Morgunblaðið - 11.08.1983, Blaðsíða 34

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 11. ÁGÚST 1983
Hrossabeit er sums
staðar hagabót
— eftir Ólaf Dýr-
mundsson ráðunaut
Athugasemdir og hugleiðingar
vegna greinar Gunnars Bjarnasonar,
ráðunautar, „Hestabeit er hagabót“,
sem birtist í morgunblaðinu laugar-
daginn 6. ágúst sl. á bls. 27.
Síðustu vikurnar hafa orðið
töluverðar umræður í fjölmiðlum
um hina miklu hrossafjölgun, sem
orðið hefur í landinu síðan um
1970, bæði hjá bændum og þétt-
býlisbúum. Sú umræða er þó ekki
ný af nálinni, en hefur magnast
nú, m.a. vegna kólnandi árferðis,
beitarvandamála í sumum sveit-
um og útlits fyrir rýran heyfeng
víða um land. Við blasir offram-
leiðsla flestra hrossaafurða, og
þeir sem gerst þekkja til þessara
mála telja brýnt að stóðið verði
grisjað verulega næstu árin og
þannig m.a. stuðlað að markviss-
ara kynbótastarfi. Sumir þéttbýl-
isbúar mættu að skaðlausu gæta
meira hófs í hrossaeign sinni,
enda aðstæður hjá þeim misjafn-
lega góðar, líkt og hjá bændum.
Að mínu dómi bentu ummæli
Gunnars Bjarnasonar í útvarpinu
um miðjan júlí sl. til þess að hann
gerði sér ekki nægilega vel grein
fyrir því ástandi, sem skapast get-
ur vegna óhóflegrar hrossaeignar,
þau mál eru orðin mörgum
áhyggjuefni. Athugasemdir komu
fram í útvarpi og víðar, m.a. frá
Þorkatli Bjarnasyni, hrossarækt-
arráðunaut og Sveini Runólfssyni,
landgræðslustjóra, en þeir eru
mjög kunnugir stöðu þessara mála
í landinu. Að kalla siikar umræð-
ur „fjölmiðlamoldviðri" og „ham-
farir“ bendir til þess, að Gunnar
hafi brugðið illa, ekki átt von á að
kunnugir menn vildu fjalla af
hreinskilni og alvöru um hrossin.
Lengi hefur verið þörf slíkrar um-
ræðu, en eins og málum er nú
komið er hún nauðsynleg. Þetta
held ég að flestir stórbændur og
hestamenn skilji mæta vel og
bendi í því sambandi á forystu-
grein eftir Kára Arnórsson í
hestablaðinu Eiðfaxa, 6. tbl. 1983,
þar sem hvatt er til förgunar á
lélegum hryssum, enda sé stofninn
orðinn óþarflega stór.
Þótt Gunnar Bjarnason sé um-
deildur maður, verður ekki af hon-
um skafið að hann er ötull bar-
áttu- og áróðursmaður og kann að
beita slagorðum. Heiti greinarinn-
ar „Hestabeit er hagabót" ber
þessu glöggt vitni. Þökk sé Gunn-
ari fyrir nýstárlegar hugmyndir,
skemmtilegar sögur af sér og öðr-
um, og hnyttin tilsvör á góðum
stundum. Vissulega virði ég eld-
legan áhuga hans á íslenska hest-
inum. En málflutningurinn í
greininni „Hestabeit er hagabót"
er að mínum dómi svo villandi, að
ég get ekki orða bundist. Hér mun
ég þó aðeins víkja að fáeinum at-
riðum.
Seinni hluti bæklings Magnúsar
Ketilssonar, sýslumanns, sem út-
gefinn var í Hrappsey árið 1776,
ber heiti „Hestabeit er hagabót og
hrossakjötið gagnsamlegt." Þaðan
er „spakmælið“ komið, sem sumir
hestamenn halda að sé algild
sannindi og vísdómur. En það er
öðru nær. Magnús var að hvetja
fólk til hrossakjötsáts, reyna að
eyða fordómum á tímum fæðu-
skorts. Hann mælti með mikilli
hrossabeit, taldi engar skepnur
bæta haga meira en hross, einkum
á vetrum með því að bíta sinuna.
