Morgunblaðið - 06.08.1981, Side 15

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 6. ÁGÚST 1981
15
Nokkur kveðjuorð frá tíomlum
félögum í Haukum.
Það þóttu eigi nein sérstök
tíðindi þegar nokkrir drengir á
fermingaraldri allir innan KFUM
komu saman í húsi þess félags og
stofnuðu íþróttafélag 12. apríl
1931. Þó er það svo að þessi tiltekt
hinna 13 drengja varð upphaf að
öðru stærra og mótaði stórt spor i
íþróttamálum Hafnarfjarðar, svo
sem öllum var ljóst þegar félag
þetta „Knattspyrnufélagið Hauk-
ar“ minntist 50 ára afmælis síns í
maí mánuði síðast liðnum.
Á meðal stofnenda Hauka var
Magnús Kjartansson, sem var í
reynd meira en stofnandi, þar sem
heimili hans og foreldra hans
Kjartans Ólafssonar bæjarfull-
trúa og Sigrúnar Guðmundsdóttur
varð einnig heimili hinna ungu
HAUKA þar sem þeir áttu sitt
athvarf og höfðu sína félagslegu
aðstöðu. Hana áttu þeir líka í húsi
KFUM að því ógleymdu að hinn
mæti maður Kjartan Ólafsson var
ekki einungis góðvinur heldur og
einnig ráðgjafi Haukanna þeirra
fyrstu ár og reyndar lengur. Þótt
iðkun íþrótta væri að sjálfsögðu
aðalmarkmiðið í starfi hins unga
félags, þá voru viðfangsefnin fleiri
og beindust þá einkum að því að
vinna að bættum skilyrðum til
íþróttaiðkana og auka áhuga
Hafnfirðinga fyrir íþróttum. I því
starfi var hlutur Magnúsar stór,
eldlegur áhugi hans leiddi til þess
að innan Hauka var gefið út
handskrifað blað „íþrótta-
pilturinn" sem látið var berast
milli félaga.
Á árinu 1934 réðust Haukar í
blaðaútgáfu og gáfu út prentað
blað er nefnt var Haukur, var það
borið út og dreift ókeypis í hvert
hús í Hafnarfirði.
Magnús Kjartansson var í rit-
nefnd þess blaðs og skrifaði í það
margar greinar um íþróttamál,
var hann þá yngstur þeirra er í
blaðið skrifuðu, sem voru þó allir
innan tvítugsaldurs.
Þá var hlutur Magnúsar mikill í
því stórræði er Haukarnir réðust í
að efna til almenns borgarafundar
í Hafnarfirði þar sem rædd voru
skilyrði til íþróttaiðkana og nauð-
synlegar úrbætur.
Til þessa borgarafundar var
sérstaklega boðið bæjarfulltrúum,
skólastjórum og kennurum.
í troðfullum gamla bæjarþing-
salnum gerðu hinir ungu menn
grein fyrir áhugamálum sínum,
skiptust á skoðunum við bæjar-
fulltrúa og fleiri og þótti hlutur
þeirra góður.
Fullyrða má að borgarafundur
þessi hafi haft strax mikil áhrif á
framvindu íþróttamála og reyndar
lengi á eftir. Um nokkurra ára
skeið var starfrækt málfundadeild
í Haukum, þar var Magnús mjög
virkur, flutti framsöguerindi og
tók þátt í umræðum sem oftast
voru mjög líflegar.
Þessi málfundastarfsemi Hauka
var ungum mönnum góður félags-
málaskóli.
Margt og mikið meira mætti hér
fram taka um bernskuár Hauka
og þátt Magnúsar Kjartanssonar,
því minningarnar hlaðast upp nú
þegar Magnús er kvaddur hinstu
kveðju, en hér skal staðar numið,
en undirstrikað að brautryðjenda-
starf hans mun seint verða full-
þakkað.
Fyrir hönd gamalla félaga í
Haukum þakka ég Magnúsi Kjart-
anssyni samfylgdina og óska hon-
um góðrar ferðar yfir og handan
móðunnar miklu.
Hermann Guðmundsson
Þegar Magnús Kjartansson varð
ráðherra heilbrigðis- og trygg-
ingamála sumarið 1971, var hann
þegar orðinn þjóðkunnur maður
sem ritstjóri og alþingismaður af
skrifum sínum og ræðum.
Hann hafði því er hann tók við
ráðherrastarfi gífurlega mikla
stjórnmálalega og þjóðfélagslega
þekkingu og reynslu og hafði mjög
ákveðnar skoðanir um uppbygg-
ingu og þróun félagslegrar og
heilbrigðislegrar þjónustu, sem
hann hafði áður sett fram í ræðu
og riti.
