Morgunblaðið - 23.11.1978, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 23. NÓVEMBER 1978
17
gerir ekki greinarmun á, hvort um
er að ræða raunverulega afrétti
eða heimaland jarða, er farið hafa
í eyði, og land þeirra fallið undir
afrétt eftir réttum lögum fornum.
Þetta atriði er mjög mikilsvert.
3. Aukaréttur Rangárvallasýslu
tekur ekkert tillit til þess, að
eignarréttur á afréttarlöndum
sunnlenzku hreppanna hefur alltaf
verið þeirra og afrétturinn hefur
ekki gengið kaupum og sölum eins
og aðrar jarðeignir í landinu.
Afréttarlöndum hreppanna hefur
aldrei verið þinglýst sökum þess,
að það hefur verið óþarft, þar sem
eignarréttur þeirra var viður-
kenndur með tíundarlögunum og
öðrum lagaákvæðum síðar er fóru
í sömu átt. Þar af leiðandi hefur
hann alltaf verið sá sami, og hefur
staðist allar árásir yfirgangs-
stefna eins og alþjóðlegu kirkjunn-
ar og konungsvaldsins, það er
ágangs jafnt frá hendi geistlega og
veraldlega valdsins í landinu.
4. Aukaréttur Rangárvallasýslu
tekur ekki tillit til þess er kom
fram, þegar fossaréttindin voru
seld á fyrsta fjórðungi þessarar
aldar. Þá var af ríkisvaldinu
viðurkenndur hinn félagslegi
eignarréttur ,á afréttarlöndunum
sunnlenzku á hreppafyrirkomu-
lagssvæðinu á sérstæðan hátt af
þeim venjum sem til höfðu orðið í
landinu í framkvæmd í rúm
þúsund ár. Þessi réttur varð til af
föstu og ákveðnu skipulagi bænd-
anna sjálfra, eins og hinn upphaf-
legi réttur varð einnig til í landinu
og varð mótaður í lög með
setningu alþingis árið 930. Með
viðurkenningu félagslega eignar-
réttarins með fossalögunum, varð
þýðingarmikill áfangi unninn í
réttindamálum sunnlenzkra
hreppa og bænda gagnvart ríkis-
valdinu, sú skilgreining er ekki,
eftir því sem virðist vera, tekin til
greina af aukarétti Rangárvalla-
sýslu. En hverfum nú að öðru.
V
Það er stórt atriði í þessu máli,
hvernig kirkjan, sterkasti aðilinn í
íslenzku þjóðfélagi um margar
aldir sem opinber aðili, hagaði sér
gagnvart eignum bænda. Kirkjan
reyndi hvað eftir annað að ásælast
rétt sunnlenzkra bænda á af-
réttariöndum hreppanna. Kirkjan
reyndi með löggjafarlegu valdi,
eins og gert er með aukaréttar-
dómi Rangárvallasýslu, að seilast í
þessi réttindi. Það var Arni biskup
Þorláksson í Skálholti, sem gerði
það með slökum aðferðum í
kristnirétti sínum 1275.
Kristinn réttur Árna biskups
Þorlákssonar er um marga hluti
einhver bezt grundvallaða löggjöf
landsins í sérhæfðum atriðum
gegnum alla sögu þjóðarinnar.
Eftir honum var nákvæmt dæmt
og eru dómar kirkjuvaldsins fram
að siðskiptum mjög öruggir og
fastir í gerð sinni og rökum eftir
fyrrgreindri löggjöf, og eru margir
þeirra varðveittir og prentaðir í
Islenzku fornbréfasafni. En þrátt
fvrir það, að hinn sæli biskup,
Árni Þortáksson, hefði gott skyn á
framkvæmd kristins réttar í
landinu, og hefði fullan stuðning
geistlega valdsins í Noregi,
umboðsmanna Rómarvaldsins á
Norðurlöndum og auk þess vilhalt
vald norska konungsins til fram-
kvæmda þessara mála á Islandi,
varð hann að láta í minni pokann
gagnvart rétti sunnlenzkra bænda
og hreppstjórnarmanna á íslandi.