Ekki virðist hann hafa gert sér
grein fyrir því, að hross gætu
skaðað landið með ofbeit og verð-
ur því vart talinn til gróðurvernd-
armanna. Vissulega getur hófleg
hestabeit á vel grónu og grasgefnu
landi, bæði á mýrlendi og vall-
lendi, verið hagabót. Oft eru Land-
eyjarnar nefndar í þessu sam-
bandi, þar sem blönduð beit
hrossa og sauðfjár er talin hag-
kvæm, svo framarlega að beitarál-
agið sé innan skynsamlegra
marka. En hrossabeit á viðkvæm
eða ofsetin gróðurlendi er aldrei
hagabót. Varla dettur nokkrum í
hug að beit og traðk hrossa á
snöggum úthaga eða jafnvel á tún-
um vetrarlangt sé gróðri til bóta,
og meðferð sumra hestabeitar-
hólfa, t.d. í þéttbýli sums staðar á
landinu, er hreinlega landníðsla.
Framangreind tilvitnun í Magnús
Ketilsson getur því orðið að öfug-
mælum ef hófs er ekki gætt við
beit, hvort sem um er að ræða
hross eða annan fénað. Til fróð-
leiks get ég þess, að bandarískur
beitarsérfræðingur, dr. L.R. Ritt-
enhause, sem ferðaðist m.a. um
Auðkúluheiði í júlí síðastliðnum,
sagði hross ganga nær viðkvæmu
gróðurlendi en sauðfé, og taldi
mjög misráðið að beita á þeim af-
rétti, en það er enn gert víðast
hvar á Norðurlandi vestra og í fá-
einum sveitum í Borgarfjarðar-
héraði og Eyjafjarðarsýslu. Það er
ekki að ástæðulausu, að bændur
hafa bannað upprekstur hrossa í
afrétti annars staðar á landi.
Ástæðulaust er að óttast, að
grisjun hrossastofnsins á næstu
árum verði til skaða. Einkum yrði
um fækkun stóðhrossa að ræða.
Það er ekki verið að vinna gegn
hóflegri reiðhestaeign þéttbýl-
isbúa eða skynsamlegum stóð-
búskap í sveitum landsins fyrir
þann markað fyrir hrossaafurðir
sem tiltækur er. Tekjur bænda af
sölu gæðinga innan lands og utan,
af framleiðslu hrossakjöts og
blóðs úr fylfullum hryssum, svo og
af heysölu og hagagöngu fyrir
hesta, ætti ekki að minnka. Það er
ekki verið að amast við því þótt
hestamönnum fjölgi, hesta-
mennskan er viðurkennd sem holl
og góð íþrótt fólks á öllum aldri.
Fremur mun það verða til menn-
ingarauka að þoka hrossaræktinni
lengra inn á svið ræktunarbúskap-
ar, Iíkt og hefur verið að gerast í
nautgripa- og sauðfjárrækt á und-
anförnum áratugum. Höfðatölu-
hégóminn er úreltur, ætti að
heyra sögunni til. Leggja þarf
meiri áherslu á gæðin en fjöldann,
hvort sem um er að ræða hross,
sauðfé eða nautgripi. Sauðfé hefur
fækkað um nær 17% á undanförn-
um 5 árum og mun sennilega
verða að fækka því meira til að-
lögunar breyttum markaðsað-
stæðum fyrir dilkakjöt erlendis.
Er óeðlilegt að hrossaræktin fylgi
þesu fordæmi?
í pistli sínum lætur Gunnar að
því liggja að Búnaðarfélag íslands
hafi ekki fjallað um fækkun
hrossa fyrr en nú upp á sfðkastið.
Þar sem ég tel Gunnar sam-
starfsmann minn hjá Búnaðarfé-
laginu, en þar gegnir hann hluta-
stöðu sem ráðunautur um útflutn-
ing hrossa, þykir mér miður að
hann skuli ekki hafa fylgst betur
með gangi mála í Bændahöllinni.
