Morgunblaðið - 12.11.1983, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 12. NÓVEMBER 1983
• Það hefur jafnan þótt og þykír
enn með stærstu og beztu stimplum
sem söngvarar hafa getað fengið, að
hafa komið fram hjá Metropolitan-
óperunni í New York. Hún hefur
verið viðurkennd sem ein af allra
fremstu óperum heims og lengst af
getað valið í sérhvert hlutverk úr
beztu röddum óperuheimsins.
Um þessar mundir i þessi fræga
ópera aldarafmæli, sem haidið verð-
ur hátíðlegt í vetur með pomp og
pragt, á sviði og utan. Enn telst hún
með þeim beztu í heiminum, sýn-
ingar eru um tvö hundruð á vetri og
tugir verka á efnisskrá og hún hefur
þá sérstöðu að bera sig vel fjárhags-
lega. Hins vegar má sjá um það rætt,
að þar megi greina nokkur þreytu-
merki, stundum skorti nokkuð i
listrænan kraft og endursköpun og
vegna vaxandi samkeppni annarra
óperuhúsa í heiminum sé ekki alltaf
jafn vel skipað í öll hlutverk og áður
fyrr, enda þótt stórstjörnur séu þar
jafnan í stærstu hlutverkum. Má sjá
í afmælisskrifum um óperuna, að
gagnrýnendur hennar binda miklar
vonir við nýjan stjórnanda hennar,
James Levine; að hann blási í hana
nýju lífi, en hann hefur sem hljóm-
sveitarstjóri þar undanfarin ár stór-
um aukið hróður óperuhljómsveitar-
innar, — eða eins og einhver sagði:
„Maður er hættur að hlusta á
hljómsveitina með öðru eyranu að-
eins.“
Þegar óperuflutningur hófst í
Bandaríkjunum var þessi listgrein
nánast einkaeign hinna ríku.
Óperusýningar voru dýrt fyrir-
tæki þá sem nú og ekki á annarra
færi en auðugra undir að standa,
því að ekki stóð ríkisvaldið fyrir
slíkri starfsemi.
Svo var þó ekki ýkja lengi. Enda
þótt stúkur og önnur betri sæti
væru jafnan skipuð skartklæddum
og djásnum skrýddum beztu borg-
urum, fengu þeir, sem áhuga
höfðu meðal almennings, fljótlega
að njóta óperunnar líka.
Það var spænskur tenórsöngv-
ari, Manuel Garcia, sem kynnti
Bandaríkjamönnum óperuna árið
1825. Tæpum þrjátíu árum síðar
var farið að sýna óperur að stað-
aldri í húsi Tónlistarakademíunn-
ar og fyrr en varði komust færri
að en vildu, óperuunnendum fjölg-
aði jafnt og þétt. Auðmönnum
fjölgaði líka og nú var hafizt
handa um að reisa nýtt óperuhús.
Reist var Metropolitan-óperuhús-
ið á Broadway, milli 39. og 40.
götu, þar sem óperan var til húsa
þangað til starfsemin var flutt í
Lincoln Center árið 1966. Fyrsta
frumsýningin á Metropolitan var
22. október 1883 — sýning á
„Faust" eftir Gounod.
Ekkert var til sparað að gera
veg stofnunarinnar sem mestan.
Til voru kallaðir beztu söngvarar
heims og ekkert verið að ráðast á
garðinn þar sem hann var lægstur
í verkefnavali; á fyrstu árunum
voru ítalskar og þýzkar óperur
meginuppistaðan, þar á meðal
óperur Wagners, síðan rússneskar
og franskar. Markið var sett hátt,
kröfurnar strangar og árangurinn
eftir því.
Smám saman
almenningseign
Áhugi á sönglistinni jókst stór-
um í Bandaríkjunum með tilkomu
óperunnar, en á þeim tímum — og
reyndar lengi síðan — sóttu band-
arískir söngvarar gjarnan mennt-
un sína til Evrópu og vildi lengi
brenna við að þeir þyrftu fyrst að
sanna getu sína í óperuhúsum þar,
áður en þeir kæmust á sviðið
heima í Metropolitan.
