eins
miklum krafti og Chicago-skólinn
(M. Friedman). Austurríski nýlib-
eralistinn Fr. v. Hayek kemur
sterklega fram í endursögn í
ritinu. En ég er ekki að skrifa
ritdóm, síst varðandi Hayek.
En heimsviðburðir, og ekki
lærifeður, eru það sem knýr menn
af tegund Ólafs til að semja
antiþesu gegn víðfeðmu stjórn-
málaafli. Þess vegna nenni ég ekki
að afsaka greinarheiti mitt. Vold-
ugri antiþesa í verki varð aldrei til
en sú, sem F.D. Roosevelt forseti
hratt í gang með ræðu sinni á
Bandaríkjaþingi 6. jan. 1941 og
vann þjóð sína þá til fylgis við
komandi þátttöku í varnarstyrjöld
gegn Miðveldum og Japan en
framhald af því eftir hléið
1945—49 var frumkvæði og aðild
US að NÁTO. Tilgangur þess að
verjast þannig við hlið Vest-
ur-Evrópu var að tryggja sem
flestum þjóðríkjum fjórþætt
frelsi. Skulu nú endursögð nær
orðrétt úr ræðunni 1941 þau 4
atriði áður en ég tengi þau við rit
Ó.B.
1. Frelsi um allan heim til að tjá
sig í orði og list (speech and
expression).
2. Trúmá%afrelsi fyrir hvert
mannsbarn.
3. Frelsi frá skorti en frá jarð-
nesku sjónarmiði felur það í sér
efnalegan sáttmála, er tryggi
hverri þjóð í veröldu heilbrigt
líf á friðartímum fyrir þegna
sína.
4. Frelsi frá ótta en þýtt í
jarðnesk orð felur það m.a. í sér
afvopnun allra velda niður í það
mark að enginn hafi möguleika
til árásarstríðs gegn granna
sínum hvar í heimi sem er.
Taka ber fram að heimsástæðna
vegna minnist Roosevelt þar ekki
á svo sjálfgefinn hlut sem
amerískan markað og arð af
stríðsnauðsynjasölu hans, né aðra
verslunarfrjálshyggju. En hann
neytti vel í sömu ræðu tækifæris
að sundurliða þau auknu ríkisaf-
skipti, sem þátttakan varð að
byggjast á og viðstaddur þing-
heimur setti auðvitað fyrir sig, t.d.
þynging skatta og byrðar sakir
velferðarstefnuskrár („Atvinna
fyrir þá sem geta unnið. Jöfn
tækifæri fyrir hina ungu og fyrir
aðra. Sérréttindum fámennra
hópa skyldi lokið nú. í mannrétt-
indum þegna vorra felist að þeir
skulu eignast hlutdeild í árangri af
vísindasigrum með almennari og
stöðugt hækkandi lífsstaðli" og
fleira slíkt heimfærði forsetinn til
þriðju kröfu).
Krafa um trúfrelsi sætir ekki
mótmælum en rauður þráður í
hinum þrem frelsiskröfunum 1941
er a.m.k. þetta:
Vald til að koma á afvopnun,
vald til að bægja skorti frá, vald
til að hnekkja hverri skoðanakúg-
un (einnig heima og meðal þanda-
manna), sem af alræðishneigð
landstjórna spratt.
Fyrir 20 öldum fundu menn það
til sannindamarks um að lausnari
kom fram í Israel að hann talaði
eins og sá sem vald hefur. Þess
utan er líka torvelt að skilgreina
huglægt frelsi, hvað þá hið
veraldlegra, án þess að vald
manna yfir tiltektum sfnum og
annarra sé tryggur vörður þess.
Við getm aldrei án hins mynduga
réttarríkis dafnað. Á svipuðum
grundvelli má skilja að vald þarf
til ytri varnar þjóðinni eða smærri
heild. Og ekki skorti téðar frelsis-
kröfur þann eðlisþátt sinn 1941 að
ærinn veljakraftur og vald stóð
bak við þær. Gerum langa sögu
stutta og viðurkennum að án þess
krafts hefði farið illa fyrir frelsinu
og Vesturlöndum. Bók Ó.B. hefði
þá mætt öðrum örlögum en urðu.
Tilvera hennar og málstaðar lifir
í órofnu framhaldi af þessari
sögufrægu forsetaræðu.
Það samhengi og antiþesueðli
(mótspyrna) beggja krefst að
reynt sé að bera saman. Fyrsta
krafan 1941 var tjáningarfrelsið
og oft hefur það verið skert í
austri og vestri síðan. Krafan
liggur ekki niðri í tíð Carters
forseta. Rit vort 1978 leggur á
hana þunga áherslu.
