Morgunblaðið - 19.05.1982, Blaðsíða 10

50 MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 19. MAÍ1982
Þjóðskjalasafii, héraðsbókasöfii,
atvinnusögulegt skjalasafii
eftir Sigfús Hauk
Andrésson skjalavörð
Framtíðaraðsetur
Þjóðskjalasafns
Þann 31. marz sl. birtist grein
eftir mig í Morgunblaðinu, sem ég
nefndi „Hugleiðingar um húsnæð-
ismál Þjóðskjalasafns í tilefni ald-
arafmælis þess“. Þar ræddi ég í
stuttu máli um það áform, að
Þjóðskjalasafn fái allt Safnahúsið
við Hverfisgötu til afnota, er
Landsbókasafn flytur loks í Þjóð-
arbókhlöðuhúsið, sem er enn í
smíðum.
Niðurstaða mín var sú, að
heppilegast væri að öllu saman-
lögðu að Stjórnarráðið fengi í
framtíðinni Safnahúsið til sinna
þarfa, þ.e. sem skjalageymslu;
skrifstofu- og fundahúsnæði. I
staðinn yrði byggt yfir Þjóðskjala-
safnið sem næst Háskólanum, eft-
ir því hvar nægilega hentuga og
rúmgóða lóð væri að fá. Það væri á
allan hátt bezt í sveit sett i nánd
við Þjóðarbókhlöðu, Árnastofnun,
heimspekideild Háskólans o.fl.
menningarstofnanir á þeim slóð-
um. Sjálfsagt þótti t.d. á sínum
tíma að byggja þar yfir Þjóð-
minjasafnið.
Þjóðskjalanefnd
Allar raunhæfar úrbætur í hús-
næðismálum Þjóðskjalasafns hafa
dregizt úr hömlu, eins og upphaf-
legar áætlanir um Þjóðarbókhlöð-
una. Bygging Þjóðarbókhlöðuhúss
hefur nú loksins komizt á veru-
legan rekspöl við það, að núver-
andi ríkisstjórn tók hana beinlínis
inn í málefnasamning sinn. Ber að
sjálfsögðu fyrst og fremst að
þakka það Ingvari Gíslasyni
menntamálaráðherra, sem hefur
ávallt verið mikill áhugamaður
um viðgang menningarmála. Eftir
tilkomu hans í embætti mennta-
málaráðherra er ennfremur loks-
ins tekið að huga í alvöru að
vandamálum Þjóðskjalasafns og
skjalavörzlu almennt, svo sem
með skipun þjóðskjalanefndar á
aldarafmæli safnsins þann 3. apríl
sl.
Auk húsnæðismála Þjóðskjala-
safns og þróunar þess yfirleitt á
þjóðskjalanefnd að fjalla um hlut-
verk héraðsskjalasafna og tengsl
þeirra við þjóðskjalasafn, skipulag
skjalasafna opinberra embætta og
stofnana, girsjun þeirra o.s.frv.
Einnig skal nefndin kanna, hvort
leggja ætti ríkari skyldur en nú er
gert á atvinnufyrirtæki og um-
svifamiklar opinberar stofnanir
um skjalageymd og safnþjónustu í
tengslum við Þjóðskjalasafn.
Þetta eru viðamikil verkefni og
vandasöm, og ætlunin er að ræða
hér dálítið um tvo þessara mála-
flokka. Eru það héraðsskjalasöfn
og það sem ég nefni einu nafni
atvinnusöguleg gögn.
Tilkoma héraösskjalasafna
og hlutverk þeirra
í bók minni „Þjóðskjalasafn ís-
lands — Ágrip af sögu þess og yf-
irlit um heimildasöfn þar“ vitna
ég á einum stað (2. útg., bls. 87) í
bréf frá Jóni Þorkelssyni þjóð-
skjalaverði. Þar segir hann það
vera mark og mið safnsins að
koma saman á einn stað og í eina
heild öllu því, er sé beinlínis und-
irstaða og uppspretta að sögu
landsins.
Svipaðra sjónarmiða gætir í
lögum um Þjóðskjalasafnið frá ár-
inu 1969, sem eru enn í gildi. Þar
segir m.a., að safnið eigi að annast
innheimtu og varðveizlu afhend-
ingarskyldra skjala (eftir gildandi
regiugerð) hjá embættum og
stofnunum rfkisins og safna öðr-
um skráðum heimildum varðandi
sögu þjóðarinnar, þar með ljósrit-
um af slíkum gögnum í erlendum
söfnum.
í þessum lögum eru gögn sveit-
arfélaga ekki beinlínis nefnd.
