Morgunblaðið - 20.08.1978, Side 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 20. AGUST 1978
í vor kom Alexander Solzhenitsyn í fyrsta skipti fram úr skugganum eftir priggja ára hljóð. í víðfrægum
heimsósóma, er hann flutti 15000 áheyrendum á Harvard-torgi 8. júní gerði hann harða hríð að vestrænum
ríkjum fyrir hugleysi og andlega niðurníðslu.
Nær hvarvetna er nú viðurkennt
að Vesturlönd hafi gefið heiminum
fordæmi með árangursríkri efna-
hagsþróun, þrátt fyrir að verðbólgu-
öngþveiti hafi á seinni árum sett
hana úr skorðum. Þetta breytir þó
engu um að margir Vesturlandabúar
hafa látið í ljós óánægju meí
þjóðfélag sitt.
Margir líta niður á það eða bers
því á brýn að vera eftirbátui
mannlegs þroska. I hópi þessar:
gagnrýnenda eru nokkrir, sem at
hvarfs leita í sósíalisma, óraunhæfr
og háskafullri stefnu.
Það er von mín að enginn nær
staddra láti að sér hvarfla að é(
hyggist bjóða sósíalisma sem valkost
við aöfinnslum minum við vestrænt
þjóðskipulag. Eftir að hafa reynt
sósíalisma i raun í landi, sem þennan
valkost framkvæmdi, er fjarri mér
að mæla honum bót. Góðkunnur
sovéskur stærðfræðingur að nafni
Shaferevich, félagi í sovésku vísinda-
akademíunni, hefur skrifað frábæra
bók með heitinu Sósíalismi. Bókin er
djúptæk sundurgreining, er sýnir
fram á að sósialismi í hvaða mynd
sem er leiðir til gereyðingar manns-
andans og beinir mannkyni á
heljarslóð. Rit Shaferevichs kom út
í Frakklandi fyrir nærfeilt tveimur
árum og hefur engum tekizt til þessa
að hrekja niðurstöður hennar. Mun
þess skammt að bíða að bókin komi
út á ensku í Bandaríkjunum.
Engum
fyrirmynd
En beindi nú einhver þeirri
spurningu til mín hvort ég vildi taka
Vesturlönd nútímans sem fyrirmynd
þjóð minni. I hreinskilni sagt ekki.
Ég gæti engan veginn mælt með
þjóðfélagi ykkar eins og nú er ástatt
sem takmarki fyrir mitt fólk að
líeppa að. Með gífurlegum raunum
hefur land mitt nú náð andlegu
þroskastigi í þvílíkum mæli að
Vesturlönd, jafn hugarfarslega ör-
magna og þau eru nú, riðu ekki
feitum hesti frá samanburði. Jafnvel
þau einkenni lífshátta ykkar, sem ég
hef þegar gert róm að, eru einkar
dapurleg.
Það er staðreynd, sem ekki verður
á móti mælt að manndómsmynd
Vesturlanda hefur æ meir látið á sjá
á sama tíma og hún hefur þreknast
og styrkst í austri. Um skeið hafa
austurþjóðirnar sætt mun strengri
hugarfarsþjálfun en þekkist á Vest-
urlöndum, mín þjóð í sex áratugi,
önnur Austur-Evrópulönd í þrjá.
Margbreytni mannlífs og harðvítug
barátta hafa skapað mun áhugaverð-
ari persónuleika þar en stöðluð
hagsæld Vesturlanda megnar að
gefa af sér.
Af þessum sökum hlyti það að
hafa í för með sér umbót í vissum
skilningi en afturför með tilliti til
annarra mikilvægra þátta ef um-
breyta ætti okkar þjóðfélagi að
háttum ykkar. Vafalaust er rétt að
þjóðfélag getur ekki þrifizt með
ólögum eins og nú eru uppi í landi
mínu. Hitt væri engu að síður hneisa
ef þar væri á fót komið vélrænu
lagabákni eins og við Iýði er hér.