Atvikin höguðu því svo að per-
sónulega höfðum við Magnús
Kjartansson ekki sést fyrr en
hann kom sem húsbóndi í heil-
brigðisráðuneytið, en frá fyrstu
byrjun tókst milli okkar samvinna
og samstarf, sem ekki bar skugga
á í ráðherratíð hans, og vináttu-
tengsl, sem héldust æ síðan.
Þegar Magnús Kjartansson varð
heilbrigðisráðherra, var heilbrigð-
is- og tryggingamálaráðuneytið
ekki orðið eins árs og því í mótun
en það var stofnað með breytingu
á lögum um stjórnarráð Islands,
sem gildi tóku 1. janúar 1970.
Það kom því, með vissum hætti,
í hlut okkar Magnúsar sameigin-
lega að móta vinnutilhögun og
starf ráðuneytisins og taka af-
stöðu til þess á hvaða þætti mála
ætti að leggja höfuðáherslu í hinu
nýja ráðuneyti.
Eitt fyrsta verk Magnúsar eftir
að hann varð heilbrigðis- og
tryggingamálaráðherra var að
hafa forgöngu um að setja bráða-
birgðalög um breytingu á lögum
um almannatryggingar þannig, að
ýmis ákvæði þeirra laga, sem áttu
að taka gildi hinn 1. janúar 1972,
tóku gildi hinn 1. ágúst 1971.
Hér var bæði um að ræða
ákveðnar hækkanir bóta almanna-
trygginga en einnig kom þá til
framkvæmda nýmælið um tekju-
tryggingu, sem haldist hefur í
lögum síðan og orðið æ stærri
þáttur af bótum elli- og örorkulíf-
eyrisþega.
Fyrir 10 árum, þegar Magnús
Kjartansson tók við ráðherra-
starfi í heilbrigðis- og trygginga-
ráðuneyti, voru heilbrigðismál
dreifbýlisins mjög til umræðu og
hafði reynst erfitt um alllangt
skeið að fá heilbrigðisstarfslið til
starfa úti um landið, en þá voru í
gildi hin gömlu læknaskipunarlög,
sem eingöngu gerðu ráð fyrir
fastráðnum læknum til starfa við
almennar lækningar, en engu öðru
heilbrigðisstarfsliði.
Vorið 1971 hafði nefnd, sem
þáverandi heilbrigðis- og trygg-
ingamálaráðherra hafði skipað til
að gera tillögur um úrbætur í
heilbrigðismálum, skilað áliti og
drögum að frumvarpi til laga um
héilbrigðisþjónustu, sem gerði ráð
fyrir mjög breyttu skipulagi heil-
brigðisþjónustu um landið allt.
Það kom í hlut Magnúsar Kjart-
anssonar sem heilbrigðisráðherra
að taka við þessu máli og leiða það
í gegnum Alþingi og árangur þess
starfs voru lög um heilbrigðis-
þjónustu, sem samþykkt voru á
vorþingi 1973 og gildi tóku hinn 1.
janúar 1974.
Segja má að með setningu
þessara laga hafi verið brotið blað
í heilbrigðisþjónustumálum lands-
byggðarinnar sérstaklega, því að
þar er gert ráð fyrir að byggt sé
upp kerfi heilsugæslustöðva um
allt land og gert ráð fyrir stórauk-
inni þjónustu við landsmenn alla á
þessu sviði.
Þetta mál var mikið hjartans
mál Magnúsar og átti hann oft við
ramman reip að draga að koma
fram skoðunum sínum og tillögum
í sambandi við þessa lagasmíð og
varð að lokum að sættast á að
lögin yrðu samþykkt með því
skilyrði, að 2. kafli þeirra um
læknishéruð og stjórnun heil-
brigðismála í héruðum, tæki ekki
gildi fyrr en við síðari ákvörðun
Alþingis.
Magnús leit á setningu laga um
heilbrigðisþjónustu sem hluta
þeirrar byggðastefnu, sem hann
var talsmaður fyrir, og taldi
uppbyggingu heilbrigðisþjónust-
unnar eina meginforsendu þess að
byKgð gæti haldist við og þróast
vítt um landið.