Stafar það að sjálfsögðu af því, að
komin voru til sögunnar hér-
aðsskjalasöfn samkvæmt lögum
frá 1947 og þar að lútandi reglu-
gerð 1951. Héraðsskjalasöfnum er
aðallega ætlað að taka til varð-
veizlu skjalagögn embætta,
nefnda, stofnana, fyrirtækja og
félaga, sem starfa á vegum hlutað-
eigandi héraðs eða svæðis og eru
kostuð eða styrkt af því. Sem
dæmi skal nefna skjöl bæjar-
stjórna, sýslu-, hrepps-, og
fræðslunefnda, sjúkrasamlaga,
búnaðarfélaga, umgmennafélaga,
lestrarfélaga, bæjar-, sýslu- og
hreppsfyrirtækj a.
Allt eru þetta gögn, sem Þjóð-
skjalasafn átti áður að taka við til
varðveizlu og á enn að gera, þar
sem engin héraðsskjalasöfn eru.
Þá hafa mörg þau héraðsskjala-
söfn, sem stofnuð hafa verið til
þessa, ennfremur safnað ýmsum
einkaskjölum, atvinnusögulegum
gögnum o.fl. Þannig hafa þau orð-
ið til að bjarga alls konar merkum
sögulegum heimildum, sem Þjóð-
skjalasafn hefði að öðrum kosti
átt að bjarga, ef þau hefðu þá ekki
glatazt alveg áður en það gerði
eitthvað í málinu. Vel rekin hér-
aðsskjalasöfn hafa ennfremur
orðið miðstöðvar héraðssögulegra
rannsókna, eins og tilgangurinn
með þeim líka er.
Héraðsskjalasöfnum er
misskipt á landiö
Héraðsskjalasöfn hafa smám
saman verið að komast á laggirn-
ar undanfarna áratugi. Elzt þeirra
er Borgarskjalasafn Reykjavíkur,
stofnað 1948. önnur héraðsskjala-
söfn, talin eftir aldri eru: Hér-
aðsskjalasafn Skagfirðinga á
Sauðárkróki, Héraðsskjalasafn ís-
firðinga og beggja ísafjarðar-
sýslna á Isafirði, Héraðsskjala-
safn Suður-Þingeyinga og Húsa-
víkurkaupstaðar á Húsavík, Hér-
aðsskjalasafn Borgarfjarðar- og
Mýrasýslu í Borgarnesi (án aðild-
ar Akraneskaupstaðar), Héraðs-
skjalasafn Akureyrar og Eyja-
fjarðarsýslu á Ákureyri, Hér-
aðsskjalasafn Austur-Húna-
vatnssýslu á Blönduósi, Hér-
aðsskjalasafn Vestur-Húna-
vatnssýslu á Hvammstanga, Hér-
aðsskjalasafn beggja Múlasýslna
á Egilsstöðum (án aðildar kaup-
staðanna á Austurlandi) og Hér-
aðsskjalasafn Austur-Skafta-
fellssýslu á Hornafirði. Ennfrem-
ur hefur verið stofnað héraðs-
skjalasafn fyrir Dalvíkurkaupstað
og nágrenni á Dalvík, og unnið er
að stofnun héraðsskjalasafns í
Vestmannaeyjum. Eru héraðs-
skjalasöfn því nú um tólf talsins.
Héraðsskjalasöfnum er þannig
nokkuð misskipt á landið. Einna
athyglisverðast er, að þegar
Reykjavík er undantekin, hefur
ekkert slíkt safn enn komizt á fót
hér á suðvesturhorninu og á Suð-
urlandsundirlendinu, þótt víða sé
þar ákjósanleg aðstaða fyrir
hendi. En ekki er unnt að ræða
þetta nánar í þessari stuttu grein.
Fjölga þarf héraðs-
skjalasöfnum og auka
hlutverk þeirra
í grein, sem ég skrifaði um
Þjóðskjalasafnið árið 1968 og birt-
ist þá í 2. hefti tímaritsins Sam-
vinnunnar, benti ég á, að safninu
gæti orðið mikill styrkur að heppi-
lega staðsettum og vel reknum
héraðsskjalasöfnum. Þess vegna
ætti Þjóðskjalasafnið að leitast
Sigfús Haukur Andrésson
í meðfylgjandi grein
bendir höfundur m.a. á,
„að í safnamálum okkar
sé það æskilegast, að
þeir aðilar, sem þurfa í
raun og veru hver á öðr-
um að halda, styðji hver
annan í stað þess að
hver bauki í sínu horni.
Afar mikilvægt sé því,
að söfn séu í nábýli, þar
sem við verður kom-
ið...“
við eftir mætti að stuðla að stofn-
un héraðsskjalasafna á hentugum
stöðum, þar sem þau væri líkleg-
ust til að ná tilgangi sínum.
