Morgunblaðið - 21.12.1979, Blaðsíða 1

Föstudagur
21. desember
Bls. 33—64
Úr
nýrri
bók
Solzhenitsyns
Frjáls í fyrsta sinn —
orðlaus í fyrsta sinn.
Með Heinrich Böll fyrir
framan hús hans í
Langenbroich.
Á vori komanda kemur út nýtt bindi ævisögu Alexanders Solzhenitsyns, Eikin og kálfurinn.
Bókin er framhald^sjálfsævisögu Nóbelsskáldsins, sem hefur verið í útlegð utan Sovétríkjanna
undanfarin sex ár. Áður hafði hann verið í útlegð innan landamæra ríkisins í þrjú ár, og þar áður í
fangabúðum í átta ár. Hann var fyrst^ handtekinn í febrúar 1945. Sekt hans var í því fólgin að
gagnrýna Stalín í bréfi til vinar síns. Árið 1957 taldi valdstjórnin hann hafa tekið sönsum og hóf
hann þá kennslu í gagnfræðaskóla. Skömmu síðar fóru bækur hans að koma út á Vesturlöndum —
Dagur í lífi Ivans Denisovitsj, Krabbadeildin, í innsta hring — sem allar vöktu mikla athygli, ekki
sízt í innsta hring, en fyrir það verk fékk hann Nóbelsverðlaun árið 1970. Eftir það gerðu yfirvöld
honum lífið leitt, svo ekki sé meira sagt. og fór ástandið stöðugt versnandi, unz þeir atburðir áttu
sér stað, sem segir frá í útdrætti þeim úr Eikinni og kálfinum, sem hér birtist. Bókakaflinn birtist í
nóvember-blaði Life.
Solzhenitsyn og eiginkona hans höfðu þegar hér er komið sögu lengi búist við því að hann yrði
handtekinn þá og þegar. Spurningin var raunverulega ekki hvort svo mundi fara, heldur hvenær.
KGB barði að dyrum að heimili hjónanna í Moskvu. Hann var fluttur í Lefortovo-fangelsið, sakaður
um landráð, stungið í klefa með tveimur ungmennum og hafður þar um nóttina. Með tilvísun til
fyrri daga talar Solzhenitsyn um sig sem „Zek gamla“ en zek þýðir fangi. Frásögnin hefst að
morgni fyrsta dagsins í Lefortevo:

. wí m i
VI ■BL.L í ** \ 7 W Í r.