I lögum um heilbrigðisþjónustu
eru fjölmörg nýmæli. Hér vil ég
minnast á eitt sérstaklega, sem
Magnús átti frumkvæði að, en það
var hlutdeild starfsmanna í
stjórnun sjúkrahúsa og heilsu-
gæslustöðva. Um þetta atriði voru
nokkrar deilur þegar málið var til
umræðu á Alþingi en reynslan
hefur sýnt að hér var stigið stórt
skref til þess að reyna að gera
starfsmenn heilbrigðisstofnana
virkari og ábyrgari um stjófn
stofnananna.
Svo sem fyrr sagði þá var á
þeim tíma, sem Magnús tók við
ráðherrastarfi, mjög erfitt að
manna læknishéruð og var margt
gert til þess að hvetja lækna til að
koma til starfa í hinum dreifðu
byggðum landsins.
I ársbyrjun 1973 tók Magnús sér
ferð á hendur til London, Stokk-
hólms og Gautaborgar ásamt for-
manni Læknafélags íslands og
undirrituðum og hélt fundi með
íslenskum læknum, sem dvöldust
á þessum stöðum eða í nánd við
þá.
Tilgangur ferðarinnar var að
ræða við læknana um heilbrigð-
ismál á íslandi, starfsaðstöðu hér
heima, fyrirhugaðar breytingar á
læknaskipun og heilbrigðismálum
og hvetja þá til þess að koma til
starfa á íslandi.
Það er enginn vafi á því að
þessar ferðir höfðu nokkur áhrif í
þá átt að tengja þá lækna, sem
langdvölum höfðu verið erlendis,
við íslenska heilbrigðisþjónustu
að nýju og hafði því þegar fram í
sótti tilætluð áhrif.
Eitt af markmiðum þeirrar rík-
isstjórnar, sem tók við sumarið
1971, var að endurskoða lyfja-
verslunina í landinu og setja
lyfjaverslun og lyfjaframleiðslu í
landinu undir félagslega stjórn.
Magnús Kjartansson skipaði
snemma á starfsferli sínum nefnd
til þess að gera tillögur um
endurskoðun af þessu tagi, en
jafnframt lét hann vinna efnis-
mikla greinargerð um lyfjasölu og
lyfjagerð, sem kom út sem rit
heilbrigðis- og tryggingamála-
ráðuneytisins no. 2/1973.
Frumvörp um breytingar á
fyrirkomulagi lyfjamála lagði
Magnús fram, en þau náðu ekki
fram að ganga á Alþingi.
Af merkum lagafrumvörpum,
sem unnin voru í ráðherratíð
Magnúsar Kjartanssonar, má
nefna lög um vátryggingastarf-
semi, sem samþykkt voru vorið
1973 og tóku gildi 1. janúar 1974.
Að baki þeirri lagasetningu lá
mjög mikil vinna og lögin marka
tímamót í sambandi við starfsemi
tryggingafélaga og ábyrgð þeirra
hér á landi.
Þá má nefna lög um dvalar-
heimili aldraðra, sem gildi tóku
vorið 1973 og voru fyrstu lög um
það efni hér á landi.
Lögin gerðu ráð fyrir skipulegri
uppbyggingu á dvalarheimilum
aídraðra og það var gert ráð fyrir
þátttöku ríkisins í kostnaði við
byggingar, en því miður var þess-
um lagaákvæðum síðar breytt og
þar með minnkaði gildi þeirra.
í ráðherratíð Magnúsar lauk
heildarendurskoðun á lögum um
atvinnuleysistryggingar og ný lög
um atvinnuleysistryggingar öðl-
uðust gildi vorið 1973 og leystu af
hólmi eldri lög hér að lútandi.
Mjög snemma í ráðherratíð
Magnúsar kom í ljós áhugi hans á
mengunarvörnum og má í því
sambandi minna á að jafnframt
því að vera heilbrigðis- og trygg-
ingamálaráðherra var hann iðnað-
arráðherra. Hann hafði mikinn
áhuga á að settar yrðu strangar
reglur um varnir gegn mengun af
völdum eiturefna og hættulegra
efna og setti á laggir nefnd til að
gera tillögur um það hvernig að
því máli skyldi staðið.
Árangur þess nefndarstarfs
varð reglugerð um varnir gegn
mengun af völdum eiturefna og
hættulegra efna, sem tók gildi í
júní 1972.
Ákvæði þessarar reglugerðar
hafa haft gífurlega þýðingu í
sambandi við allt eftirlit með
mengunarmálum og mengunar-
vörnum og hefur þetta sérstaklega
haft þýðingu í sambandi við byrj-
unaruppbyggingu stóriðjufyrir-
tækja hér á landi, en einnig
almennt í sambandi við mengun-
armál.
Þessi reglugerð hefur verið i
gildi óbreytt síðan hún var sett og
hefur komið að tilætluðum notum.
