Morgunblaðið - 21.09.1982, Blaðsíða 30

38
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 21. SEPTEMBER 1982
Minning:
Brandur Jónsson
fyrrv. skólastjóri
Fæddur 21. nóvember 1911
Dáinn 12. september 1982
Með Brandi Jónssyni frá Kolla-
fjarðarnesi, fyrrum skólastjóra
Heyrnleysingjaskólans um ára-
tugaskeið, er mætur og ósérhlífinn
frumkvöðull fallinn frá.
Tilviljun réði því að Brandur
fékk áhuga fyrir málefnum heyrn-
arskertra. Hann var forfallakenn-
ari við Austurbæjarskólann, og
mun Sigurður heitinn Thorlacius
skólastjóri hafa bent honum á, að
mikilla úrbóta væri þörf í málefn-
um heyrnardaufra, og að í því efni
værum við á eftir öðrum þjóðum.
Það eru oft tilviljanir, er ráða
miklu um framvindu sögunnar.
Brandur hélt utan og aflaði sér
staðgóðrar menntunar á sviði
sérkennslu heyrnarskertra og
fræðum tengdum talkennslu. Nám
hans sannfærði hann enn frekar
um, að heima væri þörf gagn-
gerðrar stefnubreytingar varð-
andi fræðslu heyrnarskertra og
auka þyrfti skilning á sérstöðu
þeirra. Fordómar voru miklir og
heyrnar- og málleysingjar oft
taldir vangefnir, þótt slíkt væri
fráleitt.
Að loknu námi í Evrópu kom
Brandur heim og kenndi um skeið,
en hélt svo til Bandaríkjanna til
að fullnuma sig í fræðum sínum,
enda var honum ætlað að taka við
stöðu skólastjóra Málleysingja-
skólans. Heim frá Bandaríkjunum
kom hann með ferskar og nýjar
hugmyndir í malnum og hinn
kappsfulli ungi maður vildi gjarn-
an koma á framfæri nýfenginni
þekkingu sinni. En þegar ætlaði
svo að verða nokkur bið á, að hann
fengi stöðuna, lá um tíma við, að
hann hyrfi af landi brott, því að
nóg var um verkefni og freistandi
tilboð í Bandaríkjunum.
Fáir vita um þann erfiða kafla í
dag, en augljóst er, að það hefði
orðið óbætanlegt tjón fyrir þróun
kennslu heyrnarskertra svo og
talkennslu ýmiss konar, ef þjóðin
hefði misst af þennan mann úr
landi og margur væri verr á vegi
staddir, ef aðstoðar hans hefði
ekki notið við.
Undirritaður varð einmitt
þeirrar miklu gæfu aðnjótandi að
fá notið þekkingar Brands í
kennslu varalesturs eftir veikindi,
er sviptu mig heyrn. Mikið guðs
lán fyrir mig, að fyrsti maður, sem
sérhæfir sig í kennslu varalesturs
hérlendis skyldi einmitt koma
fram á sjónarsviðið á svipuðum
tíma.
Ég mun hafa verið fyrsti mað-
urinn, sem Brandur lagði sig allan
fram við að kenna varalestur og
held ég, að hann hafi gert á mér
ýmsar tilraunir. í ákafa sínum við
að aðhæfa mig aftur heimi hinna
heyrandi bannaði hann mér m.a.
að læra fingra- og merkjamál og
Birting
afmœlis- og
minningar-
greina
ATHYGLI skal vakin á því, að
afmælis- og minningargreinar
verða að berast blaðinu með góð-
um fyrirvara. Þannig verður
grein, sem birtast á í miðviku-
dagsblaði, að berast í síðasta lagi
fyrir hádegi á mánudag og hlið-
stætt með greinar aðra daga. í
minningargreinum skal hinn
látni ekki ávarpaður. Þess skal
einnig getið, af marggefnu til-
efni, að frumort Ijóð um hinn
látna eru ekki birt á minningar-
orðasíðum Morgunblaðsins.