Þeir héldu í fullu tré við biskup og
andlega valdið, og unnu fullan
sigur með lögtöku Jónsbókar árið
1282. Það er mjög athyglisvert, að
þetta var einmitt á þeim tíma,
þegar evrópskt höfðingja- og
jarðeignavald var á undanhaldi
gagnvart kirkjuvaldinu uni gjör-
valla Norðurálfu.
Islenzk saga gegnum aldirnar
sýnir þetta líka mjög vel á glöggan
og hvassan hátt. Margoft var
reynt að rýja af sunnlenzkum
bændum og hreppstjórnarmönn-
um eignum, rétti og valdaðstöðu.
En það tókst ekki.
Þetta skipulag varð í upphafi til
af framkvæmd landnámsmanns-
ins, bóndans og hreppstjórnar-
mannsins. Þessir aðilar skipulögðu
mál sín á haldgóðan og traustan
hátt, og varð fyrsta trygging
eignarréttar í landinu. Mörg dæmi
eru glögg um þetta í eftirlátnum
heimildum aldanna. Þar skal
nefnd sagan af Erni í Vælugerði og
frásögnin um örskotshelgina er
þar kemur fram. Þetta dæmi er
mjög glöggt um friðsamlega lausn
á deilu um jarðeign, og ætti að
vera í framkvæmd í málflutningi
hvers lögmanns í slíkum málum á
liðandi stund.
Sunnlenzkir bændur stóðu mjög
að kristnitökunni árið 1000. Bak
við fylgi við hana voru nokkur
atriði, sem lítt hafa verið skýrð í
íslenzkri sögu. Meðal þeirra var
eitt, og ekki það minnsta, að fá
alþingi til að gera ákveðnari og
gleggri ákvæði um tryggingu
eignarréttar í landinu. Þetta varð í
framkvæmd á alþingi fjórum
árum síðar. Þá var samþykkt í
lögréttu, að hólmgöngur skyldi
banna á Islandi og hefur það bann
gilt síðan.
Þessi löggjöf var þýðingarmest
fyrir eignarréttinn. Meðan hólm-
göngur voru leyfðar, gat hver sem
var skorað á eignamenn á hólm og
eða ella að hann léti af hendi
eignir sínar. Til eru dæmi um
þetta úr Árnesþingi. Méð þessari
löggjöf var eignarréttur eigna-
manna mjög tryggður.
Hér verður að fara stutt yfir
sögu, þó af mörgu sé að taka.
Þegar ný skipun var gerð á
meðferð og framkvæmd' sveitar-
stjórnarmála í byrjun 19. aldar,
var meðferð á eignarrétti sunn-
lenzkra afrétta og afrétta yfirleitt
í landinu, undanskilin fram-
kvæmdarvaldi hreppstjóra. Sama
sagan varð einnig í brúki, við
setningu sveitarstjórnarlaganna
upp úr stöðulögunum, en þá komu
til sögunnar kjörnar hreppsnefnd-
ir.
En með fyrrsögðum aukaréttar-
dómi Rangárvallasýslu, er ekkert
tillit tekið til hins forna eignar-
réttar á landi hreppanna á afrétt-
inum. Skýtur hér skökku við það
sem áður var, og ekki gætt
samræmis sem vera skyldi.
VI
Allir vita, að Rangárvallasýsla
er hafnlausasta sýsla landsins, og
þar af leiðandi lítill möguleiki til
að flytja þaðan út. En samt sem
áður var Rangárvallasýsla um
langt skeið ein af mestu útflutn-
ingssýslunum og varð svo fram til
loka 18. aldar. Hún var ein af
beztu fálkasýslum landsins. Þar
var fremur auðvelt að veiða góða
og velseljanlega fálka, verðmæta
og eftirsótta. Þeir veiddust mest í
afréttunum og hafði konungur
sérstaka umboðsmenn til veið-
anna, svo nefnda fálkafangara.
Þeir voru konunglegir embættis-
menn og mikils metnir.