Ég er ennþá á sömu skoðun, en
vitanlega þarf aukin aðstoð ríkis-
valdsins einnig að koma til. Verði
héraðsskjalasöfnum komið á fót í
öllum landshlutum og kaupstöð-
um, þar sem grundvöllur er fyrir
þau, munu þau bæði létta miklum
byrðum af Þjóðskjalasafninu og
verða til mikils menningarauka á
landsbyggðinni. Athuga ber vendi-
lega, hvort ekki sé rétt að auka
starfssvið þeirra með því að láta
þau t.d. taka við skjalagögnum
sumra ríkisstofnana úti á landi,
svo sem gögnum skóla og heil-
brigðisþjónustu. Skjöl Mennta-
málaráðuneytis, Heilbrigðis- og
tryggingarráðuneytis, fræðslu-
stjóranna og landlæknis ættu að
nægja Þjóðskjalasafni.
Nauðsynlegt er ennfremur, að
héraðsskjalasöfnum verði ásamt
Þjóðskjalasafni falið að hafa hönd
í bagga með skjalavörzlu opin-
berra embætta og stofnana, eigi
hún almennt að komast í viðun-
andi horf.
Auka ber stuðning
ríkisins við
héraaðsskjalasöfn
Rekstrargrundvöllur þeirra hér-
aðsskjalasafna, sem stofnuð hafa
verið til þessa, er eðlilega mjög
misjafn. Að sumum þeirra standa
t.d. fjölmenn og þéttbýl héruð, en
nokkuð fámenn og strjálbýl að
öðrum, og hjá slíku verður vart
komizt. Þótt mörg héraðsskjala-
söfn séu rekin með myndarbrag,
mun starfsemi þeirra almennt
ekki komast á nægilega góðan
rekspöl, nema með auknum bein-
um og óbeinum stuðningi ríkis-
valdsins. Með því fyrrnefnda er
aðallega átt við aukinn fjárhags-
legan stuðning, en með því síðar-
nefnda t.d. það, að hresst verði svo
um munar upp á Þjóðskjalasafnið,
þannig að það rísi undir nafni sínu
og hlutverki sem forystuafl í mál-
efnum skjalasafna.
Þá þarf ennfremur að vinna að
sem nánustum tengslum milli hér-
aðsskjalasafna og annarra safna
úti á landi, svo sem minja-, lista-
og bókasafna, og sameina slík söfn
í menningarmiðstöðvum, þar sem
því verður komið við með góðu
móti. Kannski væri gagnlegt að
koma á laggirnar samstarfsnefnd
milli Þjóðskjalasafns, Þjóðminja-
safns, Listasafns Islands og emb-
ættis bókafulltrúa ríkisins, sem
gæti verið mönnum á landsbyggð-
inni til halds og trausts, i stað
þess að hver sé að bauka í sínu
horni. Hér er alls ekki átt við það,
að Reykjavíkurvaldið eigi að taka
ráðin af heimamönnum, enda
mest undir dugnaði og áhuga
þeirra komið, heldur að menn
reyni að styðja hver annan.
Hefja þarf markvissa
söfnun atvinnusögu-
legra heimilda
Loks skal vikið dálítið að at-
vinnusögulegum skjölum. Ekki
verður séð, að nein ákveðin við-
leitni hafi verið sýna'af opinberri
hálfu til að bjarga sögulega mik-
ilvægum gögnum umsvifamikilla
atvinnufyrirtækja síðan árið 1902.
Þá skrifaði Jón Þorkelsson þjóð-
skjalavörður eigendum og for-
stöðumönnum verzlana á landinu
og falaðist eftir gömlum verzlun-
arskjölum, sem þeir kynnu að
hafa í fórum sínum. Árangurinn
varð sá, að næstu tvo til þrjá ára-
tugina barst safninu mikið magn
gagnmerkra skjala frá ýmsum
hinna gömlu verslunarstaða
landsins.
Ekki hefur hins vegar tekizt
betur til en svo, að árið 1954 voru
þau látin víkja úr safnahúsinu
fyrir embættisskjölum og sett til
geymslu á lofti Bessastaðakirkju.
Liggja þau þar að mestu leyti enn,
algerlega óaðgengileg til allra
fræðilegra afnota.
Það er ljóst, að hér verður að
gera bragarbót, sem um munar.
Þjóðskjalasafnið þarf í fyrsta lagi
að vera fært um að búa sómasam-
lega að þessum og öðrum atvinnu-
sögulegum gögnum, sem það hefur
í fórum sinum. í öðru lagi verður
það að leggja sitt af mörkum til
þess að sögulega mikilvægum
skjölum fyrirtækja og hagsmuna-
félaga í atvinnurekstri verði fram-
vegis safnað og þau gerð aðgengi-
leg fræðimönnum.
Atvinnusögulegt
skjalasafn?