Handrit þurfa að vera vélrituð og
með góðu línubili.
sagði mér ýmsar sögur um fólk,
sem hefði náð því marki. Nýt ég
þessa tímabils enn þann dag í dag
og var enda færastur nemenda á
þessu sviði, er ég fylgdi honum í
Málleysingjaskólann, þá er hann
tók við honum árið 1944. Urðu þá
snöggar breytingar á starfsemi
skólans og öilum viðhorfum til
heyrnarskertra. Eins minnist ég
mjög vel, og það er, hve hvimleið
honum var nafngift skólans. Allir
eru fæddir mállausir, svo sem
kunnugt er, og því var hér um am-
bögu að ræða er var ekki aðeins
röng, heldur olli og leiðum mis-
skilningi á skólanum og þeim er
þar stunduðu nám. Brandur var
ekki í rónni, fyrr en hann hafði
fengið nafni skólans breytt, því að
það, sem hann hafði lært, var ein-
mitt að kenna þeim, sem þögninni
eru vígðir, að tjá sig eins og annað
fólk og helst í mæltu máli, ef for-
sendur og hæfileikar voru fyrir
hendi. Menn athugi hér, að fingra-
mál er einnig sérstakt mál, þótt
táknmál sé, — eins konar tungu-
mál þeirr, er ekki fá tjáð sig öðru-
vísi og margir eru býsna færir í
því og hafa drjúgan orðaforða.
Brandur Jónsson ræktaði sitt
hlutverk með þeim ágætum, að
framfarir í kennslu heyrnar-
skertra hafa orðið ómældar, húsa-
og tækjakostur aukist og endur-
nýjast til muna og aðstæður allar
batnað eftir því. Þá er kennaralið
skólans stórum sérhæfðara, og
mun Brandur hafa hvatt ýmsa til
sérnáms í fræðum tengdum
kennslu heyrnardaufra. Eiginlega
er ekki hægt að bera saman að-
stæðurnar í dag við þær sem voru
er hann tók við, en annað og mik-
ilvægara bætist einnig við, og það
er að Brandi var það alla tíð hjart-
ans mál að upplýsa fólk og sann-
færa um getu og möguleika
skjólstæðinga sinna í þjóðfélag-
inu. Hér var róðurinn svo þungur
á köflum, að hann tók það mjög
nærri sér, — þó kom það jafnan
fram, að hann hafði á réttu að
standa og vel það, enda rökstuddi
hann einatt mál sitt með tölum og
dæmum frá öðrum löndum. — En
svo sem margur veit, þá láta
rótgrónir fordómar, vanmat og
vanþekking seint undan.
Heyrnarskertu fólki gengur
miklu betur í þjóðfélaginu er svo
er komið en áður, þótt enn séu for-
dómarnir yfirþyrmandi á sumum
sviðum. Hæfileikar fólksins eru
ekki meiri en áður, en aðstæðurn-
ar öllu betri og skilningurinn
meiri og það er það sem máli
skiptir. Brandur var slíkur
mannkostamaður, að við fátt verð-
ur jafnað. Sumarið 1942 er hann
var á leið til æskuslóða til sumar-
dvalar, tók hann t.d. að fengnu
leyfi foreldra sinna þrjú heyrnar-
laus börn með sér og kenndi þeim
daglega allan tímann og mun þá
einnig hafa þjálfað sig um leið. Eg
kom með sem þriðja barnið og
man ennþá eftir biðinni eftir
svarskeyti frá föður hans og gleði
okkar beggja, þegar það reyndist
jákvætt. 011 dvölin hjá þessu
ágætisfólki, fjölskyldu hans, er
mér minnisstæð og margt hugljúft
og skemmtilegt rifjast nú upp, er
ég rita þessar línur, enda var smá-
pollinn óþreytandi við að kynna
sér fagurt umhverfið og fara í
sendiferðir til næstu bæja, þar
sem einnig bjó vænt fólk. Ekki
þarf ég hér að tíunda ágæti for-
eldra hans, Jóns Brandssonar,
prófasts, og konu hans, Guðnýjar
Magnúsdóttur, því að hér þrá
mjög til fósturs.
— Það er mikið þolinmæðistarf
að kenna heyrnarskertum vara-
lestur ásamt beitingu talfæranna,
og þolinmæðina hafði Brandur
nóga ásamt mannlegri hlýju og
hæfileika til að mýkja broddinn
með skemmtilegum athugasemd-
um, er á móti blés. Ég hlakkaði
alltaf til einkatímanna hjá Brandi
í gamla daga og lét mig aldrei
vanta, hvernig sem viðraði þótt
það væri drjúgur spölur að ganga
fyrir lítinn mann, er ekki hafði
náð sér alveg eftir veikindin.
