Morgunblaðið - 12.02.1980, Síða 18
1 g MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 12. FEBRÚAR 1980
Sjálfstæðismenn og flokkur þeirra eru meira í sviðsljósinu nú en hin
nýmyndaða ríkisstjórn. Ástæðan fyrir þessum áhuga á Sjálfstæðis-
flokknum er augljós. Menn gera sér grein fyrir því, að með aðferð sinni
við stjórnarmyndunina braut Gunnar Thoroddsen flokksreglur sjálf-
stæðismanna. Andstæðingarnir bíða eftir því að geta skemmt sér yfir
eftirleiknum, og þeir fjölmiðlamenn og dagblöð, sem þrífast á pólitískri
óáran, lifa í voninni um dýrðardaga og gera sitt til að vonin rætist.
Kjósendur Sjálfstæðisflokksins og almennir flokksmenn hafa ekki enn
áttað sig á öllum atburðum og bíða úrslita milli vonar og ótta.
Á sunnudaginn komu sjálfstæðismenn saman í fiokksráði sínu til að
taka afstöðu til starfsaðferða við stjórnarmyndunina og málefnasamn-
ings ríkisstjórnarinnar. Áður höfðu tvær aðrar helstu valdastofnanir
flokksins, þingflokkur og miðstjórn, harmað málsmeðferðina og
þingflokkurinn lýst andstöðu sinni við málefnasamninginn.
A flokksráðsfundinum stóðu menn frammi fyrir orðnum hlut. Þessi
stofnun, sem samkvæmt skipulagsreglum Sjálfstæðisflokksins á að taka
ákvörðun um aðild flokksins að ríkisstjórn með öðrum flokkum, hafði
verið sniðgengin og hundsuð af varaformanni flokksins. Rökin voru þau,
að sómi Alþingis, þjóðarheill og samviska einstakra þingmanna hefði
boðið þeim að hafa viðhorf eigin flokksbræðra, kjósenda sinna, að engu.
Á fundinum komst einn ræðumanna svo að orði: Ef það er sniðugt að
þingmenn brjóti lög og reglur flokksins, ef það er sniðugt meðal
almennra kjósenda Sjálfstæðisflokksins, að menn komist eftir slíkum
leiðum til æðstu valda, þá finnst mér ekki lengur sniðugt aö vera
sjálfstæðismaður.
Flokksráðsfundurinn var hlaðinn þeirri kyngimögnuðu spennu, sem
aðeins ríkir á sögulegum stundum. Hann stóð í rúmar tólf klukkustund-
ir, ekki vegna þess að hart var deilt heldur vegna hins, að mönnum lá
mikið á hjarta og vildu, að allir þættir mála kæmu fram. Þeir þingmenn,
sem skipa meirihluta þingflokks sjálfstæðismanna, stóðu á fætur hver á
eftir öðrum og lýstu því fyrir samflokksmönnum sínum, hvernig þeir
hefðu verið blekktir og formanni flokksins gert ókleift að sinna skyldum
sínum við stjórnarmyndun vegna athafna varaformanns Sjálfstæðis-
flokksins á bak við tjöldin. I máli annarra kom fram, að öll framvinda
mála síðustu daga hafi í fyrstu vakið hjá þeim undrun, síðan reiði og
loks hryggð. Og hún ríkti á þessum fundi, því að mönnum þótti flokkur
sinn hafa verið illa leikinn af fámennum hópi þingmanna.
Varaformaður Sjálfstæðisflokksins, Gunnar Thoroddsen, sagðist ekki
láta flokksklíkur segja sér fyrir verkum. Hlutskipti sitt væri að bjarga
sóma Alþingis. Hann yrði ekki stöðvaður í því ætlunarverki sínu, þótt
mönnum væri þröngvað til andstöðu við það af Geir Hallgrímssyni,
formanni Sjálfstæðisflokksins. Geir Hallgrímsson sagðist ekki bera
eigin hag fyrir brjósti, þegar hann mótmælti þessum vinnubrögðum,
heldur hag Sjálfstæöisflokksins. Höfuðmáli skipti fyrir Sjálfstæðis-
flokkinn, að menn gætu treyst því í viðræðum við formann hans, að
hann hefði samningsumboð fyrir flokksins hönd. Undan þessu trausti
hefði varaformaðurinn markvisst grafið,. Staðfest væri af Steingrími
Hermannssyni í viðtali við Tímann, að Gunnar Thoroddsen hefði átt allt
frumkvæði að áþreifingum um stjórnarmyndunina. Á flokksráðsfundin-
um lýstu menn stuðningi við formann sinn með yfirgnæfandi meirihluta.