Það mætti að sjálfsögðu æra
óstöðugan að telja upp allar þær
reglur og reglugerðir, sem settar
eru í ráðuneyti, en ég get ekki
látið hjá líða að minnast hér á
eina reglugerð; sem markaði veru-
!eg tímamót og sett var í ráð-
herratíð Magnúsar Kjartansson-
ar, en það var heilbrigðisreglu-
gerð, sem sett var í samræmi við
lög um hollustuhætti og heilbrigð-
iseftirlit og var sú fyrsta sinnar
tegundar, sem gilti fyrir landið
allt ásamt landhelgi og lofthelgi,
áður voru til fjölmargar heilbrigð-
issamþykktir fyrir einstaka kaup-
staði og sveitarfélög. Að sjálf-
sögðu verður að geta þess að að
baki reglugerðasmiða af þessu
tagi liggur löng og mikil vinna og'
ef til vill ræður því stundum
tilviljun, hvaða ráðherra það er,
sem að lokum gefur reglugerðina
út. En þó svo sé, ber þess að
minnast, að sá ráðherra, sem
reglugerðina gefur út, hefur á
lokastigi haft síðasta tækifærið til
þess að gera þær breytingar og
viðbætur, sem hann taldi eðlilegar
og viðeigandi.
Ég vil hér minnast tveggja
kannana, sem Magnús Kjartans-
son kom af stað í sinni ráðherra-
tíð, annað var könnun, sem gerð
var á árinu 1972 á rekstrarhag-
ræðingu í Tryggingastofnun ríkis-
ins og birtist sem rit heilbrigðis-
og tryggingamálaráðuneytisins
nr. 1/1973 en hitt var könnun á
vistunarrýmisþörf heilbrigðis-
stofnana, sem gerð var á árunum
1972 og 1973 og birtist sem rit
heilbrigðis- og tryggingamála-
ráðuneytisins nr. 3/1973.
Síðari könnunin hefur orðið til
viðmiðunar í sambandi við upp-
byggingu sjúkrastofnana hér á
landi og er enn í meginatriðum við
hana stuðst í gambandi við áætl-
anagerð um þörf sjúkrarýmis.
í ráðherratíð Magnúsar Kjart-
anssonar tíðkaðist það að heil-
brigðis- og félagsmálaráðherrar
Norðurlanda hittust annað hvort
ár og bæru saman bækur sínar.
Ráðherrafundur af þessu tagi
var haldinn hér á landi í júlí 1973
og kom það í hlut Magnúsar að
halda framsöguerindi á þessum
ráðherrafundi þar sem rætt var
um framtíðarfyrirkomulag elli-
tryggingarmála.
Þennan fund sóttu allir ráðherr-
ar, sem þá fóru með félagsmál á
Norðurlöndum.
í erindi sínu á þessum fundi
lagði Magnús fyrst og fremst
áherslu á nauðsyn þess að elli-
tryggingarmál á Islandi yrðu sam-
ræmd svipað því sem gerst hefur á
öðrum Norðurlöndum og lagði
áherslu á frekari útfærslu þess
tvöfalda bótakerfis, grunnlífeyris
og tekjutryggingar, sem þá nýlega
hafði verið lögfest hér á landi.
Strax frá upphafi sýndi Magnús
málefnum geðsjúkra mikinn
áhuga.
Hann skipaði tvær nefndir til
undirbúnings bygginga fyrir
geðsjúka, aðra, sem undirbjó
hyggingu vegna áfengissjúklinga
að Vífilsstöðum og er löngu tekin
til starfa, og hina, sem undirbjó
byggingu geðdeildar á Landspít-
ala, en um það mál urðu sem
kunnugt er harðar deilur.
Magnús lifði þó ekki að sjá
geðdeildina í fullri notkun enda
þótt nú sé tæpur áratugur síðan
framkvæmdir hófust.
Ásamt öðrum hafði Magnús
forgöngu um samvinnu mennta-
málaráðuneytis (Háskólans) og
heilbrigðisráðuneytis (Landspit-
ala) um byggingar Landspítala og
læknadeildar á landspítalalóð og
um skipan yfirstjórnar mann-
virkjagerðar á lóðinni, sem enn
hefur umsjón þeirra verkefna.
í ráðherratíð sinni sótti Magnús
Kjartansson tvívegis þing Evrópu-
svæðis Alþjóðaheilbrigðismála-
stofnunarinnar í Kaupmannahöfn
og í Vín og var þá við vígslu
húsakynna svæðisskrifstofunnar í
Kaupmannahöfn og afhenti þar
fyrir íslands hönd stofnuninni
málverk að gjöf.