Er Brandur tók við skólastjórn,
fylgdi því ekki aðeins fullt starf,
sparlega launað og mjög vanmet-
ið, heldur bættist hér við, að hann
var einnig eins konar umsjónar-
maður skólans með aðsetur í
skólahúsnæðinu. Skólanum fylgir
heimavist, enda margir nemendur
utan af landsbyggðinni, og fyrir
þessa nemendur varð hann að ger-
ast eins konar fósturfaðir í mörg-
um tilvikum. Ekki minnkaði það
álagið, er hann hóf áróður fyrir
því, að fólk kæmi eins fljótt og
auðið væri með börn sín í skólann,
svo að hægt væri að kenna þeim
sem mest á næmasta skeiði. Þess-
um kornungu börnum kom hann
og í föðurstað, og er hann þannig
fósturfaðir mikils fjölda barna
víða að af landinu — maðurinn,
sem þau líta vafalaust mest upp
til næst foreldrum sínum og gera
trúlega alla ævi. Hér má ekki
gleyma hlut konu hans, Rósu Ein-
arsdóttur, er studdi hann dyggi-
lega í starfi og var vinur okkar,
nemenda hans.
Alveg mætti ætla, að fram-
anskráð væri ærið starf fyrir ötul-
an og vaskan mann, en þó er sagan
hvergi öll, því að jafnframt þess-
um störfum aðstoðaði hann fjölda
fólks með ýmiss konar málhelti,
svo margvíslegu að of langt væri
upp að telja. Þetta fólk tók hann í
sérkennslu og var stöðugur
straumur til hans. Þá kenndi hann
og leikurum framsögn um árabil.
Vona ég, að þeir þættir, sem mér
eru minna kunnir, verði tíundaðir
af öðrum, því að Brandur á það
fyllilega skilið.
Allt líf Brands mótaðist þannig
af viðleitni til að hjálpa öðrum og
oft með undraverðum árangri, er
ekki fyrnist yfir. Þrátt fyrir mikla
vinnu komst hann aldrei í mikil
veraldleg efni — ekki fram yfir að
framfleyta sér og sínum sóma-
samlega. En af störfum sínum
varð hann ríkur af þeim auði, sem
er þeim veraldlega æðri og mölur
og ryð fá ekki grandað.
Svo mikla umhyggju bar hann
fyrir skjólstæðingum sínum, að
það jaðraði við ofrausn og þó
bannaði hann öllum að vorkenna
þeim, en vildi láta sýna þeim þess
í stað ríka samkennd. Hann fylgd-
ist náið með nemendum sínum eft-
ir að námi lauk og veitti fúslega
aðstoð, ef hann var beðinn og geta
hans leyfði. Gegnum börnin
kynntist hann og varð vinur fjölda
foreldra, enda tók hann alla þætti
með í kennsluna, einnig aðstæður
og gerð hinna nánustu. Starfs-
vettvangur þessa manns var því
jafnt innan veggja skólans sem
utan, og sannarlega vílaði hann
ekki fyrir sér að fara í ferðalög
með börnunum, til útlanda jafnvel
ef svo bar undir þó í eigin leyfi
væri. Þannig mætti ég honum
oftar en einu sinni á miðju sumri
með barnahóp í Kaupmannahöfn.
Allar þessar hliðar Brands
Jónssonar þekki ég frá fyrstu
hendi, enda fann ég til þess, að
hann fylgdist með mér alla tíð og
kom þannig einna fyrstur gesta á
flestar listsýningar mínar, þótt
svið málaralistar væri honum
framandi að eigin sögn. Ég reyndi
einnig að fylgjast með honum úr
fjarlægð, og nálægð þó, því að oft
er vík á milli vina fyrir eril og önn
hvunndagsins. Þá vilja árin líða
fljótt og verða að örstuttri ögur-
stund.
Hin síðari ár átti Brandur við
meiri vanheilsu að stríða en mér
var kunnugt um, og það átti fyrir
þessum manni að liggja, er svo
mjög hafði aðstoðað aðra í erfið-
ieikum þeirra við að skapa þeim
heilbrigðara líf, að hljóta erfiða
banalegu. Þó rofaði til um stund
og hann var, sjálfum sér sam-
kvæmur, sestur upp á sjúkrabeði
til að undirbúa störf við kennslu í
vetur, — en þetta reyndist
skammvinn helfró. Rétt áður
hafði ég fengið góða kveðju frá
honum, og fylgdi henni sú vissa,
að senn yrði hann hress aftur.