Hljóti formaðurinn vantraust er Sjálfstæðisflokkurinn rjúkandi rúst,
sagði einn ræðumanna.
Um málefnasamning hinnar nýju stjórnar verður ekki farið mörgum
orðum að þessu sinni. Gagnrýni hefur forsætisráðherra þegar svarað
margsinnis á þann veg, að ekki sé rétt að einblína svo mjög á orðin í
stefnuskránni heldur líta til verkanna, framkvæmdin skipti mestu.
Engu síður ræddu flokksráðsmenn ítarlega einstök efnisákvæði
yfirlýsingarinnar. Á það var bent, að yrði sú leið farin, sem boðuð
virðist, að þrengd verði í áföngum heimild til verðhækkana án tillits til
kostnaðar atvinnufyrirtækja, hefði aldrei verið gerð meiri atlaga að
atvinnurekstrinum. Þá kom fram, að stjórnarstefnan einkenndist af
hreinni aukningu ríkisútgjalda og ríkisumsvifa. Hún skapaði auk þess
engan grundvöll til þess að vinna bug á verðbólgu.
I lok fundarins rúmlega tvö um nóttina var sú tillaga Geirs
Hallgrímssonar samþykkt með 103 atkvæðum gegn 29, og voru 9
atkvæðaseðlar auðir, þar sem lýst var yfir samstöðu með miðstjórn og
þingflokki um afstöðuna til stjórnarmyndunar Gunnars Thoroddsens og
jafnframt lýst yfir andstöðu Sjálfstæðisflokksins við ríkisstjórnina og
málefnasamning hennar.
Samhljóða samþykktu flokksráðsmenn þá tillögu Geirs Hallgrímsson-
ar, þar sem lögð er áhersla á að samstaða sjálfstæðismanna um land allt
sé meginforsenda fyrir framgangi sjálfstæðisstefnunnar og hvatt er til
einingar og trúnaðar við flokkinn til heilla landi og lýð.
Flokksráðsfundurinn einkenndist af hreinskiptnum umræðum. Engar
hugmyndir komu fram um refsiaðgerðir gegn þeim, sem virt hafa
flokkslög að vettugi. Þingmenn verða sjálfir að gera það upp við sig
hvort þeir yfirgefa flokk sinn eða ekki. Sáttahönd sú, sem Geir
Hallgrímsson hefur rétt fram, er enn til taks. Vona verður að aftur grói
um heilt og þær gjár, sem myndast hafa, haldi ekki áfram að gliðna.
Útgefandi hf. Árvakur, Reykjavík.
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Ritst jórnarfulltrúi Þorbjörn Guðmundsson.
Fréttastjóri Björn Jóhannsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Ritstjórr, og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar: Aðalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Skeifunni 19, sími 83033. Áskriftargjald 4.500,00 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 230
kr. eintakið.
Helgi
Hálfdanarson:
Ómál og
íslenzk tunga
Ég verð að játa, að ég hef verið
á báðum áttum, hvort ég eigi að
svara síðari orðsendingu Magn-
úsar Kjartanssonar í Morgun-
blaðinu í gær. Mér sýnist um-
ræðan ætla að verða helzttil
fáfengileg vonum fyrr. Hins veg-
ar þætti mér ekki meir en svo
kurteislegt við ágætan andmæl-
anda minn að hlaupast á brott
við svo búið. Og ekki er því að
neita, ýmislegt ber okkur á milli.
Magnús notaði í fyrri grein
sinni orðið „reglingsmenn“ á
næsta óljósan hátt. Hann hyggst
bæta úr því með því að vitna í
orðabók Menningarsjóðs um
merkingu orðsins „reglingur“.
En það kemur fyrir lítið, þegar
eftir sem áður er óljóst, hverjir
það eru, sem hann kallar regl-
ingsmenn, og hvers vegna ég er
einn þeirra. Er það kannski
vegna þess að ég vil ekki leggja
grundvallar-reglur íslenzkrar
tungu fyrir róða? Ég verð að
segja sem er, ég trúi því ekki, að
Magnús Kjartansson vilji það
sjálfur. En mig furðar á því, að
hann skuli vitna í brezkar mál-
reglur sem íslenzka fyrirmynd.
Hann andmælir því, að „rangt
mál“ sé að tala til eins manns í
fleirtölu, enda segi Bretar „How
do you do, John“. Nú heyrist æ
oftar sagt sem svo: „Mikill fjöldi
manna voru þar að verki.“ Þetta
kalla ég rangt íslenzkt mál, enda
þótt þar sé fylgt enskri mál-
reglu; eða öllu heldur: þetta er
röng íslenzka vegna þess að
fylgt er enskri reglu, sem er
önnur en sú íslenzka regla sem
við á. Þetta kallar Magnús
Kjartansson „málfræðiröksemd,
ekki skynsamlegt mat“; hann um
það.
