Morgunblaðið - 20.12.1978, Síða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 20. DESEMBER 1978
Þorvaldur G. Jónsson:
Fjórar stutt-
ar og ein löng
Rafmagn, útvarp, sími og sjón-
varp, allt eru þetta svo sjálfsagðir
þættir í daglegu lífi mikils meiri
hluta þjóðarinnar, að þeir sem
þeirra njóta, veita varla athygli
þeim þægindum, ánægju og öryggi
sem þau veita.
Þaðan af síður gera þeir sér
grein fyrir óþægindim þeirra sem
ekki búa við þau þægindi sem
áðurgreind tækni veitir.
I grein þessari verður nokkuð
rætt um eitt þessara atriða,
símann, frá sjónarhóli þess sem
ekki fær notið hans, — og hefur
ekki möguleika á að njóta þeirra
þæginda og öryggis er hann veitir í
fyrirsjáanlegri framtíð, ef svo
heldur fram sem nú horfir.
Urbætur í símamálum kosta
peninga, — og á svo slæmum
timum sem við nú lifum, er
auðvitað ábyrgðarleysi að kvabba
um peninga til úrbóta á símamál-
um eða hverju öðru sem bæta þarf.
En það er huggun harmi gegn, að
líðandi tímar eru jafnan þeir
verstu sem elstu menn muna, og
því verður kylfa að ráða kasti um,
hvort vekja tekst vilja réttra aðila
til úrbóta að þessu sinni eða ekki.
Tveir hópar
I landinu eru nú annars vegar
símnotendur sem hafa á borðinu
hjá sér símtæki sem gerir þeim
kleift að ná sambandi við 90.000
aðra símanotendur í öllum þétt-
býlisstöðum landsins, milliliða-
laust, á hvaða tíma sólarhrings
sem er, alla daga ársins.
Hinn hópurinn telur aðeins
3.700 neytendur, dreifða um hið
eiginlega dreifbýli, sveitir lands-
ins. Þessi hópur er líka skráðir
símnotendur, en „símar" þeirra
eru „antik" gripir frá fyrri áratug-
um aldarinnar, fornlegir trékassar
með bjöllum, göfflum og rafhlöð-
um, gripir sem hinir eiginlegu
símnotendur landsins sjá nú helst
í heimildarmyndum frá fyrri hluta
aldarinnar. Opinbert nafn þessara
verkfæra í gjaldskrá Pósts og síma
er „notendasímar í sveitum", í
daglegu tali sveitasíminn.
En látum þessa „antik“ gripi og
nöfn þeirra liggja milli hluta að
sinni, en lítum heldur á framhald-
ið sem heitir handvirkar miðstöðv-
ar. Þær eru yfirleitt aðeins opnar
4—6 klukkustundir á virkum
dögum og aðra 2—4 daga. Á öðrum
tímum er aðeins hægt að ná í
önnur númer viðkomandi stöðvar,
10—20 bæi eða svo.
Skyldi þá vera hægt að ná
sambandi með því einu að lyfta
tóli og hringja í „handvirka
miðstöð"? Því fer fjarri, vegna elli
og hrörnunar þessa kerfis (en
einmitt á þessum áratug eru
flestar „handvirkar miðstöðvar"
að ná fimmtugsaldrinum) er oft
undir hælinn lagt hvort eða
hvenær samband næst við stöð eða
milli stöðva, því iðulega þarf að
fara í gegnum fleiri en eina
„handvirka miðstöð" til að komast
inná sjálfvirka kerfið.
Þá er ógetið eins atriðis sem
gerir raunverulega notkun „not-
endasíma í sveitum" ógeðfellda, að
ekki sé meira sagt. í hvert skipti
sem hringt er, getur maður gengið
að því vísu að 5—10 aðrir „símnot-
endur" geti lyft tóli og fylgst með
hverju orði sem sagt er. Nú bið ég
þá sem hafa alvöru síma, fólkið við
Leifsgöturnar og Laugarásvegina,
að reyna að gera sér í hugarlund
að í hvert skipti sem það talaði í
síma, gæti allur stigagangurinn,
eða hálf gatan fylgst með. Skyldi
ykkur, lesendur góðir, fýsa að nota
fallega onyx simann í holinu,
mikið við þær aðstæður? Ég held
varla, og ég lái ykkur það ekki, en
þetta er það sem við handhafar
„notendasíma í sveitum" höfum og
eigum að gera okkur að góðu um
ófyrirséða framtíð.
Nú eru vaxnar upp í höfuðstaðn-
um tvær kynslóðir sem búið hafa
við sjálfvirkan síma, og þekkja
ekki annað af eigin raun. Þurfa
aðrar tvær kynslóðir að vaxa úr
grasi áður en við náum því marki
að veita öllum þegnunum aðgang
að svo sjálfsagðri og ómissandi
tækni sem sjálfvirkum síma?