Frestaði ég þá fyrirhugaðri heim-
sókn til hans og sé sárlega eftir
því.
Frá unga aldri hefur enginn
mér vandalaus verið nær í huga
mér en Brandur Jónsson, og nú að
leiðarlokum ber að þakka hand-
leiðslu hans og hlýtt vinarþel með
miklum virktum. Upp í huga mér
koma fagrar ljóðlínur úr sálmi
bóndans og skáldsins frá Hvíta-
dal, er kveðja skal þennan velunn-
ara minn og fjölda annarra:
Kveikt er Ijó.s við Ijós
burt er sortans svið
angar rós við rós
opnast himins hlið.
Fari heill, minn ágæti vinur.
Bragi Asgeirsson
Að leiðarlokum:
Deyr fé,
deyja frændur,
deyr sjálfur ið sama;
en orðstír
deyr aldregi,
hveim er sér góðan getur.
Deyr fé,
deyja frændur,
deyr sjálfur ið sama.
Eg veit einn,
að aldrei deyr:
dómur um dauðan hvern.
Ef verkin hans Brands eru ekki
„Ijós sem loga á altari hins helga
Guðs“, — hvaða verk gera það þá?
Guðlaug Snorradóttir
Nú er genginn góður drengur.
Því fær enginn breytt. Brandur
Jónsson, fyrrum skólastjóri
Heyrnleysingjaskólans í hartnær
fjörutíu ár, verður til moldar bor-
inn í dag. Við sem áttum því láni
að fagna að vera samstarfsmenn
hans um tíma horfum með trega á
eftir mikilhæfum skólamanni og
traustum vini. Hans skarð í skól-
anum verður aldrei fyllt. Og það
er erfitt að sætta sig við þá stað-
reynd að geta aldrei framar geng-
ið á hans fund þeirra erinda að fá
góð ráð og uppörvun í kaupbæti.
Brandur Jónsson var rakinn
ágætismaður, sá albesti og mild-
asti húsbóndi og yfirmaður sem
nokkur gat hugsað sér. Hlýju hans
og mannlegri gæsku voru engin
takmörk sett. Hann var ávallt
reiðubúinn að leggja fram hjálp-
arhönd og greiða úr vandamálum
á sinn mildilega hátt. Samt var
festu hans viðbrugðið í málum
sem honum þótti til heilla horfa
fyrir heyrnarlausa.
Það er ekki ofmælt að Brandur
Jónsson hafi átt drýgstan þátt í
því að koma í höfn mörgum helstu
framfaramálum heyrnarlausra á
íslandi. Þeim málum helgaði hann
líf sitt og þar vann hann þrekvirki
sem halda mun nafni hans á lofti
um ókomin ár.
Fjölskyldu hans sendi ég ein-
lægar samúðarkveðjur.
Blessuð sé minning hans.
Gunnar Salvarsson
í dag hvíla sorgarský yfir
Heyrnleysingjaskólanum. Fallinn
er í valinn og til moldar borinn
Brandur Jónsson fyrrverandi
skólastjóri.
Með Brandi Jónssyni er genginn
mikill baráttumaður og brautryðj-
andi í málefnum heyrnleysingja á
íslandi. Hann helgaði þeim bæði
líf sitt og starf frá því hann hóf
kennslu í þeirra þágu fyrir hart-
nær fjörtíu árum.
Þegar hann tók við starfi skóla-
stjóra voru fyrir í skólanum nem-
endur með mismunandi fötlun.
Reynsla hans af þeirri blöndu varð
til þess að allar götur síðan barð-
ist hann fyrir því að heyrnleys-
ingjar fengju eigin menntastofnun
og kennslu við sitt hæfi. Honum
tókst með fádæma elju og atorku
að fá viðurkenningu á því að skól-
inn væri einvörðungu skóli fyrir
nemendur með heyrnarleysi sem
aðalfötlun. Aðskilnaðurinn var
eitt helsta baráttumál hans og
hann var trúr þeirri hugsjón alla
ævi.