Alræðisstjórnir segjast allar
geta leyst spennu og mótsögn, sem
myndast milli launþega og fram-
kvæmdastjórnar, milli fátæktar
og auðs, milli lítillækkaðra og
háttsettra. Sú lygi að „stjórn
alþýðunnar" hafi eytt mótsögninni
með afnámi á einkaeign dugir lítt,
alls ekki framvegis mannsöldrum
saman. Ríkiskapítalismi hennar er
auðvitað afbrigði af vestrænum
auðvaldsrekstrarformum og er síst
til meira langlífis fæddur en þau
eru yfirleitt, mundi Karl Marx rita
ef hann lifði (yrði því landrækur
frá Rússum).
Engan furðar á því að heimur,
sem þarf að una því og venjast við
að lifa í talsverðri spennu og
mótsögn, fær jafnvægi sitt ætíð á
einhverju millistigi milli alræðis
Um Fiskveiðasjóð
Þriðjudaginn 23. maí s.l. var
lesin í sjónvarpinu frétt, sem
samin var af fréttamanni þess upp
úr ályktunum aðalfundar Félags
dráttarbrauta og skipasmiðja. í
lok fréttarinnar var lesin athuga-
semd frá Fiskveiðasjóði Islands,
sem hljómaði eins og verið væri að
bera fyrri fréttalestur til baka,
vegna ósannra fullyrðinga.
Hinn 11. júní s.l. birtust svo í
Morgunblaðinu „leiðréttingar"
vegna fréttatilkynningar sem
Félag dráttarbrauta og skipa-
smiðja sendi frá sér réttum
mánuði áður þar sem greint var
frá efni ályktana aðalfundar
félagsins. Það að hin virðulega
lánastofnun kýs að nota orðalagið
leiðréttingar um athugasemdir
sínar, bendir óneitanlega til þess,
að forsvarsmenn sjóðsins telji að
félagið hafi látið frá sér fara
ósannindi í ályktunum sínum.
Leiðréttinga er þörf þegar rangt er
farið með staðreyndir viljandi eða
óviljandi. Það væri vissulega
ástæða til leiðréttinga ef gagnrýni
sú, sem fram kemur á stjórn
Fiskveiðasjóðs og aðra þá, sem
mikil áhrif hafa á málefni skipa-
iðnaðarins, ætti ekki við rök að
styðjast, en því miður er því ekki
að heilsa.
Félag Dráttarbrauta og skipa-
smiðja hefur ekki áhuga á að
skattyrðast opinberlega við Fisk-
veiðasjóð einan um málefni skipa-
iðnaðarins. Fleiri aðilar ættu að
koma þar við sögu. Ofangreindar
athugasemdir og „leiðréttingar"
gefa þó tilefni til eftirfarandi
athugasemda:
1. Sú athugasemd Fiskveiða-
sjóðs, að lánshlutföll hafi verið
hækkuð til lánshæfra skipavið-
gerða innanlands, er með öilu
óþörf fyrir þá, sem lesið hafa
ályktanir félagsins, þar sem frá
þessu er greinilega skýrt þar.
Gagnrýni félagsins beinist
auðvitað ekki að þessu atriði,
heldur hinu, að ófá dæmi eru til
þess að reglurnar séu' ekki virtar.
Góðar reglur þurfa viðunandi
framkvæmd til þess að þær komi
að gagni.
Þegar þessar reglur voru settar
(á miðju ári 1977) fagnaði Félag
dráttarbrauta og skipasmiðja
þeim, bæði í bréfi til Fiskveiða-
sjóðs og ályktunum á aðalfundi
það ár, þrátt fyrir að þær kæmu
of seint, eins og raunar fleiri
umbætur til handa skipaiðnaðin-
um. Hins vegar vill stjórn
félagsins endurtaka nú það sem
hún benti á þá í bréfi til
Fiskveiðasjóðs, en í því segir
orðrétt:
„í þessu sambandi er hins vegar
ástæða til að benda á atriði, sem
þrátt fyrir góðan vilja stjórnar
Fiskveiðasjóðs, verður eftir sem
áður erfiður ljár í þúfu, að því er
varðar samkeppnisaðstöðu á þessu
sviði.
Samkvæmt þeim upplýsingum,
sem FDS hefur aflað sér, er ekki
óalgengt, að þau erlendu lán, gem
r
Islands
útgerðarmönnum bjóðast erlendis,
séu talsvert hærri en þau lán, sem
Fiskveiðasjóður yfirtekur hverju
sinni og auk þess á betri kjörum.
Þar sem ekki liggur annað fyrir,
en að þessar umframlántökur séu
heimilaðar í flestum eða öllum
tilvikum, er hér auðvitað um að
ræða hærra lánshlutfall en býðst
hér á landi, þótt Fiskveiðasjóður
yfirtaki ekki nema hluta þessara
lána.“
Þessi staðreynd stendur
óhögguð og er enn í fullu gildi,
þrátt fyrir allar athugasemdir og
„leiðréttingar" Fiskveiðasjóðs.