EIKIN OG KÁLFURINN
„Þeir koma til að sækja mig.
Þeir leiða mig út. Sælir að sinni!
Ég snar í snúningum, bjóst við því
að við ættum að fara nokkurn
spöl. Ekki aldeilis — við förum
sömu leið fyrir hornið, framhjá
læknastofunni og erum komnir til
Komarovs höfuðsmanna (fangels-
isstjórinn) og annars höfuðmanns.
Ég fer með þeim inn í herbergið
þar sem ég var ákærður fyrir
landráð í gær — nú er það að vísu
vel upplýst því að þetta er drunga-
legur dagur. Við skrifborð gær-
dagsins er Malyarov gærdagsins,
já, Malyarov, lítið umfram Malya-
rov. Hvers vegna ætli þeir hafi þá
erið að láta mig klæða mig uppá?
Enn einu sinni bíður mín sami
stóllinn í miðju herberginu. Enn
einu sinni taka yfirforingjarnir
sér sæti á bak við mig. Ef ég
skyldi taka upp á því að fljúga á
Malyarov.
Með sterkum rómi gærdagsins
fer hann að lesa, ber hvert orð
fram mjög skýrt., með sömu yfir-
drifnu áherzlunni: „Forsætisnefnd
Æðsta ráðsins hefur ákveðið ...“
Þessi fáu orð nægja. Hitt hlusta
ég á með öðru eyranu, svona til að
vera alveg viss.
Hversu oft hafa þeir ekki breytt
um aðferð síðustu 18 tímana, létt
byrði mína og þyngt á víxl. Reyna
fyrst að sliga mig, síðan að veiða
mig í gildruna. Ég er feginn þegar
ég geri mér grein fyrir því, að ég
er ekkert að missa jafnvægið. Ég
sligaðist ekki í gær, og ég skal ekki
ganga í gildruna í dag.
Svo þeir höfðu ekki áhuga á að
ræða við mig. Þeir vissu allt
sjálfir. En þú, sem allt veizt, hvers
vegna eru þá eldflaugar þínar,
vélvætt fótgöngulið, KGB-útsend-
ararnir þínir, ofbeldis- og
skemmdarvargarnir, — hvers
vegna er þetta allt á undanhaldi?
Eða er það kannski ekki á undan-
haldi? Kálfurinn stangaði eikina
— vonlaust uppátæki, hlýtur að
vera. Eikin féll ekki — en er hún
ekki aðeins að byrja að láta
undan? Kálfurinn lætur ekki á
sjá, jafnvel hornin eru heil. Hann
þeytist að vísu frá eikinni — og
guð má vita hvert hann á eftir að
þeytast.
En sekúndurnar fljúga. Ég verð
að hugsa skýrt.
„Ég get ekki farið nema í fylgd
með fjölskyldu minni. Ég verð að
fara heim til fjölskyldunnar
núna.“
Malyarov stendur á fætur, í
svörtum fötunum, sem hann er í
við sérstök tækifæri, og skyrtu,
sem er hvítari en mín. Hann
gengur yfir gólfið líkt og leikari
fram á mitt sviðið, reigir höfuðið
og segir:
„Fjölskyldan kemur á eftir þér.“
„Við verðum öll samferða."
„Það er ekki hægt.“
Það var og. Rekinn úr landi —
með allt öðrum hætti en mig hafði
nokkurn tíma órað fyrir. Ég hug-
leiddi þetta og gerði mér ljóst
fyrir þá var þetta eina leiðin til að
losna við mig í flýti.
„En hvaða tryggingu hef ég?“
„Hver ætti svo sem að vilja stía
ykkur í sundur?"
Rétt. Viðbrögðin yrðu harka-
legri en þið gætuð staðizt.
„Fyrst svo er þá verð ég...“
Þeir láta mann ekki hafa sekúndu-
frið til að hugsa, einhvers staðar
hlýtur manni að yfirsjást. Hjá
þeim er alltaf sama sagan. „Eg
þarf að leggja fram skriflega
yfirlýsingu."
Hvers vegna ég sagði þessi orð
veit ég ekki enn þann dag í dag.
Skrifleg yfirlýsing frá mér hefði
ekkert að segja ef þeim mislíkaði
hún. Þetta var ekki annað en
bragð gamals zeks, sem var að
reyna að vinna tíma.
Malyarov hugsaði sig um. „Til
Manntals- og vegabréfsráðuneyt-
isins? Allt í lagi, þér er heimilt að
skrifa."
„Ég á ekkert erindi við Mann-
tals- og vegabréfsráðuneytið. Það
er Podgorny, sem skrifar undir
úrskurðinn. Það er til hans, sem
ég þarf að skrifa."
Hann hugsaði sig enn um.
Kallaði mig svo að skrifborðinu og
benti mér að setjast við annan
endann. Rétti mér bréfsefni.
Ég skrifa og skrifa. Nöfn fjöl-
skyldumeðlimanna, fæðingardaga
og ár. Hvers vegna ég er að þessu
veit ég ekki. (Einhverjum hafði
orðið á í messunni. Þeir höfðu
óttazt að ég færi að brjóta glugga,
en í staðinn sat ég nú hinn
rólegasti og skrifaði umsókn
mína). Hvað gat ég látið mér detta
í hug annað?
„Ég get ekki farið með flugvél."
„Af hverju ekki?“
„Heilsan má ekki við því.“
Hann er alvarlegur í bragði,
situr grafkyrr. (Þetta er í rauninni
hernaðaraðgerð. Kannski hann
eigi von á medalíu). Kinkaði hann
bara kolli? Jæja, hann munar þá
ekki um að hugsa um þetta líka.
Hefði ég haft ráðrúm til að
íhuga aðeins málið, hefði ég gert
mér grein fyrir því að þeir gátu
ekki hætt á það að senda mig með
lest. Hvað með hugsanlegar mót-
mælaaðgerðir á leiðinni eða aðrar
óæskilegar uppákomur?
Aftur í klefanum. Af yfirlögðu
ráði var ég með hendur fyrir aftan
bak. Það veitti mér sjálfstraust.
Ljósið var slökkt þegar ég kom
inn. Sól í hádegisstað. Þeir spara
rafmagnið milli 12 og 1. Guð minn
góður hvílík svækja og dauði í
andrúmsloftinu á þessum stað.
Samt varð ég sífellt léttari í spori.
Ég rétt tyllti niður fótunum. Ég
sveif, flaug upp úr þessari gröf. I
morgun hafði ég verið búinn að
sætta mig við að eiga ekki nema
tvo mánuði eftir ólifaða, og það
sem meira er — tveir mánuðir í
stöðugum yfirheyrslum ef frátalin
væru hlé í refsiklefanum. Og nú —
allt í einu var ég ekki lengur
veikur. Ég var ekki sekur um
neitt. Ég var hvorki á leiðinni á
skurðarborðið né höggstokkinn.
Ég gat haldið áfram að lifa!
Matartími. Við förum að sækja
matinn. Kálsúpa og haframjöls-
glundur. En það eru ekki þessir
venjulegu diskar sem ég er með í
höndunum — fyrst skil ég þetta
ekki. Strákurinn fer með matinn
sinn að rúminu en ég sezt á stólinn
við borðið. Fæ mér súpuskeið.
Hvað er þetta? Salt hefur aldrei
komið nálægt þessari súpu — hún
er alveg eins og ég vil hafa hana,
eins og þeir gátu aldrei haft hana
í fangelsinu. Þeir hafa greinilega
búið hana til sérstaklega — handa
mér. Ég spændi hana í mig —
hvern dropa. Óneitanlega var
þetta fangelsissúpa, en samt sem
áður ofur venjuleg þunn rússnesk
kálsúpa, ekki gamalt skólp. Þá var
komið að haframjölinu. Algjör-
lega bragðlaust, en samt! Miðað
við Ljubjanka var skammturinn
fimmfaldur, og þar að auki miklu
næringarríkari en þar hafði nokk-
urn tíma þekkzt.
í sögu minni „Desemberlaus
desembersinni" er ungum Rússa
rænt í Evrópu og gerir hann sér
grein fyrir því að harðneskjulegt
ættlandið er að taka á móti honum
þegar hann sér haframjölsglundr-
ið, sem hermennirnir fá að borða á
flugvellinum í Berlín.
A sama hátt kvaddi ég Rúss-
landi í þessum graut, þessum
Lefortovo-graut, síðustu máltíð-
inni minni á rússneskri grund.
Mér gafst ekki tími til að ljúka
við grautinn áður en lykillinn
ískraði í skránni. Mér var vísað á
dyr. Þó hámaði ég grautinn í mig,
SJÁ NÆSTU SÍÐU