Ég sagðist hafa haldið því
fram, að íslenzk tunga ætti ekki
að laga sig að breyttum tímum
með því að breytast, heldur með
því einu að vaxa. Þetta kveðst
Magnús ekki skilja, því að vöxt-
ur sé sú breyting tilverunnar,
sem algengust sé. Þarna vitnaði
ég í greinarkorn, sem ég skaut í
blað hér um árið. Sá skilsmunur,
sem ég gerði þar á breytingum
málsins og vexti þess, þótti mér
svo sjálfsagður, að ekki yrði út
úr snúið, þótt niður félli. Þar
komst ég svo að orði: „En gegn
breytingum málsins, öðrum en
vexti þess, þarf að sporna með
öllum raðum." (Morgunbl. 5.3.
1974). Af framhaldi ummæla
minna nú hlaut að verða ljóst
hvað ég fór, hafi einhverjum
reynzt það torskilið.
Magnúsi Kjartanssyni þykir
orð á því hafandi, að megnið af
orðaforða nútímamanna var
landnámsmönnum ókunnugt og
mikið af tungutaki þeirra gleymt
nú. Það sem hér skiptir máli, er
ekki það, hvort landnámsmenn
renndu grun í umtalsefni og
málfar niðja sinna eftir nokkrar
aldir, heldur hitt, að þeir sem nú
lifa, skilji sem mest af því sem
varðveitzt hefur af máli fyrri
alda. Að sjálfsögðu hljótum vér
að una því að hafa glatað úr
málinu því sem komst ekki á
bækur og gat ekki lifað án þess.
Um framburð gegnir sérstöku
máli. Magnús telur að við Snorri
Sturluson gætum ekki talað
saman, þó svo ég veitti honum
áheyrn; svo ólíkur yrði fram-
burður okkar, að báðir stæðu
klumsa. Þetta er víst býsna
algengur misskilningur. Því fer
nefnilega fjarri, að framburður
stæði okkur til lengdar fyrir
skilningi í samræðum. Enda þótt
þær breytingar, sem orðið hafa á
hljóðkerfi, séu umtalsverðar,
telja fræðimenn, að þær gætu
ekki valdið mun á framburði,
sem meiri væri en lítils háttar
mállýzku-munur. Svo við Snorri
kæmumst býsna fljótt upp á
lagið að þrasa um menn og
málefni, gætum jafnvel skegg-
rætt um þann slæga bölva-smið
af kyni Éárbauta, sem Sturlu-
niðjar á atómöld nefna Verð-
bólgudraug, engu síður en um
norska pólitík á dögum Hákonar
og Skúla. Raunar skiptir fram-
burður manna fyrr á öldum
næsta litlu máli, blátt áfram
vegna þess að miðils-tækni er
ábótavant.
Hins vegar bendir Magnús
ágætlega á það sem mestu varð-
ar; hann segir: “Leiðin til þess að
tryggja það að þjóðin geti notið
Snorra er að prenta ritverk hans
í búningi sem hæfir nútíma-
rnönnum." Þessu er ég alveg
sammála, svo langt sem það
nær. Vér megum fagna því, að
íslenzk tunga hefur ekki breytzt
meira en svo, að nútíma Islend-
ingar geta notið allra íslenzkra
rita frá upphafi vega, þegar
réttilega er að útgáfu staðið.
Hitt er svo annað mál, að vér
getum ekki vænzt þess, að svo
haldist framvegis, án þess tung-
an sé með ráðum og dáð vernduð
fyrir breytingum, öðrum en
vexti.
Það hefur lengi verið mín
skoðun, að kappkosta beri að
halda talmáli og ritmáli í sem
allra nánastri samfylgd; að í því
skyni sé lögð í skólum rækt við
samræmdan kennslu-framburð,
sem taki mið af nútíma-staf-
setningu (sunnlenzkt hv, norð-
lenzkt harðmæli), svo að þetta
tvennt, framburður og stafsetn-
ing, auðveldi og varðveiti hvað
annað að sínu leyti.
I kenningu minni um mál-
vernd þykist Magnús Kjartans-
son finna keim af sjónarmiðum
hreintungumanna, „en þeir töldu
og telja að ekkert orð sé tækt í
íslenska tungu nema það eigi sér
norrænan uppruna", segir hann.
Því miður heldur Magnús hér
uppteknum hætti og hefur á
orðum mínum alger endaskipti.