Þess ber einnig að geta í þessu
sambandi að aðeins nokkur hluti
viðgerða flokkast undir svo
kallaðar lánshæfar viðgerðir, þ.e.
viðgerðir sem lánshæfar eru í
Fiskveiðasjóði. Eru þetta einungis
viðgerðir, sem teljast til meiri-
háttar endurbóta á skipunum, svo
sem lengingar, yfirbyggingar og
vélaskipti. Allt almennt viðhald
telst ekki til lánshæfra viðgerða.
Dráttarbrautir og málm-
iðnaðarfyrirtæki um allt land eiga
útistandandi hjá viðskiptavinum
sínum, sem að mjög stórum hluta
eru útgerðarfyrirtæki, hundruð
milljóna og bendir það ekki til þess
að hið almenna bankakerfi veiti
mikla fyrirgreiðslu til þeirra, sem
þurfa á skipaviðgerðum að halda
hér á landi. Bankarnir veita hvorki
bankaábyrgðir til þess að tryggja
greiðslur vegna þessara viðgerða
né vegna lánshæfra viðgerða, eins
og þegar viðgerðir eiga sér stað
erlendis.
Gagnrýni félagsins beinist ekki
síst að þessu atriði. Það er því
mikill misskilningur ef stjórn
Fiskveiðasjóðs telur félagið ein-
göngu beina skeytum sínum að
sjóðnum. Hér mættu gjarnan fleiri
líta í eigin barm.
2. I grein Fiskveiðasjóðs í
Morgunblaðinu segir: „að
afgreiðsla lána sjóðsins í þessu
tilliti hefur aldrei dregist til muna
né heldur valdið stöðvun verks í
miðjum klíðum". Þetta eru stór
orð, sem erfitt er að finna stað í
reynslu þeirra sem til þekkja. Að
vísu er afstætt hvað átt er við að
afgreiðsla lána hafi aldrei dregist
til muna, en það skal tekið fram,
að félagið telur að það sé verulegur
dráttur á afgreiðslu sem talinn er
í mánuðum en ekki dögum. Slíkur
dráttur á afgreiðslu lána tekur
verk svo að jafngildir stöðvun. Sé
þess óskað skal reynt að upplýsa
stjórn Fiskveiðasjóðs um slík
dæmi því þau eru til, en það ætti
þó varla að þurfa, því að hæg eru
heimatökin fyrir sjóðinn að
komast að hinu sanna.
Því má svo bæta við, að umsókn-
ir um lán vegna nýsmíði báta
liggja óafgreidd svo mánuðum
skiptir, en er síðan ýmist synjað
eða samþykkt að veita mun lægra
lán, en hinar nýju og mjög svo
rómuðu reglur um lánshlutföll
gefa til kynna. Ef sannleiksgildi
þessa er dregin í efa má einnig
benda á ákveðin dæmi því til
sönnunar.
3. í athugasemd Fiskveiðasjóðs
er að því vikið að sjóðurinn hafi
beint verkefnum til innlendra
aðila og í samræmi við samkomu-
lag við Félag dráttarbrauta og
skipasmiðja hafi hann séð til þess
að leitað væri eftir því hvort hægt
væri aö vinna verkefni innanlands,
sem sótt hafi verið um fyrir-
greiðslu til að fara með til útlanda.
I þessu sambandi vill félagið
upplýsa eftirfarandi:
Það hefur lengi verið stjórn
félagsins áhugaefni, að reynt yrði
með einhverjum hætti að tryggja
að beiðnir um viðgerðaverkefni
kæmu fyrr til stöðvanna, þannig
að ekki sé raunverulega búið að
ganga frá verksamningum
erlendis þegar innlendu stöðvarn-
ar komast inn í myndina.
Fiskveiðasjóður og langlána-
nefnd lofuðu í framhaldi af
tilmælum iðnaðarráðherra í apríl
1977 að fyrirgreiðsla yrði ekki
veitt til þess að fara með skip utan
til lánshæfra viðgerða, nema að
undangenginni athugun á því,
hvort hægt hefði verið að fá verkið
unnið á sambærilegum kjörum hér
innanlands. Til að byrja með sneru
þessar stofnanir sér ttil félagsins,
en venjulega komu fyrirspurnirn-
ar svo seint að beðið var eftir
leyfum til utanferða. Rauöanúps-
málið er engan veginn nýtt að því
er þetta varðar.
Þrátt fyrir ítrekaðar tilraunir
tókst ekki að fá stofnaða formlega
samstarfsnefnd, sem m.a. myndi
sjá um að útboð og tilboð væru
gerð á eðlilegum viðskiptagrund-
velli. Þá hefur engri fyrirspurn
verið beint til félagsins frá Fisk-
veiðasjóði og langlánanefnd lengi,
og varla síðan félagið skrifaði
Fiskveiðasjóði nokkuð harðort
bréf vegna óánægju með fyrir-
greiðslu, þar sem augljóst þótti að
Greinargerð frá Félagi dráttarbrauta og skipasmiðja