Eftir að . hafa umborið áratugi
ofbeldis og kúgunar, þráir mannssál-
in háleitari, þýðlegri og hreinni hluti
en sú múgmenning nútímans hefur
að bjóða, er byltingaraðför sviðs-
ljósaglamurs, sjónvarpshöfgi og
óþolandi tónlist ruddi veginn.
Allt þetta blasir við aðkomumönn-
um frá öðrum heimum jarðkringlu
okkar. Líkurnar eru sífellt minni á
að hinn vestræni lífsmáti verði
öðrum fordæmi.
Sagan gefum hætt komnum og
hnignandi samfélögum umhugsunar-
verð viðvörunarmerki. Eitt þeirra
birtist t.d. í hrörnandi list, eða eklu
mikilhæfra stjórnmálaleiðtoga.
Einnig eru skýlaus og berleg hættu-
ljós. Miðstöð menningar ykkar og
lýðræðis er skyndilega rafmagnslaus
í nokkrar klukkustundir og von
bráðar þysja bandarískir borgarar
hópum saman út á stræti til að ræna
spár hafa verið settar fram af
nokkrum bandarískum sérfræðing-
um, sem álitu á sínum tíma að
Angóla yrði eins konar Víetnam
Sovétríkjanna eða að kurteisi við
Kúbumenn yrði bezt til þess fallin að
binda endi á sendileiðangra þeirra til
^Afríku. Ráð Kennans til þjóðar
sinnar að hefjast handa við einhliða
afvopnun tilheyrir hópi þessum.
Betur að ykkur væri kunnugt um
hvernig yngstu yfirmenn á Gamla
torgi í Moskvu hlæja að pólitískum
seiðkörlum ykkar. (Á Gamla torgi er
að finna höfuðstöðvar miðnefndar
sovézka kommúnistaflokksins. Er
það raunverulegt heiti seturs, sem
venju samkvæmt er nefnt Kreml á
Vesturlöndum). Fidel Castro spottar
Bandaríkin sömuleiðis með því að
gera út hersveitir í langar ævintýra-
ferðir frá nágrannaríki ykkar.
Hrapallegustu mistökin voru þó
hertygjum fóru fullkomlega halloka
fyrir lítilli, kommúnistískri hálfþjóð,
hvernig geta þau þá vænst þess að
standa af sér veðrið í framtíðinni?
Ég hef áður haft tilefni til að víkja
að því að lýðræði vestanhafs hefur
ekki borið hinn efra skjöld í neinu
striði á tuttugustu öld án hjálpar og
verndar voldugrar bandalagsþjóðar
handan Atlantsála, með hugmyndir
og lífsviðhorf, sem ekki þótti ástæða
til að tortryggja. Gagnvart Hitler, í
heimsstyrjöldinni síðari, lagði vest-
rænt lýðræði rækt við og fóstraði
annan óvin í stað þess að vinna
stríðið með eigin herafla. Þessi
andstæðingur átti eftir að verða
öflugri og illskeyttari en nokkur
annar, enda hafði Hitler ekki yfir
jafn ríkum auðlindum eða liði að
ráða, né bjó hann yfir jafn aðlaðandi
hugmyndum eöa átti aðra eins hauka
í horni og Sovétríkin.
leitar. Til að verja sig verða menn
einnig að vera viðbúnir því að deyja.
Slíkt er þó fágætt í þjóðfélagi, sem
vaxið hefur upp við dýrkun efnis-
legrar hagsældar. Við slíkar kring-
umstæður er ekkert eftir nema
linkind með svikum og viðleitni til að
vinna tíma. Má geta þess að á hinni
smánarlegu Belgrad-ráðstefnu gáf-
ust frjálsir en veikgeðja sendimenn
Vesturlanda upp við að verja mál-
stað þann, er undirokaðir félagar
Helsinki-hópanna fórna nú lífi sínu
fyrir.