Ég sagði í upphafi, að þegar
Magnús Kjartansson kom til
starfa i heilbrigðisráðuneytinu,
þekkti ég hann ekki persónulega
og vissi því ekki hvernig háttað
væri vinnubrögðum hans eða
hvaða starfsaðferðir hann hefði
tileinkað sér. Fljótlega komst ég
að raun um að hann vildi helst
haga störfum í ráðuneytinu eins
og hann var vanur af ritstjórn-
arskrifstofunni, það er að láta
ekki bíða til morguns það sem
hægt er að gera í dag og hafa helst
aldrei óafgreiddan skjalabunka á
skrifborði sínu.
Þetta er að sjálfsögðu útilokað
að útfæra til fulls en sé þetta
sjónarmið haft að leiðarljósi, þá
kemst oft meira í verk en annars
og því varð samstarfið við Magnús
bæði ánægjulegt og tilbreytinga-
ríkt.
Vissulega verður að geta þess að
á ráðherraárum Magnúsar hafði
uppbygging heilbrigðismálanna
meiri byr en hún virðist hafa nú
með ráðamönnum og jafnvel með
þjóðinni allri og enginn ræddi á
þeim árum um að of miklu fé væri
eytt til heilbrigðismála eins og æ
oftar heyrist nú til dags.
Meginhluta ráðherratíðar sinn-
ar gekk Magnús Kjartansson ekki
heill til skógar, en við sem unnum
með honum urðum þessa sjaldan
vör og töldum raunar á tímabili að
tekist hefði að yfirbuga sjúkleika
hans.
Svo reyndist þó ekki og afleið-
ingar sjúkdómsáfalla urðu til þess
að hann hætti þingmennsku á
árinu 1978 og átti við mikla
vanheilsu og örorku að stríða
síðustu árin.
Sjúkdómsreynsla Magnúsar
opnaði augu hans betur en áður
hafði verið fyrir því, hve þjóðfé-
lagið hafði lítið sinnt málefnum
öryrkja og síðustu árin var hann
ötull talsmaður hvers konar um-
bótamála í þeirra þágu enda þótt
honum fyndist hægt ganga og
skilningsleysi hinna heilbrigðu
með ólíkindum. Enginn vafi er þó
á því að greinar hans og ræður
hans um málefni öryrkja hafa
vakið ýmsa til umhugsunar um
málefni þessara þegna þjóðfélags-
ins, sem svo oft verða afskiptir og
fá ekki tækifæri til að njóta
hæfileika sinna við nám eða störf.
í þessum fáu orðum, sem ég hef
hér látið frá mér fara, hef ég
eingöngu rætt um starf Magnúsar
Kjartanssonar í heilbrigðis- og
tryggingamálaráðuneytinu þann
tíma, sem hann var þar ráðherra,
en ekki rætt um störf hans að
stjórnmálum, ritstörfum, félags-
málum eða að öðru leyti, því ég
veit að fjölda margir eru til þess
miklu færari og þekkja betur til
en ég.
Ég taldi hins vegar nauðsynlegt
að minna á ráðherratíma hans í
heilbrigðis- og tryggingamála-
ráðuneytinu með þessu móti og
gera grein fyrir því, hvaða þátt
hann átti í uppbyggingu ráðuneyt-
isins.
Ég heimsótti Magnús á sjúkra-
húsið tveim dögum fyrir andlát
hans. Eins og alltaf þegar við
hittumst, þá ræddum við um
okkar sameiginlegu áhugamál, og
þó hann væri helsjúkur ræddi
hann af fullum skilningi um það
nýja verkefni, sem ég hafði fengið,
að gera tiilögur í málefnum aldr-
aðra.
Hann var gagnrýninn á hve
menn einblíndu á uppbyggingu
stofnana fyrir aldraða en vildi í
stað þess koma upp kerfi sem
verkaði hvetjandi á fjölskyldur til
að hafa aldraða á heimilum,
byggja stórfjölskylduna upp að
nýju.
Nú er Magnús Kjartansson
burtsofnaður og ekki tækifæri
framar til að eiga við hann
skoðanaskipti, en eftir lifir minn-
ingin um ánægjuleg samstarfsár
og áratugs viðkynningu.
Við Guðrún sendum Kristrúnu
og fjölskyldunni allri samúðar-
kveðjur og biðjum Guð að styrkja
þau í sorginni, því þau hafa misst
mikið.
Páll Sigurðsson