Um árabil hafa ýmsir af starfs-
mönnum Búnaðarfélags íslands
vakið athygli á vandamálinu bæði
í ræðu og riti, á bændafundum og
í fjölmiðlum. Óhófleg hrossafjölg-
un á síðasta áratug fór ekki fram
hjá mönnum. Síðan ég hóf störf
landnýtningarráðunautur sumar-
ið 1977, hef ég skrifað töluvert um
hrossabeit í Eiðfaxa, Hestinn
okkar og Frey, og rætt um hrossa-
búskap og hestaeign á flestum
þeim fjölmörgu fundum um beit-
armálin, sem ég hef mætt á lýá
bændum og hestamönnum. Eg
leiðbeini um hrossabeit ekki síður
en um beit annars búfjár, eins og
vit og þekking leyfir. Kynni mín af
hestamönnum eru góð. Vert er að
minna á, að Þorkell Bjarnason,
hrossaræktarráðunautur og Gísli
Kristjánsson, yfirmaður forða-
gæslunnar, hafa um árabil hvatt
til fækkunar hrossa, og starfsm-
enn Landgræðslu ríkisins hafa
fjallað mikið um þessi mál, enda
náin tengsl á milli þessara stofn-
ana.
Hrossamálin verða sennilega
mikið til umræðu á næstunni. Eg
vona að Gunnar Bjarnason leggi
þeim lið sem vinna að lausn þess
vanda, sem nú blasir við í hrossa-
búskap landsmanna. Hann býr
yfir mikilli þekkingu og reynslu og
þekkir víða til erlendis. í landinu
eru miklar birgðir af hrossakjöti
af fullorðnu, folalda- og trippakjöt
selst mun betur og vitað er að
hrossabændur eru reiðubúnir að
fækka arðlausum gripum ef mark-
aður er fyrir kjötið. Sala á gjaf-
verði í loðdýrafóður er þrauta-
lending. Er til of mikils ætlast að
útflutningsráðunauturinn taki sér
ferð á hendur i haust og leiti við-
unandi markaða, t.d. i Frakklandi,
Belgíu og á Ítalíu, þannig að unnt
sé að koma fullorðnum afslátt-
arhrossum í sæmilegt verð? Frá
mér fengi hann bestu ferðaóskir.
Verði árangur af þeirri markaðs-
leit fyrir hrossaafurðir, þannig að
hrossum fækki, er það trú mín, að
á næstu árum verði hrossabeit
meiri hagabót en hún er víða um
þessar mundir.
Ólxfur Dýrmundsson er landnýt-
ingarráðunautur Húnaðarfélags ía-
lands.
Athugasemdir við grein
Ólafs Dýrmundssonar
— eftir Gunnar
Bjarnason ráðunaut
Ég þakka starfsbróður mínum,
Ólafi Dýrmundssyni, landnýt-
ingarráðunaut Búnaðarfélagsins,
fyrir að sýna mér þá háttvísi að
bjóða mér að gera í sama blaði
athugasemdir við grein hans, sem
hér er birt á undan mínum skrif-
um, um þessi svo mjög umræddu
vandamál í sambandi við hrossa-
eign íslendinga.
Þar sem svo mjög hefur verið
vitnað til ummæla minna í sam-
tali við útvarpsfréttamann þ. 14.
júlí, vil ég taka þau hér upp orð-
rétt, því að það fer ekki mikið
fyrir þeim: „Nú, og í sambandi við
það, sem þú spyrð um beitina, þá
vil ég benda á, að það er búið að
loka flestum hálendisafréttum
fyrir hrossum, þannig að hestarn-
ir eru nú að mestu á beit á lág-
lendi og víða á ræktuðum haga.
Hestamenn kaupa eða ieigja jarð-
ir fyrir sumarbeit hesta sinna, og
þeir kaupa mikið hey af bændum,
því að þeir hafa hesta sína á húsi
allt að 7—8 mánuðum ár hvert. Og
í sambandi við spurningu þína um
uppblástur á hálendinu og gróður-
eyðinguna, þá held ég að sauð-
kindin hafi næstum einkarétt á
því, alveg privilegium."
Þetta var allt og sumt, allur
„glæpurinn", og það virðist nú
ekki mikið sagt.