Risaskref og
hænufet
Rafmagnið barst okkur fyrir svo
sem 50 árum og okkur tókst að
rafvæða nálega landið allt á 2—3
áratugum. Þar var markvisst
unnið og séð fyrir því fjármagni
sem þurfti. Sama má segja um
útvarpið, okkur tókst að koma því
á hvert heimili á t.t.l. skömmum
tíma, og á hverju ári er unnið að
því að bæta og tryggja hlustunar-
skilyrðin. Sjónvarpið barst okkur
fyrir áratug og nær nú til 97—98%
þjóðarinnar, og er fyrirsjáanlega
til allra innan örfárra ára. í
dreifingu þess hafa verið tekin
risaskref, enda hefur ekki skort
orð eða vilja til að sjá fyrir
fjármagni og drífa verkefnið af.
Stjórnmálamennirnir hafa enda
verið sammála um, að þeim veitti
ekki af aðstöðu til að sýna sig á
hvers manns gafli.
I sjónvarpi er nefnilega hægt að
auglýsa menn, engu síður en
svaladrykki eða sáputegundir, eins
og dæmin sanna.
En símanum hefur hefur okkur
ekki tekist að koma í viðunandi
horf, þótt liðin séu yfir 70 ár síðan
hann barst okkur, og meir en 40 ár
síðan sjálfvirka stöðin í Reykjavík
var tekin í notkun. Hefðum við
tekið sjónvarpsdreifinguna jafn
rólega og símann, þýddi það að t.d.
Austfirðingar og Vestfirðingar
hefðu mátt vænta sjónvarps um
1990, aðrir um næstu aldamót, —
eða alls ekki, og hefðu þá trúlega
einhverjum þótt báglega rekin
tryppin með slíkum gangi.
Orðaflóð um símamál hefur þó
ekki skort á Alþingi, en þær
umræður hafa fyrst og fremst
snúist um hvernig hægt væri að
jafna símakostnað innan sjálf-
virka kerfisins, og hvernig unnt
væri að hafa breytilega gjaldskrá
eftir því hvenær sólarhrings talað
væri. Það hefur raunar náðst
fram, til ótvíræðra hagsbóta fyrir
níutíu þúsundin, en okkur, hand-
höfum „notendasíma i sveitum",
hefur það að litlu gagni orðið,
„handvirkar miðstöðvar í sveit-
um“, eru ekki opnar á þeím tíma
sólarhrings. Við höfum orðið að
láta okkur nægja reykinn af þeim
rétti.
Vilji og geta
Það væri ósanngjarnt af okkur
óhreinu börnunum 3.700 að skella
skuldinni á stofnunina Póst og
Þorvaldur G. Jónsson
síma sem slíka. Hún hefur viljann
og yfirmenn hennar gera sér
fyllilega ljóst hversu þjónustan við
notendur í sveitum er hörmuleg og
dýr að auki. Það kostar sitt, að
þurfa í sífellu að halda við áratuga
gömlum og ónýtum símalínum
sem ekki standa lengur undir
sjálfum sér.
Meinið liggur fyrst og fremst í
því að sími er eitt þeirra atriða
sem mæla blessaða vísitöluna
okkar. Því þurfa allar stjórnir að
vera með puttann í gjaldskrám
símans. Biðji stofnunin um gjald-
skráhækkun til að mæta þörfum
sínum, má ganga að því vísu, að
slík beiðni sé skorin niður við trog.
Afleiðingin er, að síminn getur
varla haldið í horfinu hvað þá
meir. Á svæði hreinu barnanna er
margra mánaða eða missera bið
eftir síma, og samkvæmt síðustu
fregnum er nú beinlínis strikað
yfir alla frekari dreifingu sjálf-
virka kerfisins um sveitir lands-
ins. Hve lengi veit enginn, en
meðan svo er, eru ekki einu sinni
tekin hænufet í framfaraátt í
símamálum, hvert ár sem þannig
líður skilar okkur afturábak með
eldra og ónýtara „handvirku kerfi.
Hvers vegna
sjálfvirkan síma
Ekki þarf að eyða löngu máli í
að rökstyðja þörfina fyrir að koma
þessum 4—5% þjóðarinnar sem
símalaus eru í samband við aðra
landsmenn. Hér að framan hefur
verið drepið á stuttan og óhentug-
an símatíma, það að okkur er
V arði doktorsritgerð
um lof t í br jóstholi
Jón G. Hallgrímsson læknir
varði doktorsritgerð við Lækna-
deild Háskóla ísíands laugardag-
inn 16. desember. Ritgerð þessi
heitir á ensku: Spontaneous
pneumothorax in Iceland with
special reference to the Idiopathic
Type. A clinical and epidemiolog-
ical investigation.
Ritgerðin fjallar um rannsóknir
á svonefndum spontaneous
pneumothorax íslandi og nær hún
yfir tímabilið frá upphafi 19. aldar
og út árið 1974.