Fordæming mín á tökuorðum,
þ.e. orðum af erlendum uppruna,
hljóðaði á þá leið, að „orðaforð-
inn eigi sífellt að aukast ...
ýmist með tökuorðum eða nýyrð-
um, helzt með hvorutveggja". —
Ég skal með ánægju karpa við
Magnús vin minn Kjartansson
lengur en til vors; en þá verð ég
að fara þess á leit, að hapn hætti
að kalla mig andstæðing minna
eigin kenninga.
En viti menn! þarna skýrist að
nokkru, hverja Magnús kallar
reglingsmenn; þar í flokki eru
bannfærendur tökuorða. Um þá
segir hann: „Ég held að fáir
menn hafi verið óþarfari
íslenskri málþróun en þeir regl-
ingsmenn". Síðan virðist þó slá í
baksegl um reglinginn, þegar
hann telur það þeirra sök, að
menn tíni út úr sér „ómál sem er
ekki í neinum tengslum við
meginreglur íslenskrar tungu."
Einhverjum kynni að þykja mál
til komið að spyrja, hvort mál-
reglur eigi eftir allt saman að
teljast þarfar eða af hinu illa;
ellegar hverjar og hverjar ekki,
og þá hvers vegna og hvers
vegna ekki. Sú spurning verður
enn brýnni, þegar Magnús ræðir
um nauðsyn tökuorða og telur að
„eina vitlega aðferðin hafi verið
sú að hagnýta alþjóðleg orð sem
mest, en fella þau að öllum
meginreglum íslensks tungu-
taks.“ Þarna virðist.að vísu mín
kenning vera komin á stúfana,
að öðru leyti en því, að þetta sé
„eina vitlega aðferðin". Ljóst
ætti að vera hvert stefndi, ef svo
væri. Hitt er alkunna, að sægur
ágætra tökuorða hefur prýtt
íslenzkt mál allt frá upphafi
ritaldar, orð sem engum dytti í
hug að kalla annað en rammís-
lenzk.
I greinarlok víkur Magnús
Kjartansson enn að „véringum".
Hann segir að ég virðist ímynda
mér, „að forsetar íslands véri sig
af málfræðilegum áhuga á fornri
fleirtölumynd“. Síðan segir
hann: „Þetta er fráleitur mis-
skilningur." Og enn er það
Magnús Kjartansson sjálfur sem
misskilur. Ég hef aldrei minnzt
á það einu orði, að neinn forseti
„véri sig“; enda var það einmitt
sú málbeiting, sem ég kallaði
rangt mál. Þegar ég minntist á
„forseta vorn“, var ljóst að ég
átti við núverandi forseta
íslands; og ég hef aldrei oröið
þess var, að hann „véri sig“, þó
að hann hins vegar noti þessa
réftu fleirtölu á réttan íslenzkan
hátt. Og að tala um „forna“
fleirtölumynd er villandi og þess
vegna rangt.
Magnús segir, að fyrsti forset-
inn hafi verið „látinn véra sig til
þess að sanna að hann stæði
Kristjáni lOda danakóngi fylli-
lega á sporði, en sá kallaði sig
„vi“ á dönsku.“ Ég get ekkert um
það sagt, hvernig fyrsti forset-
inn tók til orða, því ég man það
ekki. En fróðlegt þætti mér að
sjá staðfestingu þess, að íslenzk-
ur forseti hafi sagt „Vér Sveinn
Björnsson" til storkunar Dana-
konungi. Og hverjir hefðu „látið“
hann gera það? Ef til vill
reglingsmenn og tökuorðahatar-
ar? Kannski ég?
Að síðustu klykkir Magnús út
með því, að „véringar" biskups-
ins yfir íslandi séu einnig „er-
lend máláhrif", „útlenskuskotið
tungutak". Og þá gengur fram af
mér. Ber að skilja svo, að sá
mikli málsnillingur, sem nú
skipar æðsta embætti þjóðkirkj-
unnar, hafi einhverntíma sagt
„vér“ um sjálfan sig einan? Eða
er hitt heldur, að sá maður hafi
talað útlenzkuskotið mál, sem
sagði: „Það mun verða satt, er
vér slítum í sundur lögin, að vér
munum slíta og friðinn"?
Sú meinloka, að þá farnist
þjóðinni bezt, ef allt sé látið reka
á reiðanum um þróun tungunn-
ar, hefur nú um sinn reynt að
ryðja sér til rúms með töluverðri
frekju. Um þessi síðustu skrif
Magnúsar Kjartanssonar þykir
mér það furðulegast, að þar skuli
slíkri firru haldið fram af
manni, sem sjálfur kann hin
beztu tök á íslenzku máli.
9. febrúar 1980.