Vestrænn hugsunarháttur er orð-
inn íhaldssamur; heimsástandið ætti
að vera óbreytt hvað sem það kostar,
engu skal hreyfa. Þessi fjötrandi
draumur hins óbreytta er sjúkdóms-
einkenni þjóðfélags, sem nálgast
næturstað sinn á þróunarbrautinni.
Blindur hlýtur og sá að vera, sem
ekki fær séð að höf heyra vestrinu
„Frá sigurhæðum
í
syndarinnar síki”
Harvard-ræða
Solzhenitsyns
Seinni hluti
og rupla og alger glundroði tekur
völd. Af því verður aðeins dregin sú
ályktun að hið fágaða yfirborð hljóti
að vera fjarska þunnt og samfélagið
fallvalt og vanheilt.
En baráttan fyrir jörð okkar,
úrslitabaráttan, sem háð er hvort
tveggja á andlegum og efnislegum
vígstöðvum, er ekki eitthvert óskýrt
framtíðarverkefni. Orrustan er þeg-
ar hafin. Eyðingaröflin hafa þegar
lagt til stóratlögu. Þið heyrið
brestina og þó skína skermar ykkar
og útgáfur með hefðbundnu brosi og
lyftri brún. Hverju er verið að
fagna?
Skammsýni
Alkunnir fulltrúar þjóðfélags ykk-
ar svo sem George Kennan hafa
sagt: „Siðferðileg viðmiðun er ónot-
hæf í stjórnmálum." Þannig blönd-
um við saman góðu og illu, réttu og
röngu og gefum hinu alilla ráðrúm
til að hrósa fullkomnum sigri í
heiminum. Það er hins vegar sið-
ferðileg viðmiðun ein, sem komið
getur Vesturlöndum að haldi gegn
hinni skipulegu heimsáætlun komm-
únismans. Önnur atriði koma ekki til
greina. Heráætlunin. mun óhjá-
kvæmilega ráða niðurlögum hag-
nýtra og tækifærisbundinna sjónar-
miða. Eftir að vandamálið kemst á
ákveðið stig stafar lömum af hinum
lögstýrða hugsunarhætti, hann
varnar mönnum að sjá atburði í
réttu ljósi og hlutföllum.
Þrátt fyrir ofgnótt upplýsinga, eða
e.t.v. sökum þeirra, eiga Vestur-
landabúar erfitt með að skilja eðli
raunveruleikans. Einfeldningslegar
bundin því að skilja ekki Víet-
nam-stríðið. Margir óskuðu þess í
einlægni að öll stríð tækju enda sem
fyrst, aðrir töldu að gefa ætti
Víetnam ráðrúm til þjóðlegrar eða
kommúnistískrar sjálfsákvörðunar
eða Kambódíu eins og við höfum
glögglega fyrir augum nú. En félagar
baráttuhreyfingarinnar gegn stríði
hættu að vera flæktir í svik við
þjóðir í Austurlöndum fjær, við
þjóðarmorð og þjáningar 30 milljón
manna þar. Heyra þessir staðföstu
friðarsinnar kvalaópin þaðan nú?
Skilja þeir ábyrgð sína? Eða kjósa
þeir að skella við skollaeyrum?