Aðalrannsóknirnar beinast þó
að tímabilinu 1950—1974, og meg-
intilgangurinn var að kanna „idjo-
pathic spontaneous pneumothor-
ax“ frá klínisku og einnig epid-
emiologisku sjónarmiði, þ.e. með
tilliti til byrjunareinkenna og
gangs, dreifingar í sambandi við
upphaf einkenna, búsetu, aldurs,
kyns og umhverfisaðstæðna.
Pneumothorax er það nefrit,
þegar loft safnast fyrir í brjóst-
holi, og í þessu sambandi verður
það vegna þess, að gat kemur á
yfirborð lungans vegna sjúklegra
breytinga af af ýmsum orsökum.
Lekur þá loft út í brjóstholið og
þrýstir viðkomandi lunga saman,
en það verður þannig meira eða
minna óstarfhæft. Jón flokkar
spontaneous pneumothorax (SP)
niður í tvo meginflokka, sem á
ensku kallast annars vegar
secondary spontaneous pneu-
mothorax (SSP) og kemur fyrir
hjá fólki með þekkta eða greini-
lega lungnasjúkdóma — þar undir
flokkast fjöldi lungnasjúkdóma
alls óskylds uppruna — og hins
vegar idiopathic spontaneous
pneumothorax (ISO), sem kemur
fyrir hjá að því er virðist frísku
fólki með enga þekkta eða grein-
anlega lungnasjúkdóma.
Rannsóknin leiddi í ljós, að sögn
Jóns að fyrsta tilfelli SP er frá
árinu 1922, og var þar um að ræða
berklasjúkling, og á tímabilinu
1920—1949 voru lungnaberklar
langalgengasta orsök SP, en
1950—1974 kemur lungnaþemba
fram sem næst algengasta orsök,
og síðan aðrar mun sjaldgæfari
orsakir eins og m.a. krabbamein í
lungum. Lang algengasta tegundin
af SP er þó ISP, sem kemur fram
hjá ungu, að öðru leyti frísku fólki
og þessi tegund pneumothorax er
meginviðfangsefni rannsóknar-
innar.
Vaxandi tíðni
Samtals eru ISP tilfellin 70 á
þessu tímabili, en hið fyrsta
kemur fram 1948. Rannsóknir
leiða m.a. í ljós, að marktæk
aukning hefur orðið á tíðni
(incidence) nýrra tilfella síðustu
fimm ár rannsóknartímabilsins og
er þetta að hiuta álitið stafa af
aukinni heilbrigðisþjónustu og þar
með bættri aðstöðu til greiningar
á sjúkdómnum, og einnig vegna
aukinnar tóbaksneyzlu, en 90%
þessara sjúklinga voru tóbaks-
neytendur. 80% sjúklinganna voru
karlmenn. Flestir voru á aldrinum
16—29 ára.
Fleiri tilfelli koma fyrir á
kaldari tíma ársins en yfir sumar-
tímann, og flestir fá fyrstu
einkenni á morgnana, en aðalein-
kenni voru verkir í brjóstholi og
mæði.
Næstum fimmti hver sjúklingur
fékk ISP oftar en einu sinni og þá
venjulega sömu megin í brjósthol,
og í langflestum tilvikum komu
einkennin aftur fram innan eins
árs. Lengsti tími milli endurkomu
ISP hjá sama einstaklingi voru
hálft ár, en flest tilfelli hjá sama
einstaklingi voru fimm.
Ættgengi
Langalgengasti fylgikvilli ISP
var dálítil vökvamyndun í brjóst-
holinu, en alvarlegir fylgikvillar
voru mun sjaldgæfari, að því er
Jón upplýsir.
í flestum tilvikum fékkst full-
nægjandi árangur með því að setja
slöngu inn í brjóstholið og soga út
loftið og halda lunganu útþöndu,
þar til er loftlekinn frá því hætti,
en í 19 tilfellum var skurðaðgerð
framkvæmd. Við skurðaðgerð kom
í ljós, að hjá næstum öllum þeirra
sjúklinga var á yfirborði lungans
blaðra, sem komið hafði gat á og
út um það síðan lekið loft inn í
brjóstholið.
Um orsakir þessarar blöðru-
myndunar er ekki vitað, og er því
m.a. haldið fram, að hér sé um
meðfæddar blöðrur að ræða. Það
sem styður þá tilgátu er, að ISP
hefur komið fyrir hjá fleiri en
einum í sömu ætt.
Sjúklingar
háir og grannir
Athuganir á líkamsbyggingu
þessa hóps leiddi í ljós, að rúmlega
70% hafði svokallaða astheniska
líkamsbyggingu, og karlmennirnir
voru yfirleitt hærri og grennri en
sambærilegur hópur karla úr
íslenzka þjóðfélaginu, og ennfrem-
Jón G. Hallgrímsson ver doktorsritgerð sína í Hátíðasal Háskóla
íslands. Til hægri sitja aðalandmælandi Tryggvi Ásmundsson. læknir‘
og andmælandi Hrafn Tulinius, prófessor. Doktorsvörninni stjórnaði
Vfkingur H. Arnórsson læknir, sem situr lengst til hægri.