I þessu efni er reyndar um tvær
leiðir að velja. Önnur er sú, að
verkefninu verði beinlínis skipt
milli Þjóðskjalasafns og hér-
aðsskjalasafna. Myndi þá hið fyrr-
nefnda aðallega taka við skjölum
stórfyrirtækja, sem teygðu starf-
semi sína til stórs hluta eða alls
landsins, en héraðsskjalasöfn við
gögnum hinna, sem væru einkum
tengd ákveðnu héraði eða byggð-
arlagi. Hin leiðin er, að stofnað
verði sérstakt atvinnusögulegt
skjalasafn, sem væri í tengslum
við Þjóðskjalasafnið, t.d. þannig
að það ætti fulltrúa í stjórn þess.
Eðlilegt væri þó, að gögn fyrir-
tækja, sem hefðu eingöngu hér-
aðssögulegt gildi, færu eftir sem
áður til héraðsskjalasafna.
Ekki verður þó betur séð en rík-
ið þyrfti hvort sem væri að reka
atvinnusögulegt skjalasafn, ef
stofnað yrði. Spurningin er því,
hvort þetta væri nokkuð ódýrari
lausn, heldur en að búa þannig að
Þjóðskjalasafninu, að það gæti
sinnt þessu verkefni. Það færi eft-
ir því, hvort atvinnufyrirtæki og
hagsmunafélög í atvinnurekstri
vildu standa að atvinnusögulegu
safni ásamt ríkinu. Reyndar
hljóta gróin og vel rekin fyrirtæki
hvort sem er að leggja í talsverðan
kostnað við geymslu skjalasafna
sinna. Því mætti ætla, að það væri
þeim bæði hagsmuna- og metnað-
armál, að sá hluti þeirra, sem hef-
ur sögulegt gildi, kæmist í örugga
varðveizlu og fræðileg afnot í
opinberu skjalasafni.
Skjalasafn Seðla- og
Landsbanka grundvöllur
atvinnusögulegs safns?
Segja má, að þegar sé til vísir að
atvinnusögulegu skjalasafni. Það
er skjalasafn Seðlabankans og
Landsbankans, sem var talsvert
rætt um á Alþingi og í fjölmiðlum
í sl. marzmánuði. í þeim umræð-
um kom m.a. fram, að ætlunin
væri að þetta safn tæki við gögn-
um annarra ríkisbanka og þarna
hefði verið komið upp miklu og
veglegu bókassafni.
Ég vék að þessu skjalasafni í
fyrrnefndri grein minni 31. marz.
sl. og sagði í því sambandi, að
ríkisbankarnir hefðu aldrei afhent
Þjóðskjalasafni nein skjöl. Þetta
var ekki alveg rétt, heldur reynd-
ist Þjóðskjalasafn hafa skilað um-
ræddu bankaskjalasafni þeim
skjölum, sem það hafði fengið frá
Landsbankanum. Með þessu tel ég,
að höfð séu endaskipti á hlutunum
og ítreka þá skoðun mína, að það
sé fjarstæða að einstakar opinber-
ar stofnanir komi sér upp slíkum
sérsöfnum, sem hér er um að
ræða.
Allt annað mál væri það, ef um-
ræddir bankar ættu þátt í því að
koma á fót atvinnusögulegu
skjalasafni á breiðum grundvelli á
borð við það, sem ég hef drepið á
hér að framan. Þannig gæti líka
hið mikla bókasafn orðið að meira
og almennara gagni en það virðist
nú vera.
Lokaorð
Hér að framan hef ég m.a. bent
á, að í safnamálum okkar sé það
æskilegast, að þeir aðilar, sem
þurfa í raun og veru hver á öðrum
að halda, styðji hver annan í stað
þess að hver bauki í sínu horni.
Afar mikilvægt sé því, að söfn séu
í nábýli, þar sem við verður komið,
jafnvel hér í Reykjavík, svo ekki
sé talað um landsbyggðina, þar
þurfi m.a að vinna markvisst að
fjölgun héraðsskjalasafna jafn-
framt því sem hresst verði upp á
Þjóðskjalasafnið svo um munar.
I gildandi lögum um Þjóðskjala-
safn og héraðsskjalasöfn eru í
rauninni einungis ákvæði um
varðveizlu opinberra skjalagagna.
Bráðnauðsynlegt, er að einnig
verði sett lög um björgun sögulega
mikilvægra gagna atvinnufyrir-
tækja o.fl. einkaaðila. Er í því
sambandi um það tvennt að velja,
að fela þetta alveg Þjóðskjalasafni
og héraðsskjalasöfnum eða koma
upp atvinnusögulegu skjalasafni.
Safnþjónusta fyrirtækja og stofn-
ana í tengslum við Þjóðskjalasafn,
sem þjóðskjalanefnd hefur verið
falið að athuga um, óttast ég hins
vegar að yrði býsna flókin og erfið
í framkvæmd.