Bandarískir menningarfrömuðir
létu deigan síga og má rekja til þess
að Bandaríkjunum er nú ógnað
meira en áður. En enginn hefur orðið
þess áskynja. Skammsýnir stjórn-
málamenn ykkar, sem undirrituðu
hina fumkenndu Víetnam-uppgjöf,
virtust tryggja bandarísku þjóðinni
áhyggjulaust hvíldarhlé. En nú vofir
hundraðfalt Víetnam yfir ykkur. Hið
litla Víetnam var viðvörun og veitti
tækifæri til að herða kjark þjóðar-
innar. En ef Bandaríkin í fullum
Nú á dögum heyrast raddir í þá átt
að Bandarikin leiti undir verndar-
væng þriðja heimsveldis vegi ein-
hver að þeim í næsta heimsófriði, ef
úr verður. I þessu tilviki er hlífi-
skjöldurinn Kína. En slíka ráða-
breytni myndi ég ekki ráða neinum
í veröldinni. í fyrsta lagi væri það
dauðadæmt bandalag við myrkraöfl-
in. Einnig yrði það bandarísku
þjóðinni ekki annað en gálgafrestur,
því þegar Kínverjar, með hundrað
milljón manna lið, snerust gegn
henni með bandariskar vígvélar að
vopni yrðu Bandarikin vettvangur
þjóðarmorðs af því tagi sem nú
tíðkast í Kambódíu.
Glötun
viljastyrks
Samt sem áður duga engin vopn,
hversu öflug sem þau kunna að vera,
fyrr en Vesturlönd endurheimta
viljastyrk sinn. I sálrænum öldudal
verða vopnin þeim byrði, sem undan
Karl Marx og John Locke voru hvor um sig ljósberar
tveggja breiðfylkinga í stjórnmálum, sem deilt hafa
heiminum milli sín á okkar öld. „En sundrung heimsins
stafar minni ógn en áþekk ásjóna meinsemdarinnar, sem
nagar helztu hluta hans,“ segir Solzhenitsyn.
ekki lengur til og land á valdi þess
skreppur saman. Heimsstyrjaldirnar
tvær eins og þær eru nefndar (og
voru ekki ennþá) hafa haft í för með
sér innbyrðis sjálfseyðileggingu
fyrir hið litla framfarasinnaða
vestur og þannig rutt því veginn að
eigin endalokum. Næsta stríð (sem
ekki þarf að verða atómstríð og trúi
ég raunar að svo verði ekki) kann vel
að jafna vestræna menningu endan-
lega við jörðu.
Augliti til auglitis við slíkan voða,
með önnur eins söguleg verðmæti að
baki — á jafn háu frelsisstigi og
gæddur jafn auðsærri frelsisást —
hvernig er þá mögulegt að glata svo
viljanum til að verja hendur sínar?
Arfur mann-
úöarstefnu
Hvernig komu þessi ólánsöfl til
sögunnar? Hvernig féll vestrið úr
sigurhæðum í syndarinnar síki?
Hafa verið örlagarík þáttaskil og
áföll í sögu þess? Svo virðist ekki
vera. Framvinda vestursins fylgdi
settum félagslegum markmiðum, í
krafti frábærra tækniframfara.
Skyndilega þyrmdi svo yfir það
núverandi þróttleysisástandi.
Þetta bendir til þess að meinsemd-
ina sé að finna við rót, í undirdjúpi
mannsandans á liðnum öldum. Á ég
einkum við það vestræna heimsvið-
horf, er spratt upp úr endurreisnar-
tímabilinu og öðlaðist pólitískan
búning á skeiði upplýsingastefnunn-
ar. Þetta viðhorf varð jarðvegur
stjórnarhátta og félagsvísinda og má
lýsa því sem rökrænni mannúðar-
stefnu eða mannlegri sjálfræðis-
stefnu. Inntak hennar var yfirlýst og
staðfest sjálfræði andans með und-
anlausn frá öflum honum æðri. Má
einnig nefna hana mannmiðshyggju,
sem ætlar manninum stað sem
kjarna og viðmiðun tilverunnar.
Þau þáttaskil, er endurreisnin
markaði, voru bersýnilega óumflýj-
anleg í sögulegum skilningi. Miðaldir
höfðu náð endamörkum og gengið
sér til húðar sem óbærileg harð-
stjórnarkúgun mannlegra líkams-
krafta, sem ekki máttu flekka ríki
andans. Það var nú sem við snerum
baki við andanum og umföðmuðum
hið efnislega með ýktum og ástæðu-
lausum ákafa.