Vegna greinar ólafs Dýr-
mundssonar vil ég annars segja
þetta:
1. Ég hef aldrei mælt því gegn, að
hrossum í landinu yrði fækkað,
ef hrossabændur óska eftir því.
hvort sem það er til komið
vegna áróðurs eða uppfræðslu
frá Búnaðarfélaginu og öðrum
ráðunautum landsins, eða sú
ósk yrði fram borin af bændum
ótilkvöddum vegna sölutregðu á
lífshrossum eða haustbirgða af
ársgömlu hrossakjöti; eða hitt,
sem telst til hallærisráðstafana,
þegar svo illa árar, að vart er til
heytugga handa hrossum í land-
inu, þegar frá hefur verið tekið
af öllum sumarheyaflanum
nauðsynlegt fóður handa
nautgripum og sauðfé. Um þetta
þarf ekki og hefur aldrei verið
þörf á að deila við mig.
2.8Hálendisgróðurinn og eyðing
hans er viðkvæmnismál okkar
allra fslendinga. Að mínu mati
er ekki hægt að setja saman í
lagaákvæði iandverndaraðgerð-
ir og ítölu búfjár í afrétt há-
lendisins eða á önnur viðkvæm
gróðurlendi, því að svo margir
þættir koma þar við sögu, s.s.
hitastig, sem er breytilegt eftir
árferði, úrkoma, eldgos og fl.
þættir. Ég tel að þetta þurfi að
leysa með sístarfandi- landnýt-
ingarstjórn, líkt og nú er gert á
miðunum, þegar togarar eru
reknir af ákveðnum veiðisvæð-
um. Að vísu myndu önnurlög
gilda um landnýtingarstjórnun-
ina, og hún yrði að sumu leyti
vandasamari en að öðru leyti
auðveldari en veiðistjórnunin.
Hin oft um fjallaða „ítala" í
lönd yrði að koma til sem hér-
aðsmál innan hverrar sýslu, en
gæti varla orðið þáttur f lands-
lögum með heildarstjórn frá
höfuðstaðnum.
Það fyrsta, sem ég legg til að
gert verði hálendisgróðrinum til
verndar, til rýmkunar á beitar-
þoli landsins fyrir nytjaskepnur
til að losa þjóðina við blett á
menningu sinni og sæmd, er að
smala saman öllum hreindýrum á
hálendinu norður af Vatnajökli
og farga þeim með manneskju-
legum hætti í sláturhúsum fyrir
austan nú á þessu hausti.
3. Búvísindi búnaðarfélagsmanna
eru sjálfsagt ágæt, en ég vona,
að mannlýsingar-vísindi stofn-
unarinnar, hvort sem um mína
persónu er að ræða eða annarra
manna persónur, komi ekki til
með að taka búvísindunum
fram.
Þegar ólafur, kunningi minn,
Dýrmundsson leiðir í grein
sinni fram til vitnisburðar um
fjallabeit á íslandi annan eins
mann og Dr. L.R. Rittenhau.se,
„bandarískan beitarsérfræð-
ing“, sem mig minnir að kæmi
frá hita- og þurrka-fylkinu Col-
orado, þá kom mér til hugar,
hvort sá hinn vísi doktor gæti
vitað nokkuð meira um þessi
mál hér e. t.d. Gísli á Hofi eða
Aðalbjörn frá Aðalbóli, að ég nú
ekki nefni þá Svein í Gunnars-
holti eða Ingva Þorsteinsson og
hans menn. Og svo minntist ég
hendingar úr kvæði eftir Örn
Arnarson: „Annar eins maður
og Oliver Lodge fer ekki með
neina lygi.“ Eg vona að hin
meðfædda gamansemi mín
(humour) í tali og stundum í
skrifum valdi ekki slíku tauga-
ástandi innan veggja í Bænda-
höllinni, að þar þurfi að standa
opin dolla með diazepani til
frjálsra afnota.
4. Það er hvergi gefið í skyn í grein
minni í Mbl. „að Búnaðarfélag
íslands hafi ekki fjallað um
fækkun hrossa fyrr en nú upp á
síðkastið", eins og ólafur kemst
að orði. Þetta hefur verið á
dagskrá innan Búnaðarfélagsins
alla mína starfstíð (frá 1940),
svo þetta er langt frá því að
vera nýjung fyrir mér. Hins
vegar hafa hrossaeigendur
sjálfir ætíð ráðið því, hvort
hrossum fjölgaði eða fækkaði.
Ég hef alltaf leyft mér að álykta
sem svo, að þar ráði markaðs-
lögmál og búhyggindi en ekki
fávizka eða heimska.