Á starfsævi Brands var Heyrn-
leysingjaskólinn lengst af til húsa
í Stakkholti 3. Þar var ennfremur
heimili hans og eftirlifandi konu
hans, Rósu Einarsdóttur, og dætra
þeirra þriggja og heimavist nem-
enda, sem voru oftast um og yfir
tuttugu talsins. Því má nærri geta
að ekki var alltaf hægt að taka
lífinu með ró, enda var það svo, að
Brandur og Rósa þurftu einlægt
að vera reiðubúin að leysa hvers-
konar vanda á nóttu sem degi.
Brandur var ekki einasta skóla-
stjóri. Hann var einnig félagi og
vinur barnanna.
Þáttaskil urðu í sögu skólans er
rauðu hunda-faraldur gekk hér
árið 1963 og orsakaði á næsta ári
fæðingu milli þrjátíu og fjörtíu
heyrnarskertra barna. Þessi stóri
hópur varð skólaskyldur fjórum
árum síðar eða árið 1968.
Húsnæðið í Stakkholti 3 var á
engan hátt fullnægjandi til þess
að taka á móti svo mörgum nýjum
nemendum, en reynt var að bæta
úr brýnustu þörfinni með því að fá
leiguhúsnæði og taka skólastjóra-
íbúðina undir kennsluhúsnæði. En
Brandur gerði sér strax ljóst að
við svo búið mátti ekki standa.
Hann fylltist eldmóðði baráttu-
mannsins og beitti sér fyrir því að
hafist var handa um byggingu
framtíðarhúsnæðis fyrir heyrn-
leysingja.
Sú baráttusaga verður ekki rak-
in hér; nýi Heyrnleysingjaskólinn
við Leynimýri talar þar sínu máli.
Árið 1971 fluttist skólinn úr
Stakkholti og tveimur árum síðar
voru heimavistarhús og mötuneyti
tilbúin. Þær byggingar munu
standa um áraraðir sem minnis-
varði um mikinn mann.
Við þessi þáttaskil í sögu skól-
ans mun Brandur hafa séð lang-
þráðan draum rætast. Öll aðstaða
til kennslu gjörbreyttist, ný hjálp-
artæki komu til og möguleikar
heyrnleysingja til framhaldsnáms
urðu að veruleika.
Brandur var mjög ákveðinn,
skoðanafastur og fylginn sér, ef
því var að skipta. Hann varð oft að
taka sjálfstæðar ákvarðanir, um-
deildar á stundum, en hann var
ætíð fastur fyrir þegar veiferð og
málefni heyrnleysingja var í húfi.
Eldur áhugans og trúin á málstað-
inn voru óslökkvandi og dvínuðu
ekki til hinstu stundar.
Skjótt skipast veður í lofti. Þeg-
ar við komum saman tl fyrsta
fundar á þessu hausti brá svo við
að okkar mikli leiðtogi, kennari og
vinur, Brandur Jónsson, var ekki
meðal okkar. Við vissum reyndar
að hann var á sjúkrahúsi og átti
við veikindi að stríða, en að þau
væru svo alvarleg sem raun bar
vitni kom okkur öllum samt á
óvart.
Þegar við samstarfsmenn hans
drúpum nú höfði á kveðjustund er
margs að minnast. Við sem áttum
því láni að fagna að ganga til liðs
við þennan mæta mann með því að
gerast samstarfsmenn hans ljúk-
um upp einum munni: Þar fór
mikill forystumaður, þar fór einn-
ig drengur góður með ómælda
fórnarlund, ávallt reiðubúinn að
leysa vandann á nóttu sem degi,
hvort sem í hlut átti starfsfólk eða
nemendur.
Tómlegt verður í Heyrnleys-
ingjaskólanum þegar ekki er leng-
ur von á Brandi. Við þökkum hon-
um samstarfið og minnumst hans
með virðingu og söknuði.
Rósu og dætrum þeirra þremur
svo og öðrum aðstandendum vott-
um við dýpstu samúð.
Skólastjóri, kennarar og starfs-
fólk Heyrnleysingjaskólans.
Dáinn. Horfinn. Harmafregn.
Svona hljóða oft dánarfregnir um
lát vinar eða ættingja. Við hér er-
um að minnast okkar vinar og
skólastjóra í skólanum okkar, sem