Eftir því sem aukaréttur Rang-
árvallasýslu dæmir nú um eignar-
rétt á landi í afréttunum, hefði
konungur átt greiðan gang að
þessum veiðum á eignarlöndum
sínum. En svo var ekki eftir þeim
rétti er þá gilti í landinu. I
Rangárvallasýslu einni var hægt
að veiða alla þá fálka er konungur
þarfnaðist, og hefði verið hægur
hængur hjá, að notfæra sér það,
hefði hann átt landið.
VII
Ein ríkasta og voldugasta ætt á
íslandi fyrr á öldum sóttist mjög
eftir jarðeignum í Rangárþingi, og
náði undir sig einu auðugasta
höfuðbólinu í héraðinu og átti það
um langan tíma, ásamt hjáleigum,
ítökum og hlutdeild í félagslegri
eign í afrétti, eftir lögum réttum.
Þetta voru Skarðsverjar á Skarðs-
strönd í Dalasýslu. Þeir nýttu
auðsuppsprettur Ástorfunnar út í
æsar, jafnt í miklum og blómleg-
um búskap og fálkaveiðum. Ás í
Holtum var á stundum nefndur
Riddara Ás, og er talið, að það
tignarheiti sé dregið af riddara-
titli Björns ríka Þorleifssonar á
Skarði á Skarðsströnd.
Hinir ríku og ágætu höfðingjar
fyrri alda, reyndu aldrei að nota
þá aðferð, sem aukaréttur Rangár-
vallasýslu notar, að dæma eignar-
réttinn á afréttunum af hreppun-
um, þó mörg dæmi hryllileg séu
um dóma þeirra, óréttláta og
ósanngjarna, og er hægt að finna
dæmi þess í íslenzku fornbréfa-
safni, er sanna það. Samt sem áður
er hægt að sanna það af gildum
rökum, að höfðingja- og kirkju-
valdið átti mikla ábatavon í
afréttinum, hefðu þeir náð þeim
algerlega undir sig eins og varð í
sumum héruðum landsins. Hér er
mikill munur á aðferð valdhafa.
VIII
íslenzk saga geymir margar
minjar um ósigra og skelfingar er
yfir land og þjóð hefur dunið, jafnt
af árferði, hallærum og jarðeldum.
Á stundum hafa heilar byggðir,
heilar sveitir farið í auðn. Innaf
Landi hafa margir bæir, heil
höfuðból, farið í eyði á liðnum
öldurn. Saga þeirra er óskráð. En
fyrir utan Þjórsá fór nær því heil
sveit í eyði í eldgosum, snemma í
sögu þjóðarinnar. Það var Þjórsár-
dalurinn.
Örnefnin geyma nöfn bæjanna í
Þjórsárdal, en ritaðar heimildir
greina meira um örlög og hin
bre.vttu viðhorf, er urðu, eftir að
dalurinn fór í eyði. Um það er til
fornt skjal. Það er skrá yfir þær
jarðir, er áttu skóga í Þjórsárdal. I
þeim kemur fram hinn forni
eignarréttur, hinn félagslegi
eignarréttur, eins og hann varð í
framkvæmd í sunnlenzkum sveit-
um á hreppafyrirkomulagssvæð-
inu. Lögmenn landsins ættu að
kynna sér það.
Réttur íslenzkra höfuðbóla var
mikill eftir fornum lögum, jafnt
eftir rétti Grágásar, Járnsíðu og
Jónsbókar, en sennilega hefur
hann orðið mestur í setningu og
framkvæmd tíundarlaganna.
Framkvæmd löggjafarinnar varð
talsvert með öðrum hætti á
Suðurlandi, en í öðrum landshlut-
um. Hún varð fvllri og fastari þar.
Hún var runnin af framkvæmd við
árdaga hennar, ug gaf jarðeigend-
um mikinn og ákveðinn rétt í
framkvæmd, eins og greinilegt er
af hinu forna skjali um skógar-
réttindi og nytjar þeirra í Þjórsár-
dal, eftir hinu forna skjali.