5. Ólafur óskar mér góðrar sölu-
ferðar að selja afsláttarhross til
útlanda. Ég hef í áratugi starfað
með Búvörudeild SÍS að mark-
aðsmálum hrossa. Það var árið
1969 að áhugi nokkurra bænda
vaknaði fyrir að selja afslátt-
arhross í sérhönnuðum gripa-
flutningaskipum til útlanda.
Okkur tókst þá á skömmum
tíma að finna belgískan slát-
urhrossakaupmann, sem gerði
við Búvörudeildina samning um
kaup á 1.000 afsláttarhrossum.
Árið áður hafði afsláttarhrossið
gefið um kr. 4.500, — en mikið
var óselt af hrossakjöti í land-
inu, svo að óvíst var um endan-
legt verð þá. Sá belgíski vildi
greiða kr. 9.000,- fyrir hrossið á
fæti að meðaltali. Hrossin
skyldu rekin um borð í skip á
tveimur höfnum, Þorlákshöfn
og Sauðárkróki. Þá stóð Búnað-
arfélagið ekki með Búvörudeild-
inni, því að það hófst öflugur
áróður gegn þessari sölu, m.a.
kom Dýraverndarfélagið með
mótmæli og krafðist þess, að
blessuð hrossin fengju náðar-
skotið í sláturhúsi ættjarðar-
innar og að blóð þeirra fengi að
renna í ísienzkum skólprörum
til sjávar. Rangæskur bóndi
taldi að hér væri laumuspil á
ferð, og verið væri að neyða
bændur til að selja hross á und-
irverði, þau yrðu allt eins seld
til lífs, þegar til útlanda væri
komið. Þetta gekk svo langt, að
útflutningsleyfið fékkst ekki.
I sérhönnuðum gripaflutn-
ingaskipum fer mjög vel um
hrossin, þau standa í stfum líkt
og í hesthúsum Fáks í Víðidal.
Erlendis eru afsláttarhross
flutt í tugþúsundum frá löndum
Austur-Evrópu til Belgíu,
Frakklands og Ítalíu, þar sem
neyzla hrossakjöts er algeng, og
sem dæmi vil ég hér geta þess,
að af allri kjötsölu í París á
hrossakjötið stærstan hluta.
Kjöt af folöldum og veturgöml-
um er hins vegar ekki mark-
aðshæft erlendis nema hjá
svindlurum, sem selja það sem
káifakjöt.
Eftirfarandi spurningum þarf
nú að svara i þessu sambandi:
a. Hversu mikið hey verður til í
landinu handa stóði og eldri
hrossum á þessu hausti? Svar
við þessari spurningu gæti gefið
stjórnvöldum ástæðu til af-
skipta af ásetningi hrossa.
b. Hversu mörg fullorðin hross
vilja bændur selja til afsláttar
til útlanda, flutt í skipi? Fyrst
eftir rannsókn á þessu er hægt
að kanna sölumöguleikana.
Búnaðarfélagið gæti sem bezt
með ráðunautafjölda sínum
kannað þetta á skömmum tíma.
Ef farið væri að óskum „hinna
ábyrgu" ráðunauta Búnaðarfé-
lagsins þyrfti að farga minnst ‘/3
af hrossastofninum í landinu. Það
er hvorki meira né minna en um
19.000 hross, en óskaförgunin er
helmingur stofnsins, eða um
28.000 kross. Franskur og belgisk-
ur hrossakjötsmarkaður tæki auð-
veldlega við þessu öllu.
En fari ég nú í svona söluferð
með góðum ferðaóskum ólafs
Dýrmundssonar, á ég ekki um leið
að taka að mér að selja svo sem
eins og einar 250.000 ær og svo
sem 400.000 lömb á fæti og senda
þau með sams konar skipum á
markaðsstað, t.d. í Arabalöndum?
Þetta er nokkurn veginn sá fjöldi
áa, sem neytendur vilja losna við
úr landinu fyrir fullt og allt vegna
útflutningsuppbótanna, og munu
þar fara saman óskir þeirra og
fræðimannanna, sem bezt þekkja
ástand afréttarlandanna.
Cunnar Bjarnason er hrossaút-
fjutningsráðunautur Búnaðaríélags
íslands.