Morgunblaðið - 21.12.1979, Blaðsíða 13

FOSTUDAGUR 21. DESEMBER 1979 45
Skagafjörður
á fyrri öld
Jón Espólín, Einar Bjarnason:
SAGA FRÁ SKAGFIRÐINGUM
1685 - 1847
Fjórða hindi.
Iðunn
Reykjavik 1979.
Hér með lýkur útgáfu á Skag-
firðingasögu Jóns Espólíns og
Einars Bjarnasonar undir umsjá
þeirra, Kristmundar Bjarnasonar,
Hannesar Péturssonar og Ög-
mundar Helgasonar. Fyrrum álitu
sumir að Gísli Konráðsson hefði
samið hluta þessarar Sögu frá
Skagfirðingum. Hannes kveður í
eftirmála »fullvíst, að Einar
Bjarnason er meðhöfundur Espó-
líns að Sögu frá Skagfirðingum, en
ekki Gísli Konráðsson. Á hinn
bóginn er vel skiljanlegt, að orð
legðist á um hlutdeild Gísla í
skráningu sögunnar, svo afkasta-
mikill og nafnkenndur sagnritari
sem hann var og handgenginn
Jóni Espólín.«
Þetta bindi hefst um 1840 og
tekur til áratugsins sem þá fór í
hönd. Með hliðsjón af ritunartím-
anum er þetta því æði mikil
samtímasaga, enda oft því líkast
sem blaðamaður sé að segja frá
atburðum líðandi stundar. Auðvit-
að kemur hér við sögu mikill fjöldi
karla og kvenna en af öllum þeim
sem verulegar sögur fara af segir
líkast til einna gerst frá Sölva
Helgasyni: »Flakkaði hann í æsku
um Skagafjörð og var mjög bald-
inn.... Hann var gáfaður sæmi-
lega og heldur laginn til að skrifa
og æfði það mjög.« Minnst er á
hinn fræga reisupassa Sölva:
»Stóð efst á bréfinu nafn Sölva, og
að hann væri gull- og silfursmiður
og hárskerari, er færi um land að
skoða eldgjósandi fjöll, kletta og
standberg, gjár og gljúfur, ár og
fossa, vötn og skóga, heiðar og dali
og hvaðeina, og var til tínt
margt.« Ýmsa mun Sölvi hafa
blekkt með reisupassa sínum en að
Huines Pétursson
lokum »dæmdi hæstiréttur honum
hýðingu mikla. Var hann þar eftir
fluttur til Skagafjarðar, og flakk-
aði hann þar og gambraði svo
mikið af vísdómi sínum, að enginn
hafði áður þvílíkt heyrt.«
Nokkuð mun hjátrú hafa verið
tekin að sjatna á ritunartíma
þessarar bókár, en ekki úr sög-
unni. Til að mynda segir um konu
eina að hún »gekk til smiðju, greip
þar kníf bitlítinn og skar sig á
háls og inn í bein og hafði þegar
bana.« En svo er talin ástæða til
að taka fram að »ekki þóttu
reimleikar verða eftir hana.«
Vel mun hafa árað um þetta
leyti, enda mun því almennt trúað
að árferði sé að jafnaði betra
fyrripart hverrar aldar. »Gras-
vöxtur var í betra lagi um sumarið
og nýting góð og veturinn bezti
allt fram að nýári. Voru oftast
þíður og jörð rauð,« segir t.d. um
ariö 1844.
Einn kaflinn heitir Frá bind-
indisfélagi. Þar er meðal annars
getið um Bindindisfélag Vestur-
heimsmanna. Þaðan eru sagðar
þær fréttir að »nokkrum árum
eftir síðastliðin aldamót tóku
menn að taka eftir því í Vestur-
álfu, að þorri sakamanna var
hneigður til brennivíns og ann-
arra áfengra drykkja og að mörg
illvirki voru unnin í drykkjuskap.«
Þá er þess getið að Benedikt
Vigfússon prófastur á Hólum hafi
stofnað bindindisfélag með bænd-
um í sókn sinni. Hér erum við að
nálgast ártal pereatsins í
Reykjavík sem spannst einmitt út
af stofnun bindindisfélags, að
minnsta kosti í orði kveðnu.
Gaman væri að bera saman mál
og stíl þessarar sögu og samsvar-
andi rita sem tekin eru saman nú
á dögum, t.d. ýmissa héraðasagna
sem margar hafa séð dagsins ljós
á undanförnum árum. Kæmi þá
vafalaust í ljós margvíslegur mun-
ur. Um daglegt talmál á fyrri
Bðkmenntir
eftir ERLEND
JÓNSSON
hluta nítjándu aldar vitum við því
miður lítið. Ritað mál frá þeim
tíma segir okkur ekki alla sögu um
það, jafnvel ekki setningar sem þó
eru hafðar eftir fólki.
Saga þessi er sögð í annáls-
formi, en segja má að það væri hér
hinn algengasti háttur á söguritun
í fjórar, fimm aldir — aldirnar
sem fóru til ónýtis af þjóðaræv-
inni. Þó þess konar sagnfræði
virðist nú þurr og leiðigjörn hafði
hún þann stóra kost með sér að
atburðirnir voru raktir í réttri
tímaröð, ella værum við nú litlu
nær um það hvenær hvaðeina
gerðist.