Þegar heimsstyrjöldin fyrri
brauzt út rann upp blómaskeið
fyrir bandaríska söngvara. Þá var
ekki svo auðvelt að sækja söngv-
ara til Evrópu. Það eitt út af fyrir
sig jók áhuga almennings á óper-
unni, en auk þess kom nú
grammófónninn til sögunnar.
Enrico Caruso, sem fyrst kom
fram hjá Metropolitan-óperunni
1903, átti sínar almennu vinsældir
til dæmis fyrst og fremst að þakka
hljómplötunni — rödd hans
Metropolitan
óperan 100 ára
hljómaði víðar en nokkurs annars
söngvara hafði gert til þess tíma
og laðaði jafnframt æ fleiri að
óperunni, — og þegar byrjað var
að útvarpa tónlist að ráði og kom-
ið á beinum útsendingum frá
Metropolitan til allra króka og
kima Bandaríkjanna, varð óperan
almenningseign.
Það sýndi sig í verki eftir kaup-
hallarhrunið 1929, þegar finna
varð nýjar leiðir til að halda óper-
unni gangandi.
Árið 1935 var stofnað félag í því
skyni. Það hratt af stað fjáröflun-
arherferð sem hafði þríþætt
markmið; að efla vitund almenn-
ings um óperuna sem Iistgrein, að
efla vitund um það hlutverk, sem
hinn almenni borgari gæti gegnt
við að tryggja framtíð óperuflutn-
ings, og að kaupa óperuhúsið af
erfingjum upphaflegra eigenda,
sem treystu sér ekki til að halda
rekstrinum áfram.
Á skömmum tíma tókst að
Ú:
tónlistarííYinu
Margret Hemreksdóttir
w W m ~ ™ w /* tT
2 Mttm. Hf
Hif

; Fj

Metropolitan óperan í New York.
Gamla óperuhúsið, heimkynni óperunnar fri 1883 tíl 1966,
þegar starfsemin var ftutt í Lincoln Center.
Þannig var umhorfs í gamla óperuhúsinu í upphafi. Eftir
bruna þar iríð 1892 var innréttingum þar breytt
safna nægilegu fé til þess og kom
þriðjungur þess fjár frá út-
varpshlustendum úti um landið.
Með tilkomu sjónvarpsins hefur
aðdáendum og unnendum óper-
unnar enn fjölgað mjög. Sýning-
um Metropolitan er sjónvarpað og
útvarpað í stereó reglulega og hef-
ur það haft geysileg áhrif; komið
slíkum fjölda á óperubragðið, ef
svo má segja, að aðsóknin að
óperusýningum, bæði Metropolit-
an og annarra óperuhúsa í Banda-
ríkjunum, hefur stóraukizt.
Vaxandi áhugi fyrir
nýjum óperum
Ekki er minna um vert, að þessi
áhugi hefur ekki aðeins náð til
hinna vel þekktu klassísku óperu-
verka, heldur einnig nýrri verka
og ýtt undir óperusköpun banda-
rískra tónskálda, sem til skamms
tíma hafa lítinn hljómgrunn fund-
ið fyrir slík verk, með einstöku
undantekningum þó.
Fyrsta bandaríska óperan var
sett á svið hjá Metropolitan árið
1910. Það var „The Pipe of Desire"
eftir Frederick Converse, stutt
ópera flutt á tveimur sýningum
aðeins, ásamt I Pagliacci og Ca-
valleria Rusticana.
Á árunum 1908 til 1935 var
framkvæmdastjóri Metropolitan
Leikskrá fyrstu sýningar MetropoBtan i „Faust“ eftir Gounod. Christíne Nilsson
fór með hhitverk Marguerite.
Caruso var aðal tenórsöngvarí Metropolitan á árunura 1903—20, hér í óperu
Puecinis „La Faniculla del West“.