Þar er alger eignarréttur á landi
langt frá höfuðbólinu, helgaður af
lögum, réttum erfðum hans í festu
og skipulögðu valdi fyrirfram
ákveðnu.
IX
Það er frægt í íslenzkri sögu,'
hve sunnlenzkir bændur stóðu
ákveðið og vel á móti konungsvald-
inu norska og kirkjuvaldi alþjóð-
legu síðustu helminga 14. og 15.
aldar. Árnesingaskrá og Áshildar-
mýrarsamþykkt eru um það
gleggstu dæmin. í byrjun 16. aldar
gengu nokkrir dómar í Húnavatns-
og Eyjafjarðarsýslum um eignar-
rétt jarða og urðu í skiptum ríkra
höfðingja og kirkjunnar. Sumir
þeirra minna mjög á dóm auka-
réttar Rangárvallasýslu um
eignarrétt á Landmannaafrétti á
þessu hausti.
Ég hef því miður ekki tíma né
rúm til þess, að rekja þessi mál
nánar að þessu sinni, hvorki um
skipti höfðingja og kirkjuvalds-
manna á 16. öld, né yfirgang
konungsvaldsins eftir siðskipti. En
ég vil benda þeim á, sem áhuga
hafa á því að kynna sér þessi mál
að lesa Islenzkt fornbréfasafn.
Sé íslenzk saga krufin til
mergjar og lesin niður í kjölinn,
kemur greinilega í ljós, að Sunn-
lendingar urðu aldrei fyrir jafn
hörðum og grimmum dónium frá
hendi veraldlega valdsins og þess
geistlega í eignarmálum eins og
varð á Vestur- og Norðurlandi.
Þetta tel ég að hafi orðið, vegna
þess fasta og ákveðna skipulags er
ríkti á Suðurlandi frá upphafi í
meðferð jarðeigna, sérstaklega
þess hluta þeirra, er varð í
félagslegri eign.
Sunnlendingar hlífðust t líka
hvergi, ef svo bar undir. Þeir tóku
erlenda boðendur yfirgangs í
landinu og sendu þá yfir mörk
annars heims, eins og þeir gerðu
við Jón biskup Gerreksson í
Skálholti og Lénharð fógeta kon-
ungs. Þeir tóku líka af lífi Diðrik
von Mindan í Skálholti á sið-
skiptatímanum, og voru djarfir í
ráðum til þess, að kirkjan varð
svift öllum afskiptum í sérdómum
sínum yfir jarðeignum.
Nú eiga Sunnlendingar leikinn
gagnvart ríkisvaldinu í deilum um
eignarrétt á afréttum. Auðvitað
hvet ég þá ekki til uppþota, en til
hvers annars sent löglegt er. Þeir
þurfa að safna saman öllum
gögnurn, sem fyrir hendi eru í
málum þessum, og þau eru mörg,
og geta komið að miklu gagni, og
orðið til þess, að málið vinnist
fyrir þeirra hönd með dómi
hæstaréttar.

«
i

BOKUNARVORUR
Á SÉRTILBOÐI
Leyfil. Hagk. Leyfil. Hagk.
verð verð verð verð
Hveiti: Rúsínur 1. kg. 1.135- 989.-
Pillsbury Best 5 Ibs. 412- 365- Lyftiduft 450 gr. 389- 345.-
Pillsbury Best 10 Ibs. 824- 729- Möndlur 250 gr. 881- 619-
Dover 25 kg. 3.525- 3.149- Kókosmjöl 500 gr. 772.- 539-
Kókosmjöl 500 gr. 772- 539-
Ljóma Smjörlíki 500 gr. 226- 195.- Cadbury, kakó 400 gr. 1.445- 1.289-
Strásykur 1kg. 150- 135.- Cadbury, kakó 227 gr. 893- 779-
Strásykur 50 kg. 6.854- 6.249- Flórsykur 1 kg. 243- 205-
Meðan birgðir endast
Opið til kl. 10 á föstudagskvöld
HAGKAUP
SKEIFUNN115