Umsjón þessarar útgáfu hefur
kostað mikla vinnu svo ekki sé
meira sagt. Til dæmis fyllir
nafnaskráin ein fimmtíu og tvær
blaðsíður. Skýringar og viðaukar
taka líka mikið rúm. Þetta rit þarf
að vera tiltækt á hverju bókasafni,
smáu sem stóru.
Dætur Reykjavíkur
Þórunn Elfa Magnúsdóttir:
VORIÐ HLÆR
(Dætur Reykjavíkur).
208 bls. Fjölvaútgáfa. Rvík, 1979.
SVO langt er síðan ég las þessa
sögu í frumútgáfu að hún stóð mér
orðið óljóst fyrir hugskotssjónum
þegar önnur útgáfa barst í hend-
ur. Gleymskan hefur þann kost
með sér að hægt er að lesa bókina
eins og maður sé að sjá hana í
fyrsta skipti og meta hana sam-
kvæmt því.
Ég man svo langt að Þórunn
Elfa var gjarnan nefnd í sömu
Þórunn Elfa Magnúsdóttir
andrá og Guðmundur Daníelsson
og Ólafur Jóh. Sigurðsson. Dætur
Reykjavíkur voru á sínum tíma
verulega umtalað skáldverk.
Síðar tóku ýmsir vindar að
blása kringum nafn skáldkonunn-
ar, flestir svalir. Einn taldi
skáldskap hennar óalandi. Síðan
komu aðrir og höfðu þetta hver
eftir öðrum. Og þar með fauk
tilvonandi viðurkenning skáldkon-
unnar út í veðrið.
Ekki ætla ég að freista þess að
færa Þórunni Elfu aftur það sem
frá henni var tekið. Það stæði
öðrum nær, t.d. hinum vígreifu
valkyrjum jafnréttis sem mjög
veifa framlagi kvenna til bók-
menntanna. Því staðreynd er
að Þórunn Elfa var með hinum
fyrstu til að boða þess konar
jafnrétti í bókum sínum — stund-
um beint, en einnig að sjálfsögðu
með því sem hún hefur sjálf lagt
til íslenskra bókmennta.
Dætur Reykjavíkur er vel skrif-
að skáldverk og lýsir einkar ná-
kvæmlega þeim hugblæ sem sveif
hér yfir vötnunum á fjórða áratug
aldarinnar. Þetta var á frumskeiði
borgalífs í landinu, ærslafull
stemmning lá í loftinu, tískan
mátti sín mikils, lífskjörin voru
afarmisjöfn svo ekki sé meira
sagt, þannig að framtíð ungrar
stúlku var virt sem töluvert happ-
drætti. Hún varð að treysta á alla
sína eiginleika — að fegurðinni
ekki undanskilinni!
Þetta voru tímar drossíunnar,
silkisokkanna og þéringanna.
Riddaralegir gullhamrar munu þá
hafa verið vel þegnir:
» — Hvað sem smábrögðum
líður, svona til að undirstrika, þá
eruð þér mjög falleg stúlka. Þér
hljótið að geta gert yður vonir um
fyrstu verðlaun í Theófanisam-
keppninni.«
Þrátt fyrir svona skrautlegar
umbúðir komst kjarninn oftast til
skila, fólk sagði meining sína,
einnig þær dætur Reykjavíkur
sem þá settu svip á borgina. Þær
áttu um tvo kosti að velja: að
giftast sem var skárri kosturinn
og að pipra sem var lakari kostur-
inn. En fengi einhver þeirra þá
flugu í höfuðið að stefna eftir
einhverri annarri og ókvenlegri
lífsleið, t.d. að verða rithöfundur,
var vart annað hægt en hrista
höfuðið og vona að þess konar
hugarórar eltust af henni.
Þegar Dætur Reykjavíkur komu
út á fjórða tugnum var efnið
splunkunýtt. Nú er það orðið
gamalt. Ný útgáfa verður því lesin
og metin út frá öðru sjónarhorni.
Þórunn Elfa var kornung þegar
hún sendi frá sér þessa bók. Hún
var strax talin efnilegur ungur
rithöfundur — og það með réttu.
Því er meira en verðugt að bókin
skuli nú endurútgefin. Hún lýsir
veröld sem var.
Myndir Sigrúnar Eldjárn lýsa
vel gömlu fatatískunni. En and-
litsdrættirnir á ungu stúlkunum
minna lítt á stemninguna frá
gleimortímabilinu fyrir stríð.
Bökmenntlr
eftir ERLEND
JÓNSSON
Sumir versla dýrt —
aörir versla hjá okkur
Okkar verö eru ekki tilboð
^ heldur árangur af
j hagstæðum innkaupum
Gæðakaffið
frá Merrild
Merrild 103, Java & Mokka blanda millibrennt.
Merrild 104, Java & Mokkablanda dökkbrennt.
Merrild 304, Java & Mokkablanda gæðakaffi.
Tivoli kaffið vinsæla.
ítalska kaffið:
LavAzza Buona Festa
LavAzza Qualita Blu
LavAzza qualita Rose
Onko Mocca hollenska kaffið.
Van Nelle SUPRA
hollenska kaffið.
Emmes
Veisluterta
á iólaverði:
Aðeins kr. 2.750,-