Guilio Gatti Casazza, sem gerði
ítrekaðar tilraunir til að koma
bandarískum óperum á framfæri,
en þær gengu jafnan í skamman
tíma. Það var ekki fyrr en á árun-
um 1934 og 1935 að bandarískar
óperur slógu í gegn, það voru
„Porgy and Bess“ eftir George
Gershwin og „Four Saints in
Three Acts“ eftir Virgil Thomp-
son.
Um og upp úr 1940 kom Gian
Carlo Menotti hinn ítalski fram á
sjónarsviðið sem óperuhöfundur í
Bandaríkjunum. Hann hefur að
vísu aldrei gerzt bandarískur
ríkisborgari, en hafði menntazt
þar og búið, og margar óperur
hans voru frumsýndar þar og eru
fastur þáttur á efnisskrám óperu-
húsa. Síðan komu menn eins og
Aaron Copland, Samuel Barber,
Leonard Bernstein, Robert Ward,
Roger Sessions og fleiri, sem
skrifuðu óperur, en gengið hefur á
ýmsu með vinsældir þeirra. Hefur
stjórnendum Metropolitan verið
legið nokkuð á hálsi fyrir að hafa
ekki hlúð betur að bandarískum
James Levine
verkum, þeir gagnrýndir fyrir að
flytja þau of sjaldan. En stjórn-
endur þar taka ógjarnan þá
áhættu að flytja ný, óþekkt verk.
Stundum hefur það verið gert og
ekki tekizt sem bezt, svo sem við
flutning á óperunni „Anthony og
Cleopatra" eftir Samuel Barber,
sem frumflutt var við opnun nýja
óperuhússins í Lincoln Center, í
íburðarmikilli sviðsetningu Zeffir-
ellis. Þá vildi ekki betur til en svo,
að sviðsbúnaðurinn brást og sýn-
ingin fékk slíka útreið, að hún var
strax tekin af dagskrá. En oft hef-
ur líka vel tekist til og nýjum
verkum verið vel tekið og nú eru,
sem fyrr sagði, miklar vonir
bundnar við að James Levine, sem
er aðeins fertugur að aldri, bæti
þarna úr. Hann hefur verið til
þess hvattur að taka sér til fyrir-
myndar menn á borð við Heinrich
Conried, sem stjórnaði óperunni á
árunum 1903—1908. Conried byrj-
aði feril sinn með því að setja ung-
an tenór í aðalhlutverk; sá hét
Enrico Caruso. Hann þurfti ekki
að sjá eftir því. Sama ár setti
hann upp „Parsifal" Wagners í
trássi við fjölskyldu höfundarins,
það mun hafa verið fyrsta sýning
á þeirri óperu utan Bayreuth.
Hann innleiddi Richard Strauss á
svið í Bandaríkjunum og hneyksl-
aði svo með uppfærslu á „Salome",
að það verk komst þar ekki aftur á
svið í 27 ár. Hann fékk Puccini
sjálfan til að stjórna fyrstu sýn-
ingunum á „Madame Butterfly" og
„Manon Lescaut" og Mahler til að
stjórna fyrstu sýningu Metropolit-
an á „Tristan und Isolde" Wagn-
ers. Ekki að undra þótt menn
langi að sjá slíkt áræði á ný.
Annað mál er, hvort fjármála-
stjórar óperunnar eru sama sinn-
is. Þeir hafa undir stjórn Anthony
A. Bliss haldið þannig á málum
undanfarin ár, að fjárhagur óper-
unnar er nú traustur. Hörðustu
gagnrýnendur hennar segja, að
það hafi gerzt á kostnað list-
rænnar kröfu, að á Metropolitan-
óperunni megi nú marka nokkur
listræn ellimörk. Um þetta má
vafalaust deila, en aðsóknin að
óperunni sýnir ótvírætt, að þorri
áhreyrenda kann enn býsna vel
við þá gömlu.