Morgunblaðið - 21.12.1979, Síða 2

34
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 21. DESEMBER 1979
upp til agna. Brauðið lagði ég á
hilluna. Hver skyldi næst legga til
atlögu við það? Smábita tróð ég í
jakkavasann, það var aldrei að
vita nema ég þyrfti á honum að
halda áður en ég væri kominn út
að þessum fjarlæga vestræna
sjóndeildarhring! Ég tók í hönd
piltsins, óskaði honum alls góðs,
og var farinn. Þrátt fyrir allt
hafði mér ekki unnizt tími til að
ræta um alla ganga í Lefortovo. A
vissum stað vöruðu þeir mig í
hvert einasta skipti við því að reka
mig upp undir.
í móttökubúrinu var mér afhent
úrið mitt og krossinn sem ég
kvittaði fyrir. Höfuðsmaðurinn
var ekki sáttur við bunguna á
vasanum. Ég sýndi honum brauð-
ið. Hann hikaði, en lét það svo eiga
sig.
Lengri bið. Lymskulegi fangels-
isstjórinn í Lefortovo kom til að
drepa með mér tímann. Hann var
ekkert að reyna að gera sig
merkilegan með því hvað hann
væri hátt settur að þessu sinni.
Hann virtist reyndar forvitinn um
mig, — það var eins og hann réði
ekki við þessa forvitni. í hans
augum var ég kannski dularfullt,
óútskýranlegt fyrirbæri, sem var í
andstöðu við venjuleg náttúrulög-
mál — eins og einhvers konar
stjörnuhrap. Hann reyndi jafnvel
að brosa vingjarnlega til mín.
Hann hallaði undir flatt og
grandskoðaði mig.
„I hvaða herskóla varstu?"
„Leningrad. Númer þrjú.“
„Ég var í númer tvö. Við höfum
verið þarna um líkt leyti?‘
Mér fannst þetta líka kynlegt. Á
sama tíma höfðum við verið að
hlaupa þarna um með galtór a
maga í foringjaþjálfum, og látið
okkur dreyma um krosslögðu
byssurnar á krögunum okkar. En
nú var hann kominn með
MVD-merkið í staðinn.
„Ja hér ... Við börðumst saman
— og nú ert þú kominn hinum
megin við vegartálmann."
Oj, þetta andstyggðar lenín-
trotskýiska hræsniskjaftæði. Veg-
artálmar — munnangur þriggja
kynslóða. I þeirra huga er heimur-
inn fullur af virkisveggjum. Þeir
mega ekki einu sinni sjá út-
sprungna rós. í sjálfu sér er allt í
lagi með vegartálma, en það er
eins og allir hægindastólarnir hafi
verið dregnir hringinn og settir
ykkar megin. Okkar megin er
verið með hendur fyrir aftan bak.
Við förum út. Enn einu sinni er
búið að byrgja hluta fangelsis-
garðsins. Énn einu sinni er mér
troðið í baksætið milli tveggja
þeirra. Og hér er sami leiðsögu-
maðurinn sem kom með mér að
heiman í gær — sama húfan, sami
kraginn ... hef ég annars ekki séð
hann einhvern tíma áður? Auli get
ég verið. Þetta er vinur minn,
læknirinn! Sá sem ég sá í gær og
aftur um leið og ég vaknaði í
morgun. Hefði ég haft hjá mér
augun þá hefði ég gert mér grein
fyrir því að læknirinn var fastur
förunautur minn frá því að ég
gekk inn í anddyrið, skrefi á eftir
mér með skjalatöskuna. Þeir ætl-
uðu að hugsa vel um mig.
Hliðið hábölvaða var opnað upp
á gátt og við vorum á bak og burt.
Tveir bílar, fjórir í hinum líka —
enn einu sinni fórum við átta
saman. Ég ræskti mig aftur, í
tilraunaskyni — og þeir virtust
kvíðafullir.
Þetta var á öðrum degi í hláku.
Slabb var á strætunum og bílarnir
jusu þvi hver yfir annan. Framhjá
Kúrsk-stöðinni. Framhjá þremur
stöðvum. Við tókum beygju — og
beygðum aftur — héldum áfram
inn á Leningrad-breiðgötu, og inn
á Hvítrússastöðina — en þangað
hafði ég komið þegar ég var
handtekinn í Evrópu og fluttur til
Moskvu. Nei, enn var farið fram-
hjá. Áfram eftir skítugu krapi
breiðgötunnar, inn í skítugt gleði-
laust síðdegið — það hlaut að vera
Sheremetevo.
„Ég get ekki farið fljúgandi,"
sagði ég við lækninn.
Hann sneri sér við og svaraði,
mjög mannlegri röddu, lausri við
fangelsistón: „Það er of seint að
breyta því. Flugvélin bíður."
Solzhenitsyn heldur áfram að
segja söguna. Hann lýsir flugferð-
inni, samskiptum sínum við
KGB-mennina, sem fylgdu honum,
viðbrögðum læknisins, sem stirðn-
aði þegar Solzhenitzyn, af eðli-
legum og mannlegum áhuga á
einstaklingi, sem hafði sýnt hon-
um óvænta vinsemd og hlýju
spurði hann nafns. Fanginn veit
ekkert hvert leiðin liggur. Ut um
gluggann virðir hann fyrir sér
fjöll og fljót, sem hann reynir
árangurslaust að átta sig á. Flug-
vélin fer að lækka sig. Hann
greinir stóra borg. Hann heldur
helzt að það sé Vín, en mörg og
stór iðjuver benda til þess að sú
tilgáta sé ekki rétt. Vélin lendir.
Henni er ekið upp að stöðvarbygg-
ingunni. Frankfurt-am-Main.
Fjöldi einkennisklæddra manna
kemur í ljós, en hann þekkir ekki
einkennisbúninginn, svo hann veit
ekki- með vissu hvort það er
lögreglan.
Þegar hreyflarnir hafa verið
stöðvaðir verður írafár um borð.
Sumir fylgdarmennirnir væflast
um, hinir sitja áfram yfir fangan-
um eins og gammar. Enginn veit
eftir hverju er beðið. Loftið er
lævi blandið.
Síðan segir:
„Allt í einu heyrðist sagt hárri,
rámri röddu í hátalarann: „Setjið
á hann hattinn, færið hann í
frakkann og komið honum út.“
Einmitt það sem ég hafði óttazt.
Svona skipanir er aðeins hægt að
gefa varðandi fanga. Rétt, í hljóði
er ég að rifja upp nokkrar þýzkar
setningar. Ég fer sjálfur í frakk-
ann og set sjálfur upp hattinn. það
er þó alltaf munur að það skuli
ekki vera bundið utan um mann
eins og hvern annan böggul. Við
útgöngudyrnar, á móts við flug-
stjórnarklefann, gengur einn úr
fylgdarliðinu allt í einu í veg fyrir
mig, stendur augliti til auglitis,
bringa nemur við bringu. Hann
stingur að mér fimm pappírsseðl-
um — 500 þýzk mörk.
Ég hef nú aldrei...! Ég er hvort
sem er ennþá zek, svo það er bezt
að ég taki við því. Ég þáði brauðið
þeirra og súpuna, var það ekki?
... Samt er ég með látalæti.
„Mætti ég spyrja, hverjum
skulda ég þessa peninga?"
„Þú skuldar engum, skuldar
þetta engum...“
Hann var horfinn áður en ég gat
virt hann almennilega fyrir mér.
Engin fyrirstaða. KGB-menn-
irnir víkja, flugmaðurinn kominn
út.
„Haltu áfrarn," er sagt.
Ég held áfram. Niður stigann.
Hvar eru félagarnir tveir, til að
loka mig inni? Ég geng nokkur
skref. Get ekki að mér gert að líta
við. Þeir eru ekki að koma!
Myrkraöflin urðu eftir í flugvél-
inni, hvert eitt og einasta.
Enginn annar elti mig. Það voru
tvö farþegarými, en ég var eini
farþeginn.
Nú er bezt að gá hvar maður
stígur niður fæti til að hrasa ekki.
En ég hvarfla augunum líka fram
á við. Hundruð manna standa í
stórum hring, greinilega í kring-
um gæzlusvæðið. Fólkið klappar,
tekur myndir, snýr handföngum á
kvikmyndavélum. Hefur það átt
von á mér? Það hlýtur að vera, en
ég hafði ekki búizt við því að tekið
yrði á móti mér. (Ég hafði stein-
gleymt því að ekki er hægt að
flytja mann í land án þess að
samþykki stjórnvalda þar sé fyrir
hendi. Samkvæmt kommúnískum
umgengnisvenjum þarf engan að
spyrja. Enginn var til dæmis
spurður hvort við mættum lenda í
Prag aðfaranótt 21. ágúst).
Við stigann stendur brosandi
maður, sem réttir mér höndina og
segir á allgóðri rússnesku:
„Ég heiti Peter Dingens, og er
hér á vegum utanríkisráðuneytis
Sambandslýðveldisins."
Kona gengur fram og réttir mér
blómvönd.
5.05. Moskvu-tími. Nákvæmlega
24 stundir síðan þeir ruddust inn í
íbúðina mína, tróðust þar hver um
annan þveran og neituðu að gefa
mér ráðrúm til að tygja mig...
Enginn dagur ætti að vera svo
þrunginn.
En nú fara í hönd aðrir 24
tímar, sem verða ekki síður við-
burðaríkir. Mér er ekið frá flug-
vellinum í lögreglubíl. Við förum
út um neyðarhlið. Viðstaddir
leggja til að við förum heim til
Böll, og þegar við erum komnir út
á þjóðveginn fara þeir að ræða um
hið nýja líf mitt. Það er hafið.
Við brunum áfram með 120 km
hraða, en annar lögreglubíll ekur
fram úr okkur og gefur okkur
vísbendingu um að aka út að
vegarbrún. Ungur, rauðhærður
maður stekkur út og afhendir mér
risastóran blómvönd „frá inn-
anríkisráðherra Norður-Rín og
Vestfalen. Ráðherrann gerir ráð
fyrir því að þetta sé í fyrsta sinn
sem yður berast blóm frá inn-
anríkisráðherra".
Það má nú segja! Svo sannar-
lega! Frá okkar innanríkisráð-
herra gat ég búizt við handjárn-
um. Þeir höfðu jafnvel meinað
mér að hafa fjölskylduna með
mér.
Um kvöldið var rétt svo að við
komumst leiðar okkar í litla þorp-
inu hans Böll fyrir bílum blaða-
manna, sem biðu í þröngum stræt-
unum. Við flúðum inn í húsið
undan ljósglömpum myndavéla,
og heyrðum háreysti frá blaða-
mönnunum langt fram á kvöld og
aftur í býtið næsta morgun.
Heinrich blessaður lét vinnu sína
sitja á hakanum til að geta sýnt
mér sem allra mesta gestrisni. Úm
morguninn var mér sagt að ég
kæmist ekki hjá því að fara út
fyrir. Ég ætti ekki að neita
ljósmyndurunum um það sem þeir
vildu fá, mætti ekki neita að segja
eitthvað.
Segja hvað? Alla ævi hafði ég
þjáðst af því að það var engin leið
að segja sannleikann. Alla ævi
hafði ég verið að reyna að ryðja
mér veg að opnu svæði þar sem ég
gæti sagt sannleikann í heyranda
hljóði. Nú var ég loks frjáls, —
frjáls eins og ég hafði aldrei áður
verið. Engin öxi hékk yfir mér,
tugum hljóðnema á vegum mestu
fréttastofnana heims var haldið
upp að vörum mér. Segðu eitthvað!
Það náði auðvitað engri átt að
segja ekki neitt. Nú gat ég gefið
hinar kjarnmestu yfirlýsingar.
Þær mundu berast hátt og vítt, til
endimarka jarðar... En eitthvað
innra með mér var brostið. Ástæð-
an var kannski sú að umskiptin
voru svo snögg, ég hafði ekki haft
tíma til að átta mig á því hvernig
mér raunverulega leið, hvað þá að
ég hefði getað undirbúið ræðu.
Þetta var að sumu leyti skýringin.
En það var líka eitthvað annað.
Allt í einu fannst mér að ég sviki
sjálfan mig ef ég færi að ryðja úr
mér aðdróttunum úr fjarlægð, ef
ég færi að taka til máls þar sem
allir segja hug sinn, þar sem allir
mega, að segja hug sinn. Orðin
komu af sjálfum sér:
„Ég sagði alveg nóg þegar ég var
í Sovétríkjunum. Nú ætla ég að
þegja um hríð.“
Nú, þegar ég lít til baka, er ég
þeirrar skoðunar að ég hafi gert
rétt, að eðlisávísunin hafi ekki
brugðizt mér. (Þegar fjölskylda
mín kom svo til Zurich iðuðu
blaðamenn enn í skinninu og vildu
fá að heyra eitthvað frá mér. Þeir
héldu að nú mundi ég láta eitthvað
flakka. En það fór á sömu lund,
ekkert var sagt. Ég hafði enga
yfirlýsingu fram að færa).
„Nú ætla ég að þegja um hríð“
— auðvitað átti ég við það að ég
ætlaði að þegja smástund fyrir
framan hljóðnemana, en frá
fyrstu stundu, frá fyrstu mínút-
unni í Evrópu hef ég litið á dvöl
mína þar sem tímabil, sem þjónaði
tilgangi. Loks var ég laus við allt
það sem hélt aftur af mér. í 27 ár
hafði ég skrifað fyrir skrifborð-
skúffuna, og hvað mikið sem þú
birtir í fjarlægð þá getur það
aldrei orðið eins og það á að vera.
Það er fyrst nú, sem ég hef
tækifæri til að vinna sómasam-
lega fyrir fjölskyldu. Fyrir mér
var og er aðalatriðið þetta: „Ég er
laus úr Lefortovo og áreiðanlega
dauðanum líka til þess að ég geti
gefið út bækurnar mínar.
(Þýð. — Á.R.)
Guðbergur Bergsson:
SAGA AF MANNI SEM FÉKK
FLUGU í HÖFUÐIÐ
140 bls. Helgafell 1979.
TÓMAS Jónsson metsölubók á
þrettán ára afmæli. Þrettán ár eru
talsverður hluti af ævi eins rithöf-
undar. Bókum Guðbergs hefur
fjölgað með árunum. Engin síðari
bóka hans hefur þó dregið að sér
endurnýjaða athygli. Þær hafa
allar þegið ljóma sinn af Tómasi
Jónssyni. Saga sú, sem hann
sendir frá sér nú, færi ekki langt
ef hún væri ekki eftir hinn
viðurkennda Guðberg. Svo mikil
eldflaug getur ein bók verið að
hún skjóti höfundi sínum á loft
þar sem hann svífur öruggur;
hrapar ekki þaðan í frá, hvað sem
hann tekur sér fyrir hendur.
Þetta forspjalí boðar ekki að ég
ætli endilega að telja þessa bók
lélega eða ósamboðna sínum
ágæta höfundi, síður en svo. Hvað-
eina er hins vegar afstætt. Og sé
hún borin saman við bækur þær
sem Guðbergur sendi frá sér fyrir
tíu til þrettán árum stenst hún
laklega samanburðinn. Saga af
manni sem fékk flugu í höfuðið —
nafnið er langt. En sagan er í raun
og veru stutt: Skáld rembist við að
skrifa en gengur illa. Þá fær hann
Bókmenntlr
eftir ERLEND
JÓNSSON
flugu í höfuðið og setur hana í búr.
Seinna sleppir hann flugunni úr
búrinu. Þá kemur fugl. »Hann elti
fluguna og át hana.« Næst kemur
köttur sem »gleypti sólskríkjuna á
augabragði«. Þá kemur hundur
sem rennir niður kettinum. Loks
kemur ljón sem étur hundinn.
Þetta er ekki ævintýri eða furðu-
saga nema í þykjustunni heldur
dæmisaga. Skáldið gengur »dul-
búinn með huliðshjálm« eins og
stendur á einum stað í bókinni.
Guðbergur lýsir hér starfi og
streði rithöfundar á nokkuð svo
grátbroslegan hátt. Silfurhestur-
inn og rithöfundasambandið og
sitthvað annað, sem rithöfundar
muna gerla en annað fólk lætur
sig litlu varða, er þarna í sjónmáli.
Einnig gagnrýnendur. Guðbergur
er snillingur að herma eftir alls
konar stíl og eiga ritdómarar að
minnsta kosti eina sneið af því
tagi í þessari bók. Hér eru líka alls
konar athugasemdir rithöfundi
viðkomandi eins og »að aðeins sá
rithöfundur sem er fyrirlitinn
framan af ævi verður frægur á
miðjum aldri, en upphafinn í elli«.
Allt er þetta blanda af afkáraskap
og heilögum sannleika.
Rithöfundurinn Andri Andra-
son er sífellt að hugleiða hvernig
hann geti öðlast frægð og viður-
kenning, hvernig hann eigi að ná
til þeirra sem máli skipta: »Ég
stíla ekki lengur upp á það að ég
fái ljóðeyra árlega. Og ég gef skít í
gullgogginn. Ég vil heldur fá í
verðlaun ærlegt hrossatað en
hann. Þó má það vera úr silfur-
hesti.«
Að verða fremstur, mestur,
skrifa betur en aðrir — er það sem
rithöfundur keppir eftir; komast á
toppinn. En slíku fylgja þungar
áhyggjur og nagandi efi: »Skáldið
gat aldrei verið fullkomlega ör-
Guðbergur Bergsson
uggur um að ekki væri til önnur
fluga en hans, þótt ritdómarar
teldu eflaust að bitastæðari fluga
væri ekki til í búri skálds. I því
voru þeir á einu máli.«
Svona hugsanir sækja að rithöf-
undinum Andra Andrasyni. En
kona hans skiptir líka verulegu
máli í sögunni. Kvenpersónur
Guðbergs eru flestar af svipuðum
toga spunnar — og þó. Hver og ein
er í rauninni margræð. Flest, sem
Guðbergur hefur skrifað ísmeygi-
legast og mergjaðast, leggur hann
í munn kvenpersónum. Þær eru
hafðar sem eins konar ljóskastar-
ar sem lýsa upp aðaldrættina í
svipmóti karlpersónanna. Þeir eru
oft í einhvers konar hraksmánar-
legri varnarstöðu, vesalingarnir.
En hvað er annars persóna?
Er unnt að tala um persónur í
þessari sögur til að mynda? Eru
þær ekki fremur leikbrúður höf-
undarins en lifandi fólk?
Sterka hlið Guðbergs er hversu
hann er næmur á fínu blæbrigðin
í mannlífinu, minnugur á smáatr-
iði og óendanlega fundvís á neyð-
arlegar likingar — fremur en
honum sé lagið að skapa raun-
verulegar persónur sem lesandinn
skynjar sem slíkar og þreifar á.
Að mínum dómi er hann samt
prýðilega fyndinn höfundur. En
fyndni hans er mús sem læðist.
Hún skírskotar gjarnan til ein-
hverra sértækra aðstæðna, ein-
hvers sem ekki liggur í augum
uppi, einhvers sem krefst þekk-
ingar á tilteknum forsendum. Ein-
kum sýnist mér þess konar þekk-
ing nauðsynleg þegar lesnar eru
síðari bækur Guðbergs sem hafa
ekki aðeins orðið minni að blað-
síðutali heldur líka slappari að
tilþrifum. Hér með er ekki verið
að telja þessa bók hæpinn
skáldskap (það þykist ég raunar
vera búinn að taka nógu rækilega
fram) nema í samanburði við það
sem Guðbergur hefur skrifað til-
þrifamest: Tómas Jónsson met-
sölubók og Ástir samlyndra hjóna.
Hér vantar ekki kunnáttuna, held-
ur kveikjuna, neistann.
Þó hugkvæmni Guðbergs sé eins
og náma sem aldrei þverr tryggir
það ekki neina sífellda endurnýj-
un, þvert á móti getur skáldið
fyrir bragðið leyft sér að fara
aftur og aftur með sama stefið en
— með nýjum og nýjum blæbrigð-
um. Slíkt er í ætt við sjónhverfing
og er list út af fyrir sig. Eða
íþrótt.
Ég er viss um að rithöfundar og
aðrir sem þekkja til ritstarfa og
málefna rithöfunda í þessu landi
munu hafa gaman af að lesa þessa
sögu. Hæfileiki Guðbergs til að
segja dæmisögu og draga upp
afstæðar skopmyndir af hinum og
öðrum fyrirbærum í samtíðinni er
samur við sig. Ýmsir munu sjá
vanda sínum brugðið hér fyrir
sjónir — í furðuljósi að vísu. Hitt
er svo annað mál að heyri maður
nafn Guðbergs á hann ósjálfrátt
von á einhverju stóru, einhverju
meira en þessu. Og smeykur er ég
um að þessi saga muni fara fyrir
ofan garð og neðan hjá þeim sem
eru alls ókunnugir þess konar
skáld- og mannlífi sem Guðbergur
setur hér á svið með sínu tákn-
ræna dýrasafni